Όπως πολλές από τις μεγαλύτερες μπάντες των αρχών της δεκαετίας του '70, έτσι και οι Steely Dan μεγάλωσαν υπό τη σκιά των Beatles. Όταν ο Donald Fagen και ο Walter Becker ενώθηκαν το 1971, οι Beatles είχαν ήδη διαλυθεί για περισσότερο από έναν χρόνο. Ίσως να αναρωτήθηκαν αν κατά κάποιον τρόπο, είχαν απορροφήσει το φάντασμα των Fab Four και αν είχαν την ευθύνη να κρατήσουν ζωντανή τη φλόγα τους. Ήταν μια περίεργη εποχή για νέες μπάντες να αναδυθούν, καθώς οι Beatles είχαν αφήσει ένα τεράστιο χάσμα στο μουσικό τοπίο. Κάθε συγκρότημα θεωρούνταν κληρονόμος του θρόνου των Fab Four ενώ, ταυτόχρονα, οποιοσδήποτε κρατούσε μια ακουστική κιθάρα συγκρινόταν με τον Bob Dylan.
Με τους Beatles, ήταν δύσκολο για οποιονδήποτε να μην επηρεαστεί από την επίδραση της σχεδόν δεκαετούς μουσικής κυριαρχίας τους. Οι Fab Four αναδιαμόρφωσαν το τοπίο, εισήγαγαν νέους ήχους στη λαϊκή κουλτούρα και εμπλούτισαν τον μουσικό μας κόσμο. Ο Fagen και ο Becker, μάλιστα, σκόπιμα μοντελοποίησαν τον εαυτό τους σύμφωνα με τους Beatles, επιλέγοντας να δώσουν έμφαση στη σύνθεση και την ηχογράφηση παρά στις ατελείωτες περιοδείες. Ωστόσο, οι Steely Dan μπορούσαν επίσης να είναι ιδιαίτερα επικριτικοί απέναντι στα πρώην μέλη των Beatles, κάτι που στο τραγούδι τους Only A Fool Would Say That γίνεται σαφές, αν και με σκληρό τρόπο. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970, οι Steely Dan είχαν πάψει να λειτουργούν ως παραδοσιακή μπάντα και είχαν εξελιχθεί περισσότερο σε μια μουσική επιχείρηση, με τον Becker και τον Fagen στη θέση των διευθυντών.
Όταν σχημάτισαν τους Steely Dan το 1971, το όραμά τους ήταν να δημιουργήσουν έναν χώρο όπου θα μπορούσαν να παρουσιάσουν το «ειδικό υλικό» τους. Ωστόσο, για μεγάλο χρονικό διάστημα, ήταν αναγκασμένοι να γράφουν bubblegum pop τραγούδια για καλλιτέχνες όπως ο Tommy Roe ή οι Grass Roots. Όταν η αγχώδης διαταραχή του Fagen έκανε αδύνατο το να ηγηθεί της μπάντας επί σκηνής και όταν τα οικονομικά προβλήματα έκαναν τις περιοδείες μη βιώσιμες, αποφάσισαν να στραφούν στο στούντιο, όπου σιωπηλά τελειοποίησαν το εκστατικό, jazz επηρεασμένο rock τους, βασιζόμενοι σε μια ροή ταλαντούχων session μουσικών. Η απόφαση αυτή επιβλήθηκε από τα θέματα υγείας του Fagen, αλλά αποδείχθηκε μια ιδιοφυής κίνηση που τελικά βοήθησε την καριέρα τους πολύ εντυπωσιακά.
Με την πάροδο του χρόνου, οι Steely Dan απέκτησαν ένα τεράστιο κοινό και πολλούς σημαντικούς θαυμαστές, συμπεριλαμβανομένου και του Paul McCartney. Ωστόσο, ο πρώην bandmate του McCartney, ο John Lennon δηλαδή, πιθανότατα δεν έτρεφε ιδιαίτερη εκτίμηση για το ντουέτο. Οι δυο τους ίσως διασταυρώθηκαν κατά τη διάρκεια της περιόδου που ο Lennon ζούσε στη Νέα Υόρκη, όπου οι Steely Dan είχαν τη βάση τους από την αρχή τους, αλλά είναι απίθανο να έγιναν ιδιαίτερα κοντινοί. Και όχι μόνο επειδή οι Steely Dan έγραψαν ένα τραγούδι που χλεύαζε το Imagine του Lennon του 1971.
Ένα από τα πιο δελεαστικά κομμάτια του άλμπουμ Can't Buy A Thrill (1972) των Steely Dan, είναι το Only A Fool Would Say That, που ξεκινάει με έναν αισιόδοξο ρυθμό bossa nova, φτιαγμένο από στρώματα κόνγκα, ταμπούρου, απαλής ακουστικής κιθάρας και κυματοειδούς μπάσου. Πάνω από χαλαρές ηλεκτρικές κιθάρες, ο Fagen ζωγραφίζει μια εικόνα του Lennon ως ενός αφελούς καλλιτέχνη, του οποίου η ομιλία για την παγκόσμια ειρήνη βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τη ζωή των φτωχών και των εξαθλιωμένων. Το τραγούδι ξεκινάει λέγοντας: Our world become one, of salads and sun, Only a fool would say that, και συνεχίζει: A boy with a plan, A natural man, Wearing a white stetson hat.
Η εικόνα του Fagen για τον Lennon ως υπεροπτικού ελιτιστή έρχεται σε άμεση αντίθεση με το καλοσχεδιασμένο πορτρέτο του man in the street, ο οποίος δεν έχει την πολυτέλεια να πιστεύει σε κάποια ουτοπική ιδέα ενός hippie. Ο Fagen λέει στον Lennon να δείξει περισσότερη ενσυναίσθηση και να κατανοήσει ότι το να ζητάς από κάποιον να επιδιώξει μια ζωή χωρίς υλικές απολαύσεις τη στιγμή που δεν έχει ούτε καν τα βασικά υλικά του αγαθά, είναι στην καλύτερη περίπτωση γελοίο και στη χειρότερη, επικίνδυνα αναίσθητο. You do his nine to five, Drag yourself home half alive, And there on the screen, A man with a dream, τραγουδάει ο Fagen.
Αν και ο Lennon δεν απάντησε ποτέ άμεσα στους αιχμηρούς στίχους του Only A Fool Would Say That, είναι απίθανο να ήταν θαυμαστής των Steely Dan. Σε μια συνέντευξή του στο Rolling Stone, ο Lennon είχε επικρίνει τη jazz-rock μπάντα των Blood, Sweat & Tears, και τα σχόλιά του ισχύουν επίσης και για τους Steely Dan. ΟJohn είχε δηλώσει: «Δεν μου αρέσουν οι Blood, Sweat & Tears. Νομίζω ότι όλα αυτά είναι ανοησίες. Από όσο μπορώ να δω, το rock 'n' roll πηγαίνει προς την κατεύθυνση της jazz, και οι μπαρουφολόγοι οδηγούνται προς αυτή την αριστοτεχνία που ποτέ δεν πίστεψα.».
Αν και το Imagine παραμένει ένα αγαπημένο κλασικό τραγούδι, το μήνυμα πίσω από τους στίχους των Steely Dan είναι κατανοητό. Για παράδειγμα, όταν η Gal Gadot οργάνωσε μια χολιγουντιανή ερμηνεία του Imagine κατά τον πρώτο μήνα της πανδημίας Covid-19, δέχθηκε αμέσως κριτική ότι δεν κατανόησε το μήνυμα του τραγουδιού. Αντί, λοιπόν, το τραγούδι να εμπνεύσει πράξεις καλοσύνης, οι ακροατές ένιωσαν μια απόσταση ανάμεσα στην πρόσκληση των διάσημων να «φανταστούν έναν κόσμο χωρίς υλικά αγαθά» και στο γεγονός ότι οι ίδιοι τραγουδούσαν και έστελναν το μήνυμα από τις πολυτελείς τους επαύλεις. Την εποχή εκείνη, έτσι ακριβώς ένιωθε και ο Fagen για το αρχικό μήνυμα του Lennon, το οποίο είχε εκφραστεί μέσα από την άνεση του Tittenhurst Park στο Ascot.
Sam Kemp (σε μετάφραση Γιώργου Μπιλικά)
Σημείωμα μεταφραστή:
Το άρθρο που μετέφρασα παρουσιάζει μια ενδιαφέρουσα οπτική τόσο για τους Steely Dan όσο και για τον John Lennon, μέσα από το πρίσμα της μουσικής κριτικής και της πολιτιστικής επιρροής. Θα ήθελα όμως να προσθέσω μερικές σκέψεις πάνω σε αυτά τα σημεία, γιατί νομίζω ότι το ζήτημα δεν είναι τόσο απλό.
Steely Dan: Μια ιδιοφυής αλλά κυνική προσέγγιση
Οι Steely Dan ήταν αναμφίβολα από τις πιο διανοούμενες και τεχνικά άρτιες μπάντες της δεκαετίας του '70. Έχω πει πολλές φορές (το αναφέρω μάλιστα και στον πρώτο τόμο της Rock Around εγκυκλοπαίδειας) ότι η μπάντα των Steely Dan ήταν μπάντα για διανοούμενους και τα τραγούδια τους είναι τραγούδια για σεμινάρια. Ο τρόπος που συνδύαζαν το jazz, το rock και το R&B ήταν σχεδόν αψεγάδιαστος και η προσοχή τους στη λεπτομέρεια της παραγωγής ήταν πρωτοποριακή. Όμως, ήταν επίσης γνωστοί για τον σαρκασμό και τον κυνισμό τους, κάτι που φαίνεται ξεκάθαρα στο Only A Fool Would Say That. Από μια άποψη, η κριτική τους στο Imagine του Lennon έχει μια βάση. Υπάρχει πάντα μια δόση ειρωνείας όταν ένας πλούσιος και διάσημος καλλιτέχνης μιλάει για το πόσο ωραίο θα ήταν ένας κόσμος χωρίς υλικά αγαθά, ενώ ο ίδιος ζει σε προνομιούχες συνθήκες. Δεν είναι τυχαίο ότι η επανεκτέλεση του Imagine από διάσημους ηθοποιούς στη διάρκεια της πανδημίας προκάλεσε αντιδράσεις. Αυτή η αποκοπή των διάσημων από την καθημερινή πραγματικότητα είναι κάτι που ενόχλησε και τον Fagen στις αρχές της δεκαετίας του '70.
Το Imagine και η κληρονομιά του Lennon
Ωστόσο, η επιρροή του Imagine ξεπερνά αυτή την αντίφαση. Ναι, το τραγούδι μπορεί να ακούγεται αφελές ή υπερβολικά ρομαντικό σε κάποιους, αλλά είχε (και έχει) τεράστια συναισθηματική και κοινωνική δύναμη. Ο Lennon δεν ήταν ένας φτωχός, κατατρεγμένος ακτιβιστής, αλλά σίγουρα είχε επίγνωση της δύναμης που είχε ως καλλιτέχνης να μεταφέρει μηνύματα ειρήνης και ενότητας. Το γεγονός ότι το τραγούδι έχει επιβιώσει τόσες δεκαετίες και εξακολουθεί να εμπνέει ακόμα ανθρώπους δείχνει ότι, παρά τις όποιες αντιρρήσεις, η απλότητά του έχει ουσία.
Lennon vs Steely Dan: Διαφορετικές φιλοσοφίες στη μουσική
Ουσιαστικά, η αντιπαράθεση μεταξύ Steely Dan και Lennon είναι μια σύγκρουση μεταξύ δύο διαφορετικών φιλοσοφιών. Οι Steely Dan ήταν τεχνικά άρτιοι, ειρωνικοί και αποστασιοποιημένοι από τα συναισθηματικά ξεσπάσματα. Ο Lennon, από την άλλη, έγραφε απλά αλλά δυνατά τραγούδια που στόχευαν κατευθείαν στην καρδιά του ακροατή. Γι' αυτό και το Imagine εξακολουθεί να ακούγεται, ενώ το Only A Fool Would Say That ακούγεται περισσότερο σαν ένα σχόλιο της εποχής του. Οι Steely Dan ήταν κυνικοί προς τους πάντες και τα πάντα – ίσως και προς τον ίδιο τους τον εαυτό. Ο Lennon, ακόμα και με τις αντιφάσεις του, προσπαθούσε να δημιουργήσει κάτι που να ενώνει τους ανθρώπους.
Τελικά ποιος είχε δίκιο;
Δεν είναι θέμα ποιος είχε δίκιο ή άδικο. Και οι δύο προσεγγίσεις έχουν αξία. Ο κυνισμός των Steely Dan λειτουργεί ως ένας απαραίτητος αντίλογος στην ιδεαλιστική οπτική του Lennon. Από την άλλη, το μήνυμα του Imagine εξακολουθεί να είναι ένας φάρος ελπίδας, ακόμα και αν η πραγματικότητα του κόσμου μας είναι πιο σκληρή.
Είναι ενδιαφέρον πώς αυτά τα δύο ονόματα –Lennon και Steely Dan– συμβολίζουν τόσο διαφορετικές όψεις της μουσικής δημιουργίας. Ο ένας συναισθηματικός και ουτοπικός, οι άλλοι ψυχροί, διανοούμενοι και ειρωνικοί. Και, όπως πάντα στη μουσική, το ποιος και το τι μας αγγίζει περισσότερο, εξαρτάται από το τι ψάχνουμε να βρούμε σε ένα τραγούδι. Κι αν θέλετε να το γενικεύσω, το ποιος και το τι μας αγγίζει περισσότερο, είναι θέμα... υποκειμενικό!
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
