Η μετανεωτερική Βαβέλ
Η μετακοινωνία και η μετατεχνολογική φάση εξέλιξης
Μέρος δέκατο [συνέχεια από το προηγούμενο]
Η παγκόσμια κοινότητα συνιστά ιδανικό ή έναν νέο κίνδυνο, μια νέα απειλή; Δισεκατομμύρια άνθρωποι συμβιώνουν. Τι μπορεί να σημαίνει όμως αυτό;
Στην εξέλιξη του σημερινού κόσμου πρωταγωνιστούν συνήθως η σύμπτωση συμφερόντων, η τεχνοκρατική οργάνωση και όχι το χάρισμα, η έμπνευση αγάπης. Μάλιστα κινδυνεύουμε να καταλήξουμε σε μια επιφανειακή, τραγική συμβίωση και συνύπαρξη. Η τάση ενοποίησης δεν είναι απόρροια της βαθύτερης ανάγκης μας ν' αγαπήσουμε και ν' αγαπηθούμε, αλλά μας επιβάλλεται από άψυχους, εξωτερικούς παράγοντες, ως τρόπος συμπεριφοράς. Μια τέτοιου είδους ενοποίηση αφήνει ξένους εκείνους που συμπτωματικά συνυπάρχουν ή τους ενώνει μόνο λόγω κοινών οικονομικών ή πολιτικών συμφερόντων. Αναμφίβολα θυμίζει συνωστισμό επιβατών στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης ή του Πειραιά σε ώρα αιχμής μέσα στο μεσοκαλόκαιρο. Έτσι το σύνθημα «προς μια παγκόσμια κοινότητα» χάνει σεβαστό μέρος της δυναμικής του.
Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι «καθολικό» δεν είναι το ομοιόμορφο. Η παγκοσμιοποίηση είναι λειτουργική, όχι αθροιστική. Δεν σημαίνει βαθμιαία εγκατάλειψη των υψηλών μορφωμάτων ενός συγκεκριμένου τόπου και χρόνου για χάρη μιας παγκόσμιας αχρωμίας και ομοιομορφίας. Στην παγκοσμιοποίηση δεν αντιτίθεται ο τόπος. Αντίστροφα αποτελεί το ζωτικό έδαφός της. Η παγκοσμιοποίηση δεν σχετίζεται με την αδιαφορία, η οποία δεν αμφισβητεί το τοπικό, γιατί απλούστατα δεν την ενδιαφέρει. Το κριτήριο είναι κατά πόσον η τοπικότητα εκφράζει γνήσια την κοινή ανθρώπινη φύση. Ένας χριστιανός ή βουδιστής ασκητής μπορεί να είναι περισσότερο παγκόσμιος από έναν ανέστιο ταξιδιώτη της εποχής μας, ο οποίος ταξιδεύει για να δραπετεύσει από τις συγκεκριμένες συνθήκες της ζωής του και ο οποίος αισθάνεται παντού ξένος. Ο πρώτος όταν είναι γεμάτος αγάπη για τον κόσμο, είναι πραγματικά παγκόσμιος, βρίσκεται οργανικά τοποθετημένος μέσα στην παγκόσμια κοινωνία. Ο ασκητής ανυψώνει σιωπηρά το κοινό ανθρώπινο φύραμα με την αστείρευτη υπέρβαση του εγώ του, με την προσευχή, με την συμμετοχή του στην διείσδυση της αγάπης μέσα στον κοινωνικό ιστό.
Από μια τέτοια θεώρηση αναβλύζει βαθύς σεβασμός για την τοπική παράδοση, γιατί αυτή αποκαλύπτει την ιδιαίτερη ωραιότητα της κοινής ανθρώπινης φύσης στη συγκεκριμένη περιοχή. Η εν λόγω ισορροπία μεταξύ παγκοσμιοποίησης και τοπικότητας μας προσφέρει μιαν άλλη αίσθηση, για ν' ατενίζουμε επίσης με σεβασμό τις τοπικές θρησκευτικές παραδόσεις των άλλων λαών και ν' ανακαλύπτουμε το παγκόσμιο νόημα, το οποίο κρύβουν στην ιδιομορφία τους, την οποία πρέπει να προφυλάξουμε και να διατηρήσουμε με κάθε τρόπο.
Επίσης, πολλοί στοχαστές σήμερα συμφωνούν ότι το κύριο χαρακτηριστικό της μετανεωτερικότητας είναι η διάλυση του υποκειμένου και η καταστροφή του νοήματος. Κατά τον Ζαν Μποντριγιάρ το πρόβλημα δεν εντοπίζεται τόσο στην απουσία του νοήματος (Γιατί κάνω ό,τι κάνω; Γιατί ζω;), αλλά στην εξαφάνιση της πραγματικότητας. Στην εποχή της αναπαράστασης, της εικόνας, στην οποία ζούμε, έχει συντελεστεί το τέλειο έγκλημα, υποστηρίζει ο Γάλλος φιλόσοφος: μια πραγματικότητα που δεν μπορεί να νοηματοδοτηθεί.
Παράλληλα η κρίση εντείνεται, καθώς οι σχέσεις μας με τα πράγματα από χρηστικές που ήταν, με την επικράτηση της εικόνας, έχουν μετατραπεί σε σχέσεις ιδιοκτησίας σε υπέρτατο βαθμό. Μέσω αυτών των σχέσεων συγκροτείται μέρα τη μέρα ένας ιδιωτικός κόσμος ιδεολογίας και μυθολογίας με τη δική του δυναμική. Έτσι, στον βαθμό που ο σύγχρονος άνθρωπος συγκροτεί την προσωπική του ιδεολογία, διαμορφώνει ταυτόχρονα το σύστημα των σημασιών και αξιών, που κατά κάποιο τρόπο καθρεφτίζει τη σημερινή πραγματικότητα.
Ζούμε σ' έναν κόσμο ψεύδους, λένε οι σύγχρονοι φιλόσοφοι, και αναρωτιούνται: Πώς μπορεί κανείς, άραγε, να μιλήσει για το ψεύδος του κόσμου, όντας ο ίδιος αναπόσπαστο μέρος του; Μάλιστα, μερικοί προχωρούν ακόμα περισσότερο: ο κόσμος που μας περιβάλλει είναι ένας κόσμος θορύβου, ενός αδιάκοπου βουητού από ομιλίες, λόγους, ήχους, κινήσεις, επιθυμίες. Παρ' όλα αυτά στο βάθος βασιλεύει σιωπή. Οι άνθρωποι στην ουσία δεν μιλούν, δεν συζητούν μεταξύ τους. Ο καθένας έχει κάτι στο μυαλό του και το λέει, χωρίς όμως να διαθέτει την αντοχή και την ικανότητα να ακούει τον άλλο.
Τρανταχτό παράδειγμα τα διάφορα τηλεοπτικά talk shows. Οι άνθρωποι δεν έχουν προσωπικές σχέσεις, δεν τους απασχολούν τα πραγματικά προβλήματα της ζωής, όλα εκείνα που συνδέονται με τη βαθύτατη ύπαρξή τους. Ο ρυθμός των σημερινών κοινωνιών είτε τα εμποδίζει είτε τα αποβάλλει. Δεν αφήνει τον άνθρωπο να συναισθανθεί. Ακόμη και η ψυχανάλυση, οι σύγχρονες μορφές ψυχοθεραπείας, δεν συμφιλιώνουν τον άνθρωπο με το βαθύτατο πυρήνα της ύπαρξής του.
Η κοινωνιολογία όμως έχει σχηματίσει την κλίμακα των ανθρωπίνων όντων. Σε αυτήν έχουμε πρώτα τον υποανάπτυκτο, που υποφέρει από πείνα και ασθένειες. Μετά έχουμε το δίδυμο του κυρίαρχου και του καταναλωτή, που έλυσε τα προβλήματα της πείνας και κατά ένα μέρος των ασθενειών, αλλά δημιούργησε άλλες ασθένειες και κυρίως τα μεγάλα προβλήματα του περιβάλλοντος. Ακολουθεί ο σκεπτόμενος άνθρωπος, που περνάει από τη δύσκολη ατραπό της συνειδητοποίησης. Τέλος, έχουμε τον ελεύθερο άνθρωπο που στέκει από όλους πιο ψηλά, γιατί έχει τόση δύναμη και τόση αυτοκυριαρχία, ώστε και τη ζωή περισσότερο από τον καθένα να την ευχαριστιέται, αλλά και τις δυσκολίες πιο εύκολα από τον καθένα να τις αντιμετωπίζει. Δεν είναι έρμαιο της τύχης του, έχει πάρει την τύχη στα χέρια του και παράλληλα έχει τη σεμνότητα να μη ναρκισσεύεται, αλλά όταν χρειάζεται να σιωπά. Η νόησή του υπηρετεί την ελεύθερη βούλησή του και δεν τον παρασέρνει σε ανόητους δρόμους. Γνωρίζει αυτό που έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες: να ζει καλά και να πεθαίνει καλά. Ένας τέτοιος τύπος ανθρώπου αρμόζει στους αληθινούς εκείνους ηγέτες, που θέλουν και μπορούν να αναλάβουν το τιτάνιο έργο της κοινωνικής συνειδητοποίησης, αλλά και σε εκείνους τους πολίτες που θέτουν ως υπέρτατο αγαθό την ελευθερία.
Ίσως όμως αναρωτηθεί κανείς: μήπως η συνειδητοποίηση αφορά κάτι πολύπλοκο και δύσκολα μεταδόσιμο; Κατά τον Αϊνστάιν μια οσοδήποτε δύσκολη θεωρία μπορεί να την κατανοήσει κι ένας μαθητής Γυμνασίου. Κατά μείζονα λόγο μπορούν να κατανοηθούν όλες οι υπόλοιπες «παιδικές», τηρουμένων των αναλογιών, θεωρίες ή απόψεις. Το πρόβλημα είναι αν υπάρχει η πρόθεση να γίνουν κατανοητές αυτές οι απόψεις από το σύνολο. Γι' αυτό η διαδικασία της συνειδητοποίησης αποτελεί το πιο ουσιώδες καθήκον του σύγχρονου πολιτικού λόγου. Η συνειδητοποίηση αφορά απλά πράγματα όπως τη διατροφή, το άγχος, την προστασία του περιβάλλοντος και την ιεράρχηση των αγαθών. Όλα αυτά επηρεάζονται προς το χειρότερο από τις έμμονες ιδέες της υπερκατανάλωσης και της κυριαρχίας. Η υπερκατανάλωση όμως δεν αποτελεί απλά όρο επιβίωσης. Πέρα από το γεγονός ότι σε μεγάλο βαθμό επιβάλλεται από έξω, π.χ. τα ΜΜΕ, πολλές φορές αποτελεί τρόπο ζωής. Έτσι, χωρίς ιδιαίτερη σκέψη μπορεί κάποιος να ζει υπερκαταναλώνοντας και συζητώντας τι θα υπερκαταναλώσει. Αν κάποιος αποδεσμευτεί από αυτόν τον τρόπο ίσως θα μείνει μόνος, θ' αποξενωθεί από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο, οπότε τότε χρειάζεται μια φιλοσοφική θεώρηση, που να μπορεί να τον βοηθήσει. Μια τέτοια φιλοσοφική θεώρηση θα πρέπει να πείθει με μια γλώσσα νοητικά συνεπή, ώστε να μπορεί να τον επαναφέρει στην «τάξη».
Τα τελευταία χρόνια, απέναντι σε αυτόν τον φαύλο κύκλο αυτής της ανάπτυξης και αυτού του ψευδοπολιτισμού, αναπτύσσεται μία αντίδραση. Δημιουργείται ένα κίνημα κοινοτισμού, που δεν στηρίζεται τουλάχιστον κατά κύριο λόγο στην υπερκατανάλωση. Πρόκειται για μία παγκόσμια τάση επανάκαμψης σε λησμονημένες αξίες. Υπάρχουν ένα σύνολο αλλαγών και μετασχηματισμών που συμβαίνουν σε όλον τον κόσμο. Οι άνθρωποι ανακαλύπτουν ξανά την αγάπη των νέων παιδιών και όχι μόνο για τους Ινδιάνους, γιατί ίσως η προηγούμενη γενιά ήταν με το μέρος των καουμπόηδων, επειδή αντιπροσωπεύουν ακριβώς τον κόσμο της κυριαρχίας και της ευχέρειας στην κατανάλωση αγαθών, περισσότερων από αυτών που τους είναι απαραίτητα.
Ακόμη πρέπει να αναφέρω το μεγάλο ενδιαφέρον που υπάρχει για τις εθνολογικές μελέτες του τρόπου ζωής των πληθυσμών, που ακόμα συνεχίζουν να ζουν πριν από το χρήμα, πριν από την ανταλλαγή, πριν από το εμπόριο. Αξιόλογες είναι οι τάσεις πολλών νέων ανθρώπων να δημιουργήσουν παντού άλλα πρότυπα ζωής, τα οποία να αρνούνται την κυριαρχία του εμπορίου και του εμπορεύματος, σε μια εποχή κατά την οποία η αξιοπρέπεια, η προσωπικότητα, η συνείδηση, η ζωή, η ανθρώπινη σάρκα έχουν καταντήσει εμπορεύσιμα αγαθά ή και αναλώσιμα. Ίσως τώρα κάποιοι να μου αντιτείνουν ότι οι ιδέες αυτές δεν είναι δυνατόν να επικρατήσουν. Η απάντησή μου; Θα μπορούσαν όμως να επικρατήσουν!
Ας μη λησμονούμε ότι ο 20ός αιώνας έφερε δύο αρνητικές καταστάσεις: η μία έρχεται από την άβυσσο των αιώνων και φέρνει μαζί της πολέμους, εξορίες, φανατισμούς και η άλλη ψυχρή και ανώνυμη προέρχεται από την άνευ όρων πίστη στην τεχνολογία, την επιστήμη και την οικονομική ανάπτυξη. Πρόκειται για τον αυτονομημένο ορθολογισμό και τον επιστημονισμό, που αγνοεί τα άτομα, τα συναισθήματα και τις ανάγκες τους.
Αυτή η δεύτερη αρνητική κατάσταση έχει ως συστατικό τον φετιχισμό της τεχνικής και της τεχνολογίας, δηλαδή τον εγκλωβισμό του ανθρώπου σε μια τεχνολογική αυτάρκεια και πίστη, όπου κάθε ερώτημα της ζωής που δεν συνδέεται με τις δυνατότητες της τεχνικής και της τεχνολογίας και δεν απαντιέται μέσω αυτών, είναι περιττό και ανόητο. Παράλληλα με τον φετιχισμό της τεχνο-επιστήμης, συμπορεύεται και ο φετιχισμός της προόδου και της αέναης ανάπτυξης.
Κάθε μέρα όμως γίνεται κατανοητό ότι η πρόοδος με όρους τεχνολογικής προόδου δεν έχει καμιά σχέση με την πρόοδο με όρους ελευθερίας. Κι αυτό, γιατί παρόλη τη δυναμική του συστήματος της αγοράς και την οικονομική ανάπτυξη, η πρωτοφανής οικονομική ανισότητα τόσο μεταξύ Βορρά και Νότου όσο και στο εσωτερικό τους, καθώς και η καταστροφή του περιβάλλοντος ακυρώνει το ίδιο το νόημα της ανάπτυξης ως διαδικασίας προϋποθέσεων για μια ποιοτικά καλύτερη ζωή.
Παραθέτω ένα ποίημά μου σχετικό με το θέμα:
Η ΓΛΩΣΣΑ ΜΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
Οι μούσες μου πρόσφεραν μια γλώσσα μελωδική,
με νότες που με οδηγούν στις αμμουδιές των ονείρων
Χορεύω αγκαλιά μαζί τους
μέσα στους καταπράσινους λειμώνες των πόθων μου,
επάνω στους γαλάζιους ουρανούς του παγκόσμιου πολιτισμού
Στα σωθικά μου ανάβουν φωτιές
τα ρήματα, τα ουσιαστικά, τα επίθετα
που ξεστομίζουν οι Σειρήνες του ελληνικού λόγου
παρακινημένες απ' των θεών τους έξαλλους έρωτες,
απ' των εξάψαλμων τις γλυκές ψαλμωδίες
Θυμιατά, βάγια και δάφνες βαστώ στα δύο μου χέρια
Αγάπη μυστηριακή ξεφεύγει απ' την πληγωμένη γλώσσα μου
Κατανοώ όλες τις γλώσσες του κόσμου
ακόμη κι εκείνες που δεν γνωρίζω,
γιατί περιέχουν λέξεις ελληνικές μέσα στο κορμί τους
Ένα οικουμενικό πλάσμα είναι η γλώσσα μου
που νοιάζεται για τις σιωπές όλων των ανθρώπων
Ένας δαυλός γνώσης είναι που ανάβει τα ενύπνια
όλων των κατοίκων της Γης
για Ειρήνη, Δίκαιο, Ελευθερία
Ό,τι πόθησα στη γλώσσα μου το βρήκα
την Επιστήμη, τη Φιλοσοφία, τη Φαντασία, τον Διαλεκτισμό
Ακόμη και με τους αγγέλους του Θεού μιλάω τη γλώσσα την ελληνική,
τη μήτρα της μητέρας μου Ελλάδας,
το λίκνο της αειθαλούς της άνοιξης και της ένδοξής της Ιστορίας
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε ψηφιακό έργο Julien Pacaud (The Grammar of Silence, 2024)
Πηγές:
Αναστάσιος, Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και Πάσης Αλβανίας, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία, Ακρίτας, Αθήνα
Β. Πλιός Θ., Είναι και συνείδηση, Γνώση και αλήθεια, Gutenberg, Αθήνα 1986
Βέντερ Κρεγκ & Κοέν Ντάνιελ, Η σοφία και η γνώση, NPQ, Τεύχος 13, χειμώνας 2000
ΒΙΒΛΟΣ: Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Βιβλική Εταιρία, Αθήναι
Γκότσης Γ., Θρησκεία, νεωτερικότητα και σύγχρονη πολιτισμική ταυτότητα, Σάκκουλα, Αθήνα 1996
Γουνελάς Σωτήρης, Η κρίση του πολιτισμού, Αρμός 1997
Κένεντι Πολ, Προετοιμασία για τον 21ο αιώνα, Νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνης 1994
Πεκ Μ. Σκοτ, Ο δρόμος ο λιγότερο ταξιδεμένος, Κέδρος 1988
Testart Jacques, Η επιθυμία του γονιδίου, Κάτοπτρο, Αθήνα 1994
Melsen van A.G., Science and Technology, Pittsburg, 1961
Robertson R., Globalisation: Social Theory and Global Culture, Sage Publications, London 1992
