Τα Προλεγόμενα του Κοραή είναι εργασίες οι οποίες έφθασαν, μ' έναν ή άλλο τρόπο, στα χέρια του αναγνωστικού κοινού. Από το 1804, όταν αρχίζει ουσιαστικά τη μεγάλη του εξόρμηση, την ενιαία στηριγμένη στην έκδοση αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, έχουμε τον πρώτο πρόλογο της σειράς αυτής: είναι η επιστολή προς Αλέξανδρον Βασιλείου. Ύστερα, σε σειρά οκτώ τόμων αυτοτελών, αρχίζουν μελετήματα προλογικά, οι «Αυτοσχέδιοι στοχασμοί περί της ελληνικής παιδείας και γλώσσης» (1805-1814).[1] Στο λόγιο κοινό τα διαδοχικά αυτά προλεγόμενα προκάλεσαν ποικίλες αντιδράσεις, είτε ευνοϊκές, εξασφαλίζοντας έτσι οπαδούς στην Χίο του ανακαινιστή, είτε δυσμενείς από πολυάριθμους και ποικίλους επικριτές του.
Σ' αυτούς τους αυτοσχέδιους στοχασμούς, ο Κοραής, έδωσε ακέραιο το κύκλωμα του στοχασμού του, όπως διαμορφωνόταν κατά καιρούς, σύμφωνα με τους εξωτερικούς εθνικούς όρους ή με τις ανάγκες του Διαφωτισμού ή με τους εσωτερικούς εθνικούς προβληματισμούς και σύμφωνα με τους αγώνες, προς τους οποίους τον οδήγησε η ανήσυχη, όπως έλεγε, ιδιοσυγκρασία του. Σ' αυτούς θα τον γνωρίσουμε. Θα γνωρίσουμε τη σκέψη του τη συνυφασμένη με τα προβλήματα, που τον είχε διδάξει ο αιώνας του, ο δέκατος όγδοος, και με τις λύσεις τις οποίες απαιτούσε σε μια ιδιάζουσα ιστορική εθνική στιγμή ο αιώνας της ελληνικής ανεξαρτησίας.
Είτε για σχέσεις ανθρώπινες πρόκειται, είτε για την προαγωγή του ιδεολογικού κόσμου, οι λύσεις στις οποίες είχε καταλήξει, ανθρωπιστικές, φιλελεύθερες, ανακαινιστικές, εκτίθενται στα Προλεγόμενά του με συναίσθηση ευθύνης, με διαύγεια και συχνά με θυμοσοφία. Όταν διαβάζουμε τα έργα του Κοραή, αναγνωρίζουμε την ευλογημένη συγκυρία του στοχασμού και του ήθους, που θεμελιώνουν τον χαρακτήρα του.
Η ελληνική γλώσσα και η διδασκαλία της
(μεθοδολογία, διδάσκοντες, διδακτικά βιβλία, χρησιμότητά της, δυσκολίες διδασκαλίας της, διδασκαλία της ελληνικής γραμματικής)
Ο Κοραής στην επιστολή του προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου κάνει εκτεταμένη αναφορά στην ελληνική γλώσσα (διδασκαλία - χρησιμότητα - αναγκαιότητα εφαρμογής της), θέμα στο οποίο θα επικεντρωθούμε στην παρούσα εργασία.
Στην αρχή της επιστολής επισημαίνει την αναγκαιότητα αναγέννησης του ελληνικού έθνους μέσω της χρήσης της ελληνικής γλώσσας, που, για να εξαπλωθεί όσο το δυνατόν σε πολλούς νέους, πρέπει να διδαχθεί γρήγορα. Αυτή η διδασκαλία μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την κριτική μέθοδο διδασκαλίας από κριτικούς δασκάλους
Ένα από τα μέσα που χρησιμοποιεί κάποιος, για να διευκολύνει τη μάθησή της, είναι να την παραβάλλει, όπως την παραδίδει, με την κοινή γλώσσα, την οποία θηλάσαμε με το μητρικό γάλα. Όσο κι αν δέχθηκε βαρβαρικές επιδράσεις, αυτή σώζει πολλές ελληνικές λέξεις και πολλές σημασίες λέξεων, τις οποίες μάταια μπορεί να ζητήσει κάποιος στα λεξικά, πολλά παράγωγα τα οποία δεν βρίσκονται στους συγγραφείς, εκτός από τα πρωτότυπα.Με λίγα λόγια σώζει πολλά λείψανα της αρχαίας γλώσσας, σεβάσμια λείψανα, των οποίων η καταφρόνηση γέννησε τόσους ανόητους κανόνες γραμματικούς, τόσες γελοίες ετυμολογίες λέξεων, τόσες άθλιες παρεξηγήσεις των συγγραφέων, τόσους αμαθείς διδασκάλους και, το χειρότερο, κατέστησε αδιάντροπη τη μάθηση της ελληνικής γλώσσας.Οι δάσκαλοι θα έφριτταν αν ήταν δυνατό να καταλάβουν πόσο κακό προξενούν στους νέους, όταν τους απομακρύνουν από τα σχολεία, όχι για κάποιον άλλον λόγο, αλλά γιατί κάνουν δύσκολη κι επομένως μισητή σ' αυτούς την απόκτηση της ευφραδέστερης και σοφότερης απ' όλες τις γλώσσες του κόσμου με την παράδοση, χωρίς συγκεκριμένη μέθοδο διάδοσής της. Η ελληνική γλώσσα, εκτός από τα πολλά προτερήματα που έχει, έχει και μια εξαίρετη γοητεία, η οποία όχι μόνο κάνει μαλθακά τα ήθη των νέων αλλά και τα κάνει σεμνότερα και σωφρονέστερα.Η απόκτηση της ελληνικής γλώσσας είναι και από μόνη της δύσκολη. Η παράδοση χωρίς μέθοδο προκαλεί δυσκολίες, αλλά η αμοιβή των κόπων είναι ανέκφραστη ηδονή. Είναι μεγάλη ανάγκη να εντυπώνονται στο μυαλό των νέων οι φιλογενείς δάσκαλοι, όπως η γεωμετρική απόδειξη.Η γυμνασία της ελληνικής γλώσσας είναι ωφέλιμη στους νέους, καθώς σπουδάζουν στα φροντιστήρια, και θα ήταν ασύγκριτα πιο ωφέλιμη, αν η θεματογραφία γινόταν από έμπειρους δασκάλους. Αλλά, αφού αφήσουμε τα φροντιστήρια, πρέπει εξαίρετα να γυμναζόμαστε, να ομορφαίνουμε και να διορθώνουμε όσο είναι δυνατόν τη γλώσσα, την οποία θηλάσαμε με το γάλα και με την οποία συνηθίσαμε να εξηγούμε ό,τι συλλογιζόμαστε. Εκτός κι αν καμιά ειδική περίσταση μας αναγκάσει να γράψουμε ελληνιστί.Όταν αυτός που σπουδάζει έχει ορθή κρίση και χειραγωγείται από κριτικό δάσκαλο μαθαίνει περισσότερο, με το να παραβάλλει τον έναν μετά τον άλλον τους ποιητές και τους συγγραφείς και να μην καταναλώνει τον χρόνο του με τις πολυπληθείς σημειώσεις αυτών που εξηγούν. Η ευκολότερη κατάκτηση και χρήση των ελληνικών βιβλίων θέλουν αναμφίβολα ν' αναζωπυρώσουν στις νεανικές ψυχές τα κρυμμένα, αλλά όχι αφανισμένα, γενναία φρονήματα των δικών τους προγόνων.Ακούσατε κι εσείς, αγαπημένοι μου νέοι, όσοι εμπόδισε τους γονείς σας έως τώρα η φτώχεια να δώσουν στον καθένα, ανάλογα με την κατάστασή του, ελληνική ανατροφή. Η μόρφωση όχι μόνο φωτίζει, αλλά κι ελευθερώνει από τη φτώχεια και από την ντροπή της. Τίποτε άλλο δεν εξευτελίζει τόσο τον άνθρωπο, τίποτε άλλο δεν τον φέρνει στην κατάσταση των αλόγων ζώων, όσο η αδυναμία να ζει με τους ιδρώτες του προσώπου του και να προσμένει την τροφή από τους κόπους των όμοιών του. Μόνον ο κακώς αναθρεμμένος κι αμόρφωτος φτωχός κινδυνεύει να καταντήσει σε τέτοια κατάσταση. Όποιος έχει μόρφωση δεν φοβάται να ψωμοζητήσει, ούτε να πέσει αιχμάλωτος σε χέρια βαρβάρων.Τα σχολεία πολλαπλασιάστηκαν και πολλαπλασιάζονται κάθε ημέρα σ' όλη την Ελλάδα. Μια μόνον πρόφαση ακόμη σας έμεινε. Η έλλειψη των βιβλίων. Τώρα θα λαμβάνετε κι αυτά δωρεάν από την πατρική για σας φροντίδα των Ζωσιμάδων.Προσέχετε, λοιπόν, κι εσείς να μην αναγκαστείτε με απαρηγόρητους στεναγμούς να καταριέστε την τύχη, γιατί με τόσα μέσα φωτισμού και παιδείας δεν σας έδωκε και γνώση να τα μεταχειριστείτε. Ένα απ' όσα έως τώρα αργοπόρησαν την αναγέννηση της Ελλάδας ήταν αυτή η έλλειψη των βιβλίων, επειδή κρατούσε αυτούς που σπουδάζουν την ελληνική γλώσσα, τους φτωχούς μαθητές, σε μεγάλη άγνοια των ελληνικών βιβλίων ή τους καταδίκαζε να δαπανούν τον πολύτιμο καιρό της μάθησης στην αντιγραφή κάποιων λίγων, τα οποία τυπώθηκαν πολλές φορές και μπορούν να κριθούν μεταξύ των αλλογενών Ευρωπαίων.Μ' αυτόν τον τρόπο η διδασκαλία, που γίνεται από δασκάλους στερημένους κι αυτούς από βιβλία, γίνεται μακρά, πολύπονος, αηδής, τέτοια που με λίγα λόγια είναι θαύμα, αν μετά από πολλά χρόνια και πολυάριθμο χορό μαθητών βγαίνουν κάποιοι λίγοι πλουτισμένοι με μέτρια γνώση της γλώσσας. Σχολεία χωρίς βιβλία μοιάζουν με γυμνό εργαστήρι τεχνίτη από τα αναγκαία εργαλεία της τέχνης του.Αλλά, για να γίνει δραστήρια η θεραπεία αυτής της έλλειψης, κατά την επιθυμία των Ζωσιμάδων, να εξαπλωθεί και να καταστεί κοινή σε όλη την Ελλάδα η ίδια εκείνη σοφία, η οποία συνελήφθη πρώτον στα σπλάχνα της Ελλάδας και την οποία τα άλλα έθνη δεν ντρέπονται να ομολογούν ότι έλαβαν από τους Έλληνες, είναι απαραίτητο ν' ανακαινιστεί και να την αναζητήσει πάλι το ελληνικό γένος. Σ' όλα αυτά υπάρχει η ανάγκη πολλών άλλων μέσων, τα οποία, εκτός από τους φιλογενείς δασκάλους, δεν μπορεί άλλος να μεταχειριστεί.Ζητώ, λοιπόν, να σχεδιάσω και τ' άσχημα που γίνονται από την αμέλεια αυτών των μέσων και όσα καλά προσμένονται από τη λελογισμένη τους μεταχείριση. Αυτή η αυτοσχέδια έκθεση δεν είναι συμβουλή. Πολλοί από τους δασκάλους δεν έχουν ανάγκη συμβουλής και πολλοί απ' αυτούς απαντούν όσες δυσκολίες πρέπει να προσμένει αυτός που επιχειρεί να καινοτομήσει πράγματα και συνήθειες, στα οποία το παρελθόν προσκολλήθηκε με θρησκευτικό σεβασμό.Η γραμματική της γλώσσας οποιουδήποτε έθνους δεν είναι άλλο εκτός από συλλογή κανόνων, τους οποίους γράφει ή μιλά σε κάποια περίοδο του χρόνου το πιο μορφωμένο μέρος του έθνους. Όταν η γλώσσα για την οποία γίνεται η γραμματική ζει, οι μορφωμένοι του έθνους δεν έχουν σχεδόν καμιά ανάγκη αυτής της συλλογής, επειδή οι ίδιοι νομοθέτησαν τους κανόνες της.Απ' όσα άλλοτε έγραψα σ' αυτούς τους Αυτοσχέδιους στοχασμούς, συμπεραίνει ο προσεκτικός αναγνώστης ότι στη μάθηση των καλών πραγματικά γραμματικών υπάρχει ανάγκη πρώτον της καλής γραμματικής και του καλού λεξικού. Η πρώτη μάς λείπει ακόμα, με το δεύτερο καταγίνεται ο φίλος μου και φίλος του γένους, ο σοφός αρχιμανδρίτης Γαζής.
Η διδασκαλία της ρητορικής στο ελληνικό σχολείο
(συγκριτική θεώρηση παλαιότερης και νεότερης διδακτικής μεθόδου η διδασκαλία του Ισοκράτη)
Έμαθα ότι καινοτομήθηκε στα ελληνικά σχολεία της ρητορικής η παράδοση και διαφέρει ο τρόπος αυτής από τον τρόπο κατά τον οποίο παραδιδόταν στον καιρό μου. Αυτά τα ρητορικά προγυμνάσματα, πώς είναι δυνατόν να καταστούν αληθώς διδασκαλικά, εάν δε γράφονται στην κοινή γλώσσα, που μιλάει το μεγαλύτερο μέρος του έθνους, με το οποίο πρόκειται να ζήσει και το οποίο σε ανάγκη πολλές φορές θέλει να πείσει ο μαθητής. Αυτός διδάσκεται τη ρητορική όχι για τους λίγους συμμαθητές και συνελληνιστές του, μεγάλο μέρος των οποίων ενδεχομένως, αφού σταματήσουν να μαθητεύονται, ούτε πρόκειται να συναντήσει πια στη ζωή του.Με λίγα λόγια, οι περισσότεροι από αυτούς τους δασκάλους της ρητορικής ασχολήθηκαν με δύο πράγματα. Να διδάσκουν πώς πρέπει να εγκωμιάζει ή να κατηγορεί κάποιος και πώς πρέπει να τσακώνεται στη διάλεξη ή να διατυπώνει κρίσεις στα δικαστήρια. Το πρώτο είναι ματαιοπονία και πολλές φορές ένδειξη της αχρειότητας του ρήτορα, επειδή καταγίνεται να κατηγορεί τ' άξια τιμής και να εγκωμιάζει όσα έπρεπε να ψέγονται ή τουλάχιστον να σιωπώνται ή όσα για την ευτέλειά τους ούτε έπρεπε καν να γίνονται υπόθεση ρητορικού λόγου. Το δεύτερο θα ήταν χρήσιμο, εάν ο διδασκόμενος δεν γυμναζόταν να νικά στα δικαστήρια και δίκαια ή άδικα, καθώς και στη διάλεξη, να φιλονικεί με πείσμα ν' αποδείξει στους άλλους ό,τι δεν πιστεύει ο ίδιος.Σε τέτοια ανάγκη βρέθηκε ο Ισοκράτης. Το άνοιγμα του σχολείου του ερήμωσε όλα σχεδόν τα σχολεία των Σοφιστών και τους στέρησε την τιμή, που έως τότε έπαιρναν από τον ανόητο όχλο. Τι έπρεπε να πράξουν σ' αυτή την περίσταση; Εάν ήταν αλήθεια φίλοι της πατρίδας και προνοητές του κοινού καλού, επειδή γεννήθηκε δάσκαλος σοφότερος απ' αυτούς, ήταν χρέος τους να στείλουν σ' εκείνον και τους υπόλοιπους μαθητές τους. Αντί αυτού κατηγόρησαν τον Ισοκράτη ότι φθείρει τους νέους, διδάσκοντάς τους τον τρόπο να κάνουν το δίκαιο άδικο.Όταν (πάλι το λέω) πονηροί και απατεώνες άνθρωποι φθάσουν σε τέτοια ξεδιαντροπιά, ώστε να μετασχηματίζουν το ωφέλιμο στο βλαβερό και να ονομάζουν τη μόρφωση των νέων φθορά και τους μορφωμένους του γένους φθαρμένους και φθορείς όλου του γένους, ο συκοφοντούμενος αναγκάζεται, ή, να πω αληθέστερα, χρωστά να υψώσει τη φωνή, για ν' αποδείξει στους πλανηθέντες συμπολίτες του πόσο η ζωή και η διδασκαλία του είναι ωφέλιμη σ' αυτούς.Ακόμη, κατηγόρησαν τον Ισοκράτη ότι πλούτισε από τους μισθούς των μαθητών και σ' αυτό, βέβαια, δεν έμοιασε του Σωκράτη, ο οποίος δεν δέχθηκε ποτέ αργύριο από κανέναν. Αλλά, πρώτον ο Σωκράτης δεν άνοιξε σχολείο μαθημάτων, ούτε χρησιμοποίησε ποτέ το επάγγελμα του δασκάλου. Οι παλαίστρες, τα γυμνάσια, οι κατοικίες των τραπεζιτών και τα εργαστήρια των τεχνιτών ήταν τα σχολεία του Σωκράτη, όπου έβρισκε Αθηναίους, που είχαν την ανάγκη της κατήχησης και της συμβουλής του. Εκεί παρέδιδε την αρετή του ο καλός αυτός πολίτης. Έπειτα, πού και πότε νομοθετήθηκε να διδάσκει κάποιος την τέχνη του χωρίς μισθό ή ποιος έδειξε ποτέ τέτοιον κυνικό ηρωισμό, ώστε να πέσει στην ανάγκη με κλειστούς τους οφθαλμούς να κλέβει ή να ψωμοζητά, για να παραδίδει στους άλλους τέχνη, όταν μάλιστα οι μαθητές έχουν τη δυνατότητα να πληρώσουν τους κόπους του δασκάλου;Οι περισσότεροι μαθητές του Ισοκράτη ήταν ξένοι, δηλαδή παιδιά πλουσίων ανθρώπων, που τα έστελναν στην Αθήνα να μορφωθούν, και η φήμη τυς διδασκαλίας, που αύξανε και τον αριθμό τους, έπρεπε φυσικά ν' αυξάνει και τον πλούτο του δασκάλου. Οι συκοφάντες (αν ήταν δυνατόν να γεννηθεί στην ψυχή του συκοφάντη κάτι γενναίο ποτέ) έπρεπε να μην σταματήσουν το φιλοσοφικό έργο του Ισοκράτη να μην παίρνει μισθό, παρά μόνον από τους ξένους, και να διδάσκει δωρεάν τους συμπολίτες του.
Η βράβευση των μαθητών στο σχολείο
Στα γυμνάσια της ελληνικής γλώσσας κατά πόλεις, εκτός από διοριζόμενα βραβεία από αυτήν την πόλη στους επιμελητές δασκάλους και στους προκομμένους μαθητές, να δίνονται άλλα βραβεία από τον κοινόν έρανο του γένους και από το κοινόν της Κωνσταντινούπολης. Τα πρώτα να ονομάζονται Μερικά ή μικρά, τα δεύτερα Μεγάλα και κοινά του έθνους βραβεία. Ούτε δάσκαλος, ούτε μαθητής να κρίνεται άξιος του μεγάλου βραβείου, εκτός κι αν αξιωθεί τριών μικρών. Τότε, να παραγγέλνει το κοινόν της μερικής πόλεως προς το κοινόν της Κωνσταντινούπολης αυτόν που αξιώθηκε των τριών βραβείων, για ν' απολαύσει και από τον έρανο του όλου έθνους ο επιμελητής δάσκαλος ό,τι χρειάζεται, για να καταστήσει τη διδασκαλία του πιο ωφέλιμη ο προκομμένος μαθητής, όσο έχει ανάγκη να προκόψει περισσότερο.Από τον κοινό έρανο, με τον ίδιο τρόπο, ν' ανταμείβεται και η επιμέλεια των δασκάλων και η προκοπή των μαθητών σε όσα γυμνάσια παραδίδονται οι διδασκόμενες επιστήμες στη φωτισμένη Ευρώπη και ο αριθμός αυτών των γυμνασίων ν' αυξηθεί ανάλογα με τα γυμνάσια της ελληνικής γλώσσας. Σε κάθε γυμνάσιο της ελληνικής γλώσσας ή των επιστημών να τρέφονται δωρεάν και μαθητές παιδιά φτωχών, των οποίων ο αριθμός να είναι από τρεις έως δώδεκα κατά το μέγεθος και τον πλούτο της πόλης. Εκτός από τους τρεφόμενους αυτούς μαθητές από το κοινόν, όποιος από τους πλούσιους κάνει τη δαπάνη και την τροφή και τη σπουδή ενός φτωχού μαθητή σ' αυτόν να στέλνεται από το κοινόν της Κωνσταντινούπολης επαινετικό κι ευχαριστήριο γράμμα του ζήλου του. Όποιος θρέψει τρεις μαθητές ή στείλει έναν με δική του δαπάνη στη φωτισμένη Ευρώπη, τ' όνομα εκείνου να μνημονεύεται ως ευεργέτη της Ελλάδας στην Εκκλησία και ζώντος και τεθνεώτος. Από τον κοινόν έρανο να στέλνονται φτωχοί μαθητές των γυμνασίων, που έχουν αναφερθεί, από εκείνους μάλιστα που αξιώθηκαν των τριών βραβείων, στη φωτισμένη Ευρώπη, για να σπουδάσουν τις επιστήμες ή να τελειώσουν την αρχική τους σπουδή.Λέγεται ότι σήμερα στη φωτισμένη Ευρώπη η σύγχρονη παιδαγωγική θεμελιώθηκε από τον Ελβετό παιδαγωγό Pestalozzi (1746-1827). Αυτός δίδαξε πολλούς άλλους παιδαγωγούς, οι οποίοι έσπειραν σε πολλά μέρη τη διδασκαλία του, που είχε πολλούς επαινετές, ως επιτήδεια να παραδίδει εύκολα τα πρώτα αναγκαία παιδικά μαθήματα. Με δαπάνη του κοινού ν' ανταμειφθεί και όποιος από τους γραμματιστές, δηλαδή αυτούς που παραδίδουν τα κοινά λεγόμενα γράμματα, ερευνήσει και βρει τον καλύτερο και τον συντομότερο τρόπο να διδάσκει τα παιδιά πώς να διαβάζουν και να γράφουν και την αριθμητική.
Η επιστήμη της ελευθερίας
Η αναγκαιότητα της διδασκαλίας της
Τούτο το τελευταίο λέω. Αν όλες οι παραδιδόμενες επιστήμες της φωτισμένης Ευρώπης στην Ακαδημία πρέπει να εισαχθούν στα σχολεία, η πιο χρήσιμη, αναγκαία και πριν απ' όλες (στις παρούσες μάλιστα περιστάσεις) είναι η επιστήμη της ελευθερίας, όπως την ονόμασε ένας από τους φιλοσόφους των Γάλλων, επειδή χωρίς αυτή καμιά αρετή δεν μπορεί να ενεργήσει ο άνθρωπος.Τι τον ωφελούν όλες οι υπόλοιπες γνώσεις μαζί, εάν δε φρονηματίσει την ψυχή του τόσο, ώστε να κρίνει το αισχρό και να γίνεται δεσπότης άλλων και να δεσπόζεται από άλλους; Κανένας ακόμα δεν φάνηκε μισητής της ελευθερίας στον κόσμο, διότι η ελευθερία είναι ριζωμένο αίσθημα σ' όλες τις ψυχές από τον Θεό, ο οποίος μας έπλασε αυτεξούσιους.Αλλά, από τους επαγγελλομένους φίλους της λίγοι την γνωρίζουν. Άλλοι την επιθυμούν μόνο για τους εαυτούς τους, άλλοι την συγχέουν με την ακολασία, νομίζοντας ελευθερία τη θρασύτητα να μην σέβονται τους νόμους, ούτε να πείθονται στους υπηρέτες των νόμων, τους άρχοντες.Αν διδάσκονταν από την παιδική τους ηλικία στα σχολεία αυτή την επιστήμη, θα πείθονταν ότι η αληθινή ελευθερία περιέχεται σ' αυτά τα λίγα λόγια: Κανένας από τους ανθρώπους, ούτε αφέντης, ούτε δούλος, μπορεί να γίνει από μόνος του.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πορτρέτο του Αδαμάντιου Κοραή και τα εξώφυλλα των τριών τόμων των Προλεγόμενών του.
Αποσπάσματα από: Αδαμάντιου Κοραή, Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και η αυτοβιογραφία του, πρόλογος Κ.Θ. Δημαρά, Τόμος Α', Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα, 1984 και Αδαμάντιου Κοραή, Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, πρόλογος Λουκίας Δρούλια, Τόμος Γ', Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα, 1990
[1] Από τον πρόλογο του Κ.Θ. Δημαρά
