«Μα ποιος τα εξαίσια ανέκδοτα σκαρώνει; Πώς ξεφυτρώνει του γέλιου η μουσική;» αναρωτιέται ο Διονύσης Σαββόπουλος. «Βελούδιος Θάνος είχε την επωνυμία», μας φανερώνει στη συνέχεια.[1]
Στα τέλη της περσινής χρονιάς οι καλοί γείτονες, φίλοι και ενίοτε συνεργάτες Rebecca Loftiss και Alan Trench με προμήθευσαν με μία ψηφιοποιημένη αναπαραγωγή του βιβλίου Αερικά, ξωτικά και καλικάντζαροι[2] του εκλιπόντος κυρίου Θάνου Βελλουδίου. Αυτό, προκειμένου να συμμετάσχω, διαβασμένος, στο νέο μουσικό τους εγχείρημα. Έχουμε αναφερθεί σ' αυτούς αρκετές φορές στο παρελθόν.[3] Δουλειά μου θα ήτανε να επιλέξω και να αποδώσω ορισμένα από τα κάλαντα που περιέχονται στο βιβλίο. Όχι μόνο ανταποκρίθηκα με χαρά –γιατί η συνεργασία μαζί τους δεν βασίζεται σε συγκερασμένους κανόνες– αλλά στην πορεία προέκυψε και αυτό το άρθρο. Επειδή δεν μ' αρέσει να κάνω τον ξερόλα, σας ενημερώνω ότι ουδέποτε είχα ακούσει για το, εξαντλημένο εκδοτικά, βιβλίο.
Βρήκα την ιδέα εξαιρετική. Ένα μουσικό κομμάτι για κάθε μία από τις δώδεκα ημέρες που ξεπηδάνε οι καλικάντζαροι στον πάνω κόσμο για να κάνουν τις σκανταλιές τους. Διαδικασία που επαναλαμβάνεται εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια κι ακόμα παραπάνω. Το αποτέλεσμα είναι προδιαγεγραμμένο αλλά το παιχνίδι μετράει· έστω και στημένο. Κάτι ξέρουμε κι εμείς εδώ πάνω. Άλλωστε: «Κάλκας είμαι, Κάλκας είσαι, τραγοπαίδια, Παγανά». Έχουμε κάνει και χειρότερα από το να χωνόμαστε στα σακιά με το αλεύρι! Ξέρουμε, για παράδειγμα, να τα κάνουμε «στάχτη και μπούρμπερη».
«Προσπάθησα με αυτό το βιβλίο να απεικονίσω αυτά τα σκανταλιάρικα πνεύματα, διότι δεν είναι διάβολοι, να τα κάνω οικεία», λέει ο συγγραφέας.[4] Μας ενημερώνει επίσης ότι την πρώτη εντύπωση για τα αερικά την είχε πάρει σε μικρή ηλικία παρακολουθώντας το Όνειρο θερινής νυκτός του Σαίξπηρ, στο Βασιλικό Θέατρο όπου τον είχε πάει ο πατέρας του, στις αρχές του 20ού αιώνα δηλαδή.
Ο Θάνος-Αλέξανδρος Μούρραης-Βελλούδιος είναι μία cult φυσιογνωμία. «Μούρραη» –προφανώς εκ του Murray– ήταν το εξελληνισμένο επώνυμο της Βρετανίδας γιαγιάς του, καταγόμενης από οικογένεια ευγενών.[5] Δεν συνηθίζεται στα μέρη μας η υιοθέτηση του επωνύμου της γιαγιάς αλλά, όπως και να το κάνουμε, του δίνει πρεστίζ. Στα ενενήντα επτά χρόνια της ζωής του βίωσε όλον σχεδόν τον 20ό αιώνα, είτε ως πολεμιστής είτε ως άνθρωπος των γραμμάτων και των τεχνών. Ήταν πολυσχιδής προσωπικότητα και οι ενασχολήσεις του είχαν μια πολυδιάστατη ποικιλία χωρίς προφανή συνάφεια. Υπήρξε αεροπόρος-πολεμιστής, ντανταϊστής, συνθέτης, χορευτής, ηθοποιός, λαογράφος, συγγραφέας και βάλε.
Συμπληρώνει ο ίδιος[6]: «Ως "φαντασιομέτρης" προέβη στην καλλιτεχνική σύνθεση ποικίλων πολύμορφων συρρελιστικών φαντασιομετρικών αντικειμένων […] Επεδόθη σε διάφορες υψηλής ελληνοραπτικής ανδρικές δημιουργίες...». Έχουν γραφτεί πολλά γι' αυτόν και δεν θα τα επαναλάβουμε. Θα αναφέρουμε μόνο την ενεργή συμμετοχή του στις Δελφικές Εορτές του Άγγελου Σικελιανού και της Εύας Πάλμερ, την συνεργασία του με τον Ανδρέα Εμπειρίκο –ως φωτογράφος–, σε βιβλία του και την άσπονδη φιλία του με τον Γιάννη Τσαρούχη. Τα πολεμικά κατορθώματα της νεαρής του ηλικίας δεν θα μας απασχολήσουν, αν και προφανώς συνέβαλλαν στην μετέπειτα πορεία του.
Όταν, πριν αρχίσω να το διαβάζω, έριξα μια σύντομη ματιά (pg up & pg dn το λέμε στη γλώσσα μας!) στο βιβλίο Αερικά, ξωτικά και καλικάντζαροι έμεινα έκθαμβος από την εικονογράφηση.
«Βλέποντας την αγάπη του ανόθευτου ελληνικού λαού προς τη "μινωική" και "δωρική", ας την πούμε, πολυχρωμία στις εκδηλώσεις της τέχνης του, διάλεξα κι εγώ την ίδια τεχνοτροπία. Εδώ πρέπει να σημειώσω ότι εξαιρετικά συνέβαλαν στη ζωγραφική επένδυση των ιδεογραφικών αυτών πινάκων οι ζωγράφοι», γράφει στην εισαγωγή του βιβλίου. Ας δούμε λοιπόν ποιοι είναι:
Το βιβλίο αρχίζει με ένα πορτρέτο του συγγραφέα από τον Ν. Χατζηκυριάκο-Γκίκα. Ακολουθούν εμβόλιμα 40 πίνακες των Π. Τέτση, A. Baynes, Γ. Γιάλτα και τελειώνει με έναν του Γ. Τσαρούχη. Κάτι σαν ομαδική έκθεση ζωγραφικής δηλαδή.
Το βιβλίο περιλαμβάνει δύο τμήματα. Είναι βέβαια ομοούσια και αχώριστα μια και αναφέρεται σε ομογάλακτα όντα ή πνεύματα – ας τα πούμε κι έτσι.
Το πρώτο: Η ιστορία των καλικάντζαρων, καλκάδων ή παγανών
Για δώδεκα μερόνυχτα κάθε χρόνο οι καλκάδες ανεβαίνουν στη γη για να πειράξουν τους ανθρώπους. «Μπαίνουν στα σπίτια και φέρνουν τους ανθρώπους άνω κάτω κάνοντας ό,τι ζεβζεκιά και αταξία μπορεί να φανταστεί κανείς», μας λέει ο συγγραφέας και περιγράφει τις δραστηριότητές τους. Περισσότερο για παιχνίδια φαίνονται, με χορούς και τραγούδια. Δεν φοβούνται παρά μόνο τη φωτιά, γι' αυτό και οι νοικοκυραίοι την έχουν συνέχεια αναμμένη. Φέρνουν επίσης στο σπίτι και το φυτό χαμωηλιό που τους απομακρύνει. Αλλά το γιατρικό είναι ο αγιασμός την ημέρα των Φώτων.
Αναφέρονται τα λαϊκά ονόματά τους σε έμμετρα στιχάκια αλλά πολύ ενδιαφέρον είναι ο παραλληλισμός μερικών από αυτούς με αρχαίες παγανιστικές θεότητες. Σε όλο το βιβλίο άλλωστε ο συγγραφέας επιχειρεί –με επιτυχία κατά την άποψή μου– να αναδείξει το πώς επιβίωσαν πανάρχαια έθιμα και ενσωματώθηκαν στην χριστιανική θρησκεία. Ως ορθόδοξος χριστιανός μεν αλλά και ως αρχαιολάτρης που ήταν. Η ανάγνωση είναι διαφωτιστική και απολαυστική.
Το τμήμα αυτό ολοκληρώνεται με βοτανολογία! Με κατάλογο φυτών που ευδοκιμούν στη χώρα μας και μέσα στο καταχείμωνο. Αναφέραμε ήδη τον χαμωηλιό (Καρλίνα η ελληνική). Μερικά από τα άλλα είναι εξ ίσου γνωστά μας: δενδρολίβανο, αγριοκισσός, ποϊνσέττια, μυρτιά, νάρκισσος, κυκλάμινο. Θα κλείσω τον ενδεικτικό κατάλογο με την πασίγνωστη κρεμμύδα, την ασκέλλα του Πυθαγόρα. Τόσο πίσω στον χρόνο πάνε αυτά τα έθιμα.
Το δεύτερο: Ολοχρονίτικα και δωδετοημερίτικα πνεύματα
Στο τμήμα αυτό περιλαμβάνει ο συγγραφέας «όσα αερικά και ξωτικά δεν ανήκουν στο πλαίσιο του δωδεκαήμερου». Έρχονται κι αυτά από μακρινούς καιρούς. Έχουν επιβιώσει αμέτρητους αιώνες. Μερικά τα γνωρίζουμε καλά: Η Γοργώ μέδουσα (απ' αυτήν νομίζαμε ότι μας γλύτωσε ο Περσέας), η Λάμια (η κόρη του Ποσειδώνα). Για την Γελλώ (που αρπάζει τα κορίτσια) έχουν σωθεί δύο λέξεις της συμπατριώτισσάς της Σαπφούς: «Γέλλως παιδοφιλωτέρα».[7] Ο πιο κοτσονάτος όμως, παρά τα χιλιάδες χρόνια του, είναι ο τραγοποδιάρης Σμυρδάκης (ο ίδιος ο θεός Πάνας δηλαδή).
Να διευκρινίσω ότι δεν ασπάζομαι τις πολιτικές, εθνικιστικές, Ελληνορθόδοξες ή μέρος από τις αρχαιολατρικές και αισθητικές απόψεις του κυρίου Μούρραη-Βελλουδίου. Εξαιρούνται οι προσομοιώσεις του κάποιων, σχεδόν σύγχρονων, τελετών με την λατρεία της Δήμητρας και του Διόνυσου. Όπως είπαμε όμως είναι μία cult φυσιογνωμία με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Το βιβλίο του πάντως που μας απασχολεί είναι εκτός συναγωνισμού.
Ξεκίνησα όμως με τη μουσική και παρασύρθηκα! Κάτι που, δυστυχώς για σας, το συνηθίζω. Το άλμπουμ κυκλοφόρησε στις 9 Ιανουαρίου. Το δωδεκαήμερο όμως μεταξύ Χριστουγέννων 2024 και Θεοφανίων 2025 αναρτήθηκαν στο διαδίκτυο τα δώδεκα μουσικά κομμάτια που το αποτελούν και μόνο για είκοσι τέσσερις ώρες το καθένα!
Ο γενικός τίτλος του θεματικού άλμπουμ είναι Black Lesbian Fishermen present The 12 Kalikantzari of Christmas. Πριν αναρωτηθείτε ποιοι είναι πάλι τούτοι, σας ενημερώνω συνοπτικά για τα εξής:
Οι Black Lesbian Fishermen είναι μία μουσική κολεκτίβα που δημιούργησαν ο Alan και η Rebecca όταν, πριν δώδεκα χρόνια, εγκατέλειψαν τις εστίες τους στην γηραιά και την νέα ήπειρο, αντίστοιχα, και ήρθαν να εγκατασταθούν μόνιμα στο χωριό· κάτι σαν μόνιμοι καλικάντζαροι δηλαδή! Σε πλήρη διαλεκτική αντίθεση με το όνομά τους δεν είναι ούτε μαύροι, ούτε εκ Λέσβου, ούτε ψαράδες. Ευφάνταστος παπάς θα τους βάφτισε! Μόνιμα μέλη είναι επίσης ο Νίκος Φωκάς και ο Στέλιος Ρωμαλίδης. Άλλοι, καλοί μουσικοί, τους πλαισιώνουν κατά καιρούς. Δεν ηχογραφούν συχνά και δίνουν συναυλίες στη χάση και στη φέξη. Ουκ εν τω πολλώ το ευ, όπως έλεγαν σε παλαιότερες και ίσως σοφότερες εποχές. Το τελευταίο τους βινύλιο τιτλοφορείται The Metaphysics of Natron και έχει κυκλοφορήσει εδώ και αρκετά χρόνια. Οι σπάνιες συναυλίες τους, των οποίων τα δρώμενα παρακολουθώ σχεδόν πάντα, λαμβάνουν χώρα σε απίθανα (όπως το υπαίθριο μουσικό φεστιβάλ στην Έρια της Εύβοιας, στα βουνά) ή σε πιθανότερα (όπως το Underflow ή το ΚΕΤ της Αθήνας, στα υπόγεια) μέρη. Η θέαση και η ακρόαση πάντως είναι απολαυστικές, ανεξάρτητα από την υψομετρική ή κλιματική διαφορά!
Στους 12 καλικάντζαρους συμμετέχουν επίσης ο Νίκος Λυμπερόπουλος –με τον οποίο έχουμε ασχοληθεί στο παλαιότερο άρθρο Poemandres (Ποιμάνδρης)– και ο υποφαινόμενος – με τον οποίο δεν νομίζω ότι θ' ασχοληθούμε. Έντεκα καλικάντζαροι λοιπόν και μία καλικαντζού μάς έκαναν παρέα για δώδεκα μέρες. Δεν θα παρουσιάσουμε κάθε ένα ξωτικό ξεχωριστά, προς το παρόν, γιατί κάτι θα πρέπει να πούμε και για το άλμπουμ αργότερα!
Δειγματοληπτικά λοιπόν: Ο μονόματος Γουρλός, ο κύκλωπας Πολύφημος δηλαδή, ο γιος του θεού Ποσειδώνα. Η χορεύτρα ή Βερβεζού, η πανάρχαια θεά Εκάτη, η οποία εκπροσωπεί το θήλυ φύλο με όλες τις συνέπειες. Ο Τρικλοπόδης ο οποίος, για κάποιο ανεξήγητο για την νοημοσύνη μου λόγο, είναι το έμβλημα τόσο της Ελληνορωμαϊκής, λίγο Καρχηδονιακής και Νορμανδικής Σικελίας στην Μεσόγειο, όσο και της Κέλτικης νήσου του Μαν στη θάλασσα της Ιρλανδίας!
Τις πρωτότυπες ιχνογραφίες, αποκλειστικά για το άλμπουμ, φιλοτέχνησε η Rebecca. Αυτές υπήρξαν άλλωστε και το έναυσμα για την υλοποίηση του όλου εγχειρήματος. Μου εξομολογείται αυθόρμητα, μετά από «ανάκριση»: «Η ιδέα μου ήρθε γιατί είχα δει πρόσφατα στο διαδίκτυο εικόνες από το βιβλίο Αερικά, ξωτικά και καλικάντζαροι και σκέφτηκα να φτιάξω χριστουγεννιάτικες κάρτες. Αυτό έγινε στις αρχές του Δεκεμβρίου. Με βοήθησε και η Εβελίνα (η κόρη τους η οποία είναι γηγενής και φυσικά μιλάει την υπό εξαφάνιση γλώσσα μας φαρσί) στη μετάφραση των κειμένων για να κατανοήσω την σημασία τους. Ο Alan σκέφτηκε να κάνουμε μουσική γι' αυτά τα σχέδια κι έτσι ξεκίνησαν όλα. Για έναν μήνα οι καλικάντζαροι είχαν κάνει κατάληψη στο σπίτι και στη ζωή μας. Βασανίσαμε τους φίλους και τους γείτονες ν' αναμειχθούν και όπως βλέπεις κι ακούς αυτό είναι το αποτέλεσμα.».
Να συμπληρώσω πάντως ότι προσωπικά το καταχάρηκα. Εξομολογούμαι ότι ένιωσα σαν άτακτο παιδί, για να μην πω σαν καλικάντζαρος και με παρεξηγήσετε. Επειδή όμως μ' αρέσει, σαν κι αυτούς, να σκαλίζω την σβησμένη στάχτη, με συνόδευαν κατά την συγγραφή του άρθρου, εκτός από τους δικούς μας καλκάδες, ο Oberon και ο Puck. Τη μουσική υπόκρουση, εκτός της πρωτότυπης, είχαν αναλάβει ο Felix Mendelssohn με το A Midsummer Night’s Dream και ο Johann Sebastian Bach με το Christmas Oratorio.
Αυτά προς το παρόν γιατί θα επανέλθω όταν κυκλοφορήσει το άλμπουμ του οποίου μοιραζόμαστε, για την ώρα, το εξώφυλλο.
Καλή χρονιά να έχουμε μέχρι να ξανάρθουν. «Φιτς εδώ, Φιτς εκεί! Φιτς τον Κάλκ' απ' το μαντρί!» Για έναν χρόνο όμως το μαντρί μας θα είναι προστατευμένο· δυστυχώς όμως μόνο από τους άκακους καλικάντζαρους! Οι κακοί παραμονεύουν.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Σημειώσεις:
[1] Διονύσης Σαββόπουλος, Ποιος έλεγε αστεία, από τον δίσκο Χρονοποιός, 1999
[2] Θάνου Βελλουδίου, Αερικά, ξωτικά και καλικάντζαροι, έκδοση Γ. Τσιβεριώτης Ε.Π.Ε., 1978
[3] Poemandres (2021), Δώδεκα χιλιάδες ημέρες (2022), Οικογενειακές μουσικές υποθέσεις (2023)
[4] Από άρθρο του Δημήτρη Γκιώνη στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 1989. Ψηφιοποιημένο για το περιοδικό LIFO
[5] Ο Λόρδος Charles Murray είχε έλθει να πολεμήσει στο πλευρό των Ελλήνων στην Επανάσταση του '21. Πέθανε στη Γαστούνη το 1824 όχι όμως από τουρκικό βόλι αλλά από ασθένεια. Την ίδια χρονιά πέθανε, από την ίδια αιτία, στο Μεσολόγγι και ο λόρδος George Gordon Byron
[6] Ευγονία και άλλα τινά, εκδόσεις Άγρα, 1991 [Αυτό το έχω!]
[7] Poetarum Lesbiorum Fragmenta, E. Lobel et D. Page, Oxford, 1963 (at the Clarendom Press)
Διεκδικήστε το!
Οι Black Lesbian Fishermen προσφέρουν το άλμπουμ σε πέντε τυχερούς αναγνώστες –ένα δωρεάν κατέβασμα στον καθένα. Για να συμμετέχετε στην κλήρωση κλικάρετε εδώ και συμπληρώστε τη φόρμα επιλέγοντας τον συγκεκριμένο τίτλο. Παρακαλώ, σημειώστε τα ακόλουθα:
Συμμετοχή στην κλήρωση, που θα γίνει μετά τις 12 Απριλίου 2025, σημαίνει αποδοχή των όρων, οπότε διαβάστε τους γενικούς όρους. Ειδικότερα [μόνο για αυτή την κλήρωση]: Οι τυχεροί θα λάβουν το δώρο τους στο ηλεκτρονικό τους ταχυδρομείο. Αυτή η δωροθεσία είναι παγκόσμια!
