Στην αρχαϊκή εποχή (7ος-6ος αι. π.Χ.), εκτός από τη συνέχεια της επικής παράδοσης, σημειώνεται μεγάλη άνθιση της λυρικής ποίησης, της οποίας ο χώρος ανάπτυξης είναι το αριστοκρατικό περιβάλλον. Η σημασία της λυρικής ποίησης έγκειται στο ότι το τραγούδι συνοδεύεται από λύρα κι έτσι η μουσική καθίσταται αλληλένδετη με την ποίηση.
Τα πρώτα γραπτά μνημεία της λυρικής ποίησης που έχουν σωθεί, από τον 7ο αι. π.Χ., είχαν τις ρίζες τους σε μια παράδοση τραγουδιών, που συνόδευαν θρησκευτικές τελετές, καθημερινές δραστηριότητες ή λαϊκά έθιμα, όπως ένα λαϊκό τραγούδι για το άλεσμα, το ροδιακό χελιδόνισμα και τα επιθαλάμια τραγούδια, από τα οποία επηρεάστηκε η Σαπφώ.
Η λογοτεχνία και η φιλοσοφία διεκδικούν τα πρωτεία στον παγκόσμιο χώρο με κορυφαίους ποιητές και δασκάλους. Μια σπουδαία ποιήτρια, που ξεχώρισε στην προ-κλασική περίοδο, στις αρχές του 6ου αι. π.Χ., ήταν η Σαπφώ. Δεν ήταν μια κοινή ποιήτρια, αλλά μια γυναίκα που, παρόλη τη μικροκαμωμένη εμφάνισή της, είχε μια ξεχωριστή και δυνατή προσωπικότητα, που άνοιξε νέους δρόμους στην ποίηση, την «τέχνη που ενώνει τους παλμούς της καρδιάς και του πνεύματος».
Η Σαπφώ (630-570 π.Χ.) ήταν Ελληνίδα λυρική ποιήτρια από την Ερεσό της Λέσβου, ιδιαίτερα γνωστή από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα για το ποιητικό της έργο. Πατέρας της αναφέρεται ο αριστοκράτης Σκαμανδρώνυμος και η μητέρα της η Κλεΐς. Ο φιλόσοφος Μάξιμος ο Τύριος την περιγράφει ως μικρόσωμη και μελαχρινή. Πιθανότατα παντρεύτηκε έναν πλούσιο από την Άνδρο, τον Κερκύλα, με τον οποίο απέκτησε μια κόρη, που ονομάστηκε Κλεΐδα, σύμφωνα με το έθιμο της εποχής.
Από τα δεκαεπτά της κιόλας ξεκινάει να γράφει τα πρώτα της ποιήματα, που πολλές φορές συνόδευε με την κιθάρα ή τη λύρα της, εκφράζοντας έναν έντονο ερωτισμό και λυρισμό. Την περίοδο εκείνη οι γυναίκες της Αιολίας απολάμβαναν μια μεγάλη ελευθερία στην καθημερινότητά τους και είχαν έντονη κοινωνική και πολιτική ζωή. Έτσι, η ποιητική ιδιοφυΐα γαλουχήθηκε μέσα σε μια κοινωνία, όπου υπήρχε η ισότητα των ανθρώπων.
Ωστόσο, έχουμε και συνομωσίες, που έφεραν αναστάτωση στη Λέσβο. Λόγω των πολιτικών αναταραχών, που οδήγησαν την αριστοκρατία του νησιού στην εξορία από την πρωτεύουσα Μυτιλήνη, η Σαπφώ κατέφυγε στη Σικελία για δέκα χρόνια. Αργότερα, μετά την κατάλυση της τυραννίας, γύρισε στη Μυτιλήνη και συγκέντρωσε γύρω της νεαρές όμορφες κοπέλες από την αριστοκρατία του νησιού και των μικρασιατικών πόλεων, για να τους διδάξει τις τέχνες της μουσικής και της ποίησης.
Στην επάνοδό της από την εξορία, πέρα από τα ποιήματα που συνεχώς έγραφε, θεωρούσε καθήκον να συμβάλλει στην καλλιτεχνική ανάπτυξη των γυναικών, που ζούσαν χωρίς καμιά καλλιέργεια και μόρφωση. Πίστευε ότι σταθερή αξία της ζωής της ήταν να διαπαιδαγωγήσει με άριστη μόρφωση τις νέες και μέσω της τέχνης ν' απαλύνει τον πόνο της ψυχής τους.
Αυτή η σχέση της Σαπφούς με τις μαθήτριές της, που ήταν εμπνευσμένη από θρησκευτικές ιδέες, θεωρήθηκε αργότερα απρεπής, επειδή είχε και ερωτικές διαστάσεις και γι' αυτό έμεινε στην ιστορία ως «λεσβιακός έρως».
Για την κατάληξη της σπουδαίας ποιήτριας τίποτα δεν είναι γνωστό. Σύμφωνα με τον μύθο, ο θάνατός της αποδίδεται στον ανεκπλήρωτο έρωτά της για τον όμορφο νέο Φάωνα, τον μυθικό βαρκάρη της Λέσβου, που ήταν ένας άντρας προικισμένος με νιότη κι εκτυφλωτική ομορφιά.
Απογοητευμένη από την ανεκπλήρωτη αυτή αγάπη, που την απέρριψε και την εγκατέλειψε, αποφάσισε να δώσει τέλος στη ζωή της, αφού ο πόνος από τον άτυχο έρωτά της δεν χωρούσε μέσα σε κανένα της ποίημα. Λέγεται ότι η ευαίσθητη Σαπφώ έπεσε στο Ιόνιο πέλαγος από το ακρωτήρι της Λευκάδας στη θάλασσα, δίπλα στον ναό του Απόλλωνα.
Η Σαπφώ είχε ιδρύσει τη φημισμένη της σχολή, που την ονόμασε «Ο οίκος των Μουσών» κι εκεί δίδασκε αφιλοκερδώς στιχουργία, μουσική, χορό αλλά και κανόνες συμπεριφοράς. Η αφοσίωση στις Μούσες θεωρούσε πως μπορεί να είναι η μόνη αξία των ανθρώπων και πως η ποίηση κάνει την ψυχή να μετουσιώνεται και ν' αγγίζει τον Έρωτα, που συνοδεύει πάντα τη θεά Αφροδίτη.
Όλα τα ποιήματά της υμνούν τον έρωτα και το κάλλος με αξεπέραστη ευαισθησία και μια ξεχωριστή δεξιοτεχνία. Η ποίησή της δονείται από τον αυθορμητισμό και τα έντονα αισθήματα. Μέσα από τα ποιήματα και τους ύμνους της μιλά για τον δικό της εσωτερικό κόσμο και ο λόγος της είναι λιτός κι απέριττος, χρησιμοποιώντας τη λεσβιακή διάλεκτο και στροφή, που αργότερα ονομάστηκε «σαπφική στροφή».
Σήμερα, η Σαπφώ, για πολλούς αποτελεί σύμβολο της γυναικείας ομοφυλοφιλίας. Πρόωροι μεταφραστές της Σαπφούς άσκησαν λογοκρισία για την ομοφυλοφιλική της φύση και την μετέτρεψαν σ' ετεροφυλοφιλική. Είναι γενικά αποδεκτό ότι η ποίηση της Σαπφούς απεικονίζει ομοερωτικά συναισθήματα. Όπως επισημαίνει η Sandra Boehringer, τα έργα της «γιορτάζουν τον έρωτα μεταξύ γυναικών».
Η Σαπφώ θεωρείται με την ποίησή της, γραμμένη στην αιολική διάλεκτο, ως η σημαντικότερη λυρική ποιήτρια της αρχαιότητας, που ύμνησε τον έρωτα με τη σοβαρότητα και το πάθος της μεγαλοφυΐας. Ο Πλάτων την ονομάζει «σοφή» και «δέκατη Μούσα», ο Σωκράτης θαυμάζει την υπέροχη ποίησή της και την αποκαλεί «Ωραία», ο Αλκαίος την είχε αποκαλέσει «ιερή γυναίκα», ενώ ο Στράβων «θαυμαστό τέρας». Ο Οράτιος στη δεύτερη ωδή του μας λέει ότι ακόμα και οι νεκροί στον κάτω κόσμο ακούνε τα τραγούδια της με θαυμασμό σε ιερή σιγή.
Ο Οδυσσέας Ελύτης αναφέρει πως η ποιήτρια δεν ήταν ιδιαίτερα όμορφη, καθώς την περιγράφουν μικροκαμωμένη, ασουλούπωτη, μελαμψή, με σταχτί σχεδόν δέρμα και λεπτή. Όμως, κανείς δεν μπορούσε να αμφισβητήσει την ομορφιά που έβγαινε από τα βάθη της ψυχής της και να μην συγκινηθεί από τα λεπτά κι ευγενή αισθήματά της. Είχε φωτεινά μάτια και ένα θαυμάσιο χαμόγελο.
Πέρα απ' όλα αυτά, που είναι έμφυτα σε κείνη, καθώς αναβλύζουν από τα βάθη της ψυχής της, ήταν και η καλή οικονομική κατάσταση της οικογένειάς της που την βοήθησε, ώστε να λάβει ανώτερη μόρφωση. Η πνευματικότητά της αναδεικνύεται από τον τρόπο που έγραφε κι εκφραζόταν στην καθημερινότητά της καθώς και από την αιολική διάλεκτο, που χρησιμοποιούσε, που είναι πολύ διαφορετική από άλλες ελληνικές διαλέκτους. Γενικότερα, είχε μια βαθύτερη αίσθηση του ορθού και του ωραίου.
Μετά τον θάνατό της στην πατρίδα της, την Λέσβο, έκοψαν νόμισμα με τη μορφή της. Στις Συρακούσες στήθηκαν αγάλματά της και κατασκευάστηκε κι ένα κενοτάφιο σε ανάμνησή της. Σε μεταγενέστερη εποχή οι αττικοί κωμωδιογράφοι τη δυσφήμισαν για τις ομοφυλοφιλικές τάσεις της. Αφορμή για τις φήμες αυτές υπήρξε πιθανόν το ότι η Σαπφώ εκδήλωνε έντονο συναισθηματισμό προς τις μαθήτριές της.
Η Σαπφώ έγραψε ερωτικά ποιήματα, ύμνους στους θεούς και επιθαλάμια (τραγούδια του γάμου). Η ποίησή της δονείται από αυθορμητισμό κι έντονα αισθήματα. Αρκετοί από τους στίχους της μαρτυρούν έντονο ερωτισμό και λυρισμό. Από τα ποιήματά της, που συνέλεξαν οι Αλεξανδρινοί και δημοσίευσαν σε βιβλία, τα πιο διάσημα ήταν οι ύμνοι και τα επιθαλάμια. Κανένας άλλος λογοτέχνης δεν μπορεί να συγκριθεί μαζί της στην ομορφιά της σκέψης, στον μελωδικό στίχο και στην ένταση των αισθημάτων της.
Κατά την αρχαιότητα, τα ποιήματά της γνώρισαν την αποθέωση. Οι αλεξανδρινοί φιλόλογοι της ελληνιστικής εποχής είχαν συγκεντρώσει το έργο της σε εννέα βιβλία, αν και σήμερα δε σώζονται τα περισσότερα εξ αυτών. Στα μετέπειτα χρόνια ακολούθησε το κάψιμό τους στην πυρά από τους πρώτους χριστιανούς, μέχρι που «ανακαλύφθηκαν» ξανά στην Αναγέννηση, για να παραδοθούν τελικά στη σύγχρονη φιλολογική κριτική. Σύμφωνα με την παράδοση, η ποίηση της Σαπφούς χάθηκε επειδή η Εκκλησία αποδοκίμαζε την ηθική της.
Γρήγορα η ώρα πέρασεΓρήγορα η ώρα πέρασε, μεσάνυχτα κοντεύουνπάει το φεγγάρι πάει κι η Πούλια βασιλέψανεκαι μόνο εγώ κείτομαι δω μονάχη κι έρημηο Έρωτας που βάσανα μοιράζειο Έρωτας που παραμύθια πλάθει,μου άρπαξε την ψυχή μου και την τράνταξείδια, καθώς αγέρας από τα βουνάφυσάει μέσα στους δρυς, φυσομανώντας
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε έργο του Τζον Γουίλιαμ Γκόντγουαρντ [Τον καιρό της Σαπφούς, Μουσείο J. Paul Getty, 1904]
Βιβλιογραφία:
Weigall, A. (2001) Σαπφώ η Λεσβία, (μτφρ.) Δ. Παπαθανασοπούλου, Αθήνα: Ενάλιος.
Κακριδής, Φ.Ι. (2005) Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών.
Lesky, A. (1972) Ιστορία της αρχαίας ελληνική λογοτεχνίας, (μτφρ. Α. Τσοπανάκη), Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη
Τακάρη, Κ. (1995), Η δέκατη Μούσα: Μύθος και πραγματικότητα, Αθήνα: Καλέντης
