Ο κάθε θεατρικός συγγραφέας έχει και έναν κόσμο. Κάτι που είναι χαρακτηριστικό της γραφής του. Συνήθως είναι πολλά πράγματα, που έχει αυτός ο «τρόπος αναγνώρισης». Εδώ, στον Ερρίκο Ίψεν, υπάρχει το ζωτικό ψεύδος, υπάρχει η μάχη των δύο φύλων, υπάρχουν τα λεγόμενα ιψενικά τρίγωνα, που δίνουν την αίσθηση και την ατμόσφαιρα του εμβληματικού δραματουργού.
Οι Βρικόλακες
Στους Βρικόλακες, σε αυτό το έργο που θύμωσε πολλούς και προκάλεσε την έντονη αντίδραση των θεατών την εποχή που πρωτοπαρουσιάστηκε [ιδίως από τους διανοούμενος της εποχής], υπάρχει το ζωτικό ψεύδος και μάλιστα όχι σε έναν μόνο χαρακτήρα. Ο Όσβαλντ Άλβινγκ έχει έρθει μετά από πολλά χρόνια στο πατρικό του σπίτι. Φρόντισε η μητέρα του να φύγει πολύ νωρίς από κοντά του. Ωστόσο, του καλλιέργησε την πεποίθηση ότι ο πατέρας του ήταν ο ιδανικός σύζυγος και πατέρας. Έτσι, η παιδική ψυχή του Όσβαλντ τον έπλασε ακόμα καλύτερο και ιδανικό. Μεγάλωσε με αυτή την ιδέα.
Σε όλο τον κόσμο, δεν πίστευε ότι υπάρχει άλλος άνθρωπος σαν τον πατέρα του. Πιστεύει κάτι που όχι μόνο είναι ψέμα, αλλά πιστεύει κάτι που στην πραγματικότητα η αλήθεια βρισκόταν ακριβώς στην άλλη όχθη. Κι όμως, είκοσι ολόκληρα χρόνια πορεύτηκε με αυτή την ιδέα. Μια ιδέα που του έκανε, όπως πίστευε, καλό.
Όμως το ψέμα δεν είναι αιώνιο κι όταν μαθαίνει την αλήθεια, έρχεται ακόμα πιο κοντά στον θάνατο. Ο πάστορας Μάντερς, πιστός κι έμπιστος φίλος της οικογένειας Άλβινγκ, όταν η κυρία Άλβιγκ του αποκάλυψε την αλήθεια για τον σύζυγό της και του ζήτησε παρηγοριά, την έδιωξε. Πίστευε πως ο άντρας της δεν ήταν αυτός που η σύζυγός του περιέγραφε. Πίστευε πως της έκανε καλό, που δεν εκμεταλλεύτηκε τη γυναικεία της αδυναμία. Νόμιζε ότι κράτησε τη θέση του ως ιερέας και ως φίλος της οικογένειας. Πίστευε τόσα χρόνια –και αυτός– ότι η γυναίκα αυτή ζούσε ευτυχισμένη στην συζυγική της εστία – πόσο λάθος όμως! Όταν μαθαίνει την αλήθεια, τα χάνει, σαστίζει όμως είναι πια πολύ αργά. Η ζωή της κυρίας Άλβινγκ μόνο ευτυχισμένη δεν ήταν. Ο ίδιος, ο πάστορας Μάντερς, πίστευε κάτι που ήταν ψέμα και ήταν πολύ ικανοποιημένος με αυτό.
Η Ρεγγίνα, από την άλλη, ψυχοκόρη της κυρίας Άλβινγκ, τόσα χρόνια μέσα στο σπίτι της οικογένειας δεν έζησε όπως ο Όσβαλντ –που είναι ερωτευμένος μαζί της– όμως θα έπρεπε, αφού κι εκείνη πίστευε μόνο αυτό που της είχαν πει. Ήταν όμως κάτι παραπάνω... είχε τα ίδια δικαιώματα με τον Όσβαλντ!
Πόση δύναμη ή αδυναμία έκρυβε μέσα της η μάνα, η κυρία Άλβινγκ που έπλασε μια αλήθεια προς πολλούς παραλήπτες που την υιοθέτησαν για μία ζωή! Και μέσα στους πολλούς αυτούς παραλήπτες ήταν και ο κόσμος. Αυτός που κοιτάει πάντα την εικόνα, την εξωτερική όψη της ζωής, που διστάζει να κοιτάξει καλύτερα και πιο βαθιά από την εικονική πραγματικότητα. Ο Έγκστραντ είναι ο μοναδικός χαρακτήρας του έργου που γνωρίζει την αλήθεια· δεν την αποκαλύπτει όμως. Γι' αυτόν δεν έχει σημασία κάτι που δεν του προσφέρει υλική ανταμοιβή και αρκετό πιοτό για να κάνει το «σωματικό του μαρτύριο» πιο υποφερτό. Άλλωστε, προς το τέλος του έργου, έχει πείσει πλέον τον Μάντερς ότι θα ανοίξει ένα «καλό μαγαζί». Θα τον βοηθήσει μάλιστα και ο ίδιος ο πάστορας, μόνο που το μαγαζί του θα είναι ένα πορνείο.
Καταλαβαίνει κανείς εύκολα για ποιον λόγο, το αριστούργημα αυτό, γνώρισε, την εποχή που πρωτοπαρουσιάστηκε, σφοδρή κριτική. Όχι επειδή πολέμησαν τη δραματουργία του Ίψεν. Πολέμησαν τη θεματολογία του έργου και το θάρρος του Νορβηγού ερημίτη. Αλλά άδικα, αφού το έργο γνώρισε πάρα πολλά ανεβάσματα σε όλο τον κόσμο και πάντα με την ίδια, μεγάλη επιτυχία.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό των ιψενικών έργων είναι τα ερωτικά τρίγωνα. Ανοίγοντας μία παρένθεση, είχε μιλήσει στην αυτοβιογραφία του ο Σερ Λόρενς Ολίβιε σχετικά με το έργο του Ερρίκου Ίψεν. Είχε αναφέρει ότι «πίσω από τους φαινομενικά πολιτισμένους διαλόγους, υπάρχει πάρα πολύ ανεπτυγμένο το ερωτικό υπονοούμενο». Έτσι, έχουμε και εδώ, όπως σε όλα τα έργα του Ίψεν, το ερωτικό τρίγωνο. Η κυρία Άλβινγκ, ο σύζυγός της και ο πάστορας Μάντερς. Όπως και στο άλλο σπουδαίο έργο του Ίψεν στον Τζον Γαβριήλ Μπόρκμαν όπου ο Μπόρκμαν αγαπάει την Έλα και όμως αντί για αυτήν παντρεύεται την δίδυμη αδελφή της, την Γκούνχιλντ. Οι λόγοι εκεί είναι οικονομικοί, γιατί σκοπός του Μπόρκμαν είναι η επαγγελματική του άνοδος. Ένας σκοπός που βάζει σε εφαρμογή, όμως δεν καταφέρνει να τον πραγματοποιήσει. Ο Ίψεν, όταν έγραφε, ήθελε να ενοχλήσει. Δεν ήταν αυτοσκοπός, ήταν όμως ο μόνος δρόμος, αφού πίστευε ότι και αυτό είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι της συγγραφής. Όπως συνέβη και στην Νόρα που άφησε τον άντρα της και έφυγε από το σπίτι.
Για να γυρίσουμε στους Βρικόλακες, η παρουσία του ζωτικού ψεύδους κινείται και σε άλλες υποθέσεις, ως προς τη δραματουργία. Δεν είναι όμως σε πρώτο πλάνο. Ο Όσβαλντ είναι άρρωστος, υποφέρει. Ως γνήσιος, όμως, θεατρικός χαρακτήρας δεν μας δίνει αυτή την αίσθηση. Έχει τους τρόπους και την συμπεριφορά ενός υγιέστατου ανθρώπου. Άλλωστε αυτό που νιώθει είναι «λίγη κούραση». Μέσα του όμως γνωρίζει την αλήθεια και θα ζητήσει βοήθεια από τη μάνα του για να πεθάνει. Ποτέ μάνα σε ολόκληρο το παγκόσμιο δραματολόγιο δεν ήρθε σε πιο δύσκολη θέση από αυτήν της κυρίας Άλβινγκ. Όμως, όπως σημείωσα και παραπάνω, είναι ερωτευμένος ο Όσβαλντ με την Ρεγγίνα. Πιστεύει ότι κάτι μπορεί να γίνει μεταξύ τους.
Αλίμονο όμως! Η Ρεγγίνα είχε τόσο καιρό τα ίδια δικαιώματα στο σπίτι, όπως και ο Όσβαλντ. Δεν θα μπορούσαν ποτέ να παντρευτούνε, ούτε και να έχουν ερωτική σχέση βέβαια. Έβλεπε όμως στο πρόσωπο της, τη ζωή, το ίδιο ακριβώς που έβλεπε και στη δουλειά του. Γιατί ο Όσβαλντ ήταν ένας ζωγράφος που είχε αρχίζει το όνομα του ν' ακούγεται στην συντεχνία, όμως η μοίρα τον έχει κυκλώσει. Το πρόβλημά του είναι κληρονομικό. Δεν έχει προκαλέσει τίποτα κι όμως πρέπει να πληρώσει.
Πίστευε τόσα χρόνια ότι η Ρεγγίνα είναι η σωτηρία του και η αληθινή ζωή. Είχε επενδύσει και εκεί, όπως και στον πατέρα του όμως, δυστυχώς, η μοίρα τού έδειξε το πραγματικό της πρόσωπο. Ένα πρόσωπο σκληρό και προδιαγραμμένο, χωρίς αυτός να έχει φταίξει σε τίποτα. Και η Ρεγγίνα όμως, πίστευε και εκείνη τόσα χρόνια, ότι κάτι μπορούσε να γινόταν με τον Όσβαλντ. Γι' αυτό τον λόγο, μάθαινε άλλωστε γαλλικά, για να πάει με τον Όσβαλντ στο Παρίσι. Κάτι που δεν έγινε ποτέ.
Το ζωτικό ψεύδος που τους έδινε χαρά, που τους κρατούσε στη ζωή, δεν μπόρεσε να εμποδίσει την αλήθεια. Μια αλήθεια σκληρή, που δεν είχε νικητές μα μόνο ηττημένους. Με εξαίρεση τον Έγκστραντ βέβαια, που τα γνώριζε όλα εξ αρχής και που δεν τον ενδιαφέρει η αλήθεια, παρά μόνο το προσωπικό του όφελος. Και όλα αυτά φανερώθηκαν λίγο πριν μα και μετά από τα εγκαίνια του ασύλου που έφτιαξε η κυρία Άλβινγκ για να τιμήσει τον νεκρό σύζυγό της. Δεν θα είχε σκοπό να τον τιμήσει αν πραγματικά ήταν τόσο αξιόλογος και ιδανικός όσο ήθελε να τον παρουσιάζει στον κόσμο, στον πάστορα Μάντερς, στην Ρεγγίνα και ιδίως στον λατρεμένο της γιο, τον Όσβαλντ Άλβινγκ.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από τους Βρικόλακες Ερρίκου Ίψεν, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Δωδώνη, από το βιβλίο Λόρενς Ολίβιε: Εξομολογήσεις ενός ηθοποιού, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Limpro καθώς και από το βιβλίο του ιστορικού θεάτρου Γιάννη Σιδέρη Ιστορία του νέου ελληνικού θεάτρου, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
