Η ποιητική συλλογή του Σταύρου Χρ. Αναστασόπουλου με τίτλο Αρμονικά Πρωτόλεια εκδόθηκε το 2025 από τις εκδόσεις Κοράλλι, εμπεριεχόμενη στο σύγγραμμά του Φιλολογικά, φιλοσοφικά και ποιητικά τού 2024. Ο συγγραφέας, έχοντας αρχικά την ιδιότητα του κλασικού φιλολόγου, εν συνεχεία φιλοσόφου αλλά και εν γένει ενός πνευματικού ανθρώπου, αποφασίζει για πρώτη φορά να δοκιμαστεί με τις δυνάμεις της ποίησης. Ως διάκονος του πνεύματος, αλλά και ως ένας πολύ νέος άνθρωπος με πολυπληθές και αξιολογότατο έργο για το νεαρό της ηλικίας του, επιλέγει να κινηθεί αυθύπαρκτα, όπως και ο ίδιος τονίζει στο ποίημά του. Για να γίνει σαφέστερο, από «ερμηνευτής της ετερότητας», μετατρέπεται ο ίδιος σε δημιουργό, μέσω της διαρκούς προσπάθειάς του να θρέφει την ψυχή του με τους κλασικούς. Ο όρος «ερμηνεία της πνευματικής ετερότητας» ανήκει στον συγγραφέα, ο οποίος τον έχει εισηγηθεί τόσο στις Φιλοσοφικές καταθέσεις του (Στ. Χρ. Αναστασόπουλος, Φιλοσοφικές καταθέσεις, Αθήνα 2021, σ. 215-216), όσο και στο πιο πρόσφατο βιβλίο του (Στ. Χρ. Αναστασόπουλος, Φιλολογικά, φιλοσοφικά και ποιητικά τού 2024, Αθήνα 2025, σ. 81-82, 87-88, 94). Με λίγα λόγια, ο Αναστασόπουλος διακρίνει τον θεωρητικό επιστήμονα από τον φιλόσοφο: ο επιστήμων εξηγεί την σκέψη άλλων στοχαστών, ενώ ο φιλόσοφος παράγει δική του σκέψη. Η γνώση της διάκρισης αυτής είναι σημαντικότατη, αν θέλει κάποιος να κατανοήσει το φιλοσοφικό έργο του Αναστασόπουλου συνολικά.
Ο τίτλος Αρμονικά Πρωτόλεια δύναται να μας παραπέμψει στον άνθρωπο που έθεσε τα θεμέλια της δυτικής φιλοσοφίας, ο οποίος δεν είναι άλλος από τον Πλάτωνα. Ο Πλάτων, στα νεότατα χρόνια του, ασχολήθηκε με την τραγική ποίηση όμως, όταν γνώρισε τον Σωκράτη, έκαψε τα πρωτόλειά του και εισχώρησε στο μονοπάτι της φιλοσοφίας. Ας ελπίσουμε ότι ο συγγραφέας δεν θα πράξει και εκείνος τοιουτοτρόπως καθώς, όπως θα προσπαθήσω να καταδείξω, ο Αναστασόπουλος με το νεογεννηθέν εγχείρημά του δίνει την εντύπωση ότι, εκτός από δεινός στοχαστής εν γένει, μπορεί να υπηρετήσει άξια τη λογοτεχνία. Πέρα από τα παραπάνω, ο τίτλος της ποιητικής συλλογής προμηνύει και τον τραγουδιστό της ρυθμό.
Στο κείμενό μου προβαίνω, όπως προείπα, σε μια σύντομη φιλολογική ανάλυση και ερμηνεία του ποιήματος Υπέρβαση της φιλολογίας, που διαβάζουμε στη συλλογή Αρμονικά Πρωτόλεια (σ. 122-123). Προς ευχέρεια του αναγνώστη, θα επιθυμούσα εν συνεχεία να το παραθέσω:
Αυτόνομος πορεύομαι,φιλοσοφία καλεί με·ούτ' όμως ξενιτεύομαι,φιλολογία φιλεί με.Εκόπιασα, πλανήθηκαστης ερμηνείας τα μέρη,πλην άγγιξα λυτρωτικόαυθυπαρξίας το χέρι.Ο νους μου λευτερώθηκεαπ' τα δεσμά σπουδαίων,συνθλίβει τους η επίδρασηως και καρδιές γενναίων.Δεν είναι δίκασμα αυτόερμηνευτών ωραίων,μα πόθος απολύτρωσηςτων ψυχωμένων νέων.Υπέρβαση πνευματική ποιώ,αναίρεση της νόρμας,και τους μεγίστους, πια, θωρώτου στοχασμού της φόρμας.Τούτος ο τόπος δύσβατοςδεν είναι για τον νου μου.Κάποτε, πάλι, άβατος·δεν παρατώ τον πλου μου.Βαθύβλυστος κατέφτασαστου στοχασμού την πύλη,σύνδρομος γίνε μου, Θεέ,να υπερβώ την ύλη.
Εξετάζοντας το ποίημα, εν τίνι μέτρω[1], μορφικά και ιδεολογικά, δύναται να παρατηρηθεί, εκ μίας πρώτης ανάγνωσης, ότι ο συγγραφέας αποτελεί ουσιαστικά τον αφηγητή. Η πένα του ποιητή, καθώς διατρέχει το χαρτί, δεν αφήνει στο έρεβος τον γραφέα της, αλλά αποκαλύπτει βαθμιαία πως μιλάει για τον ίδιο. Άμεσα, λοιπόν, μπορεί να ειπωθεί το εξής: πρόκειται για ένα ποίημα αυτοβιογραφικό.
Το υπό ανάλυση ποίημα αποτελείται από επτά τετράστιχες στροφές, με ρυθμική και λογική ενότητα, ενώ, όπως διαφαίνεται, ενίοτε τηρείται το ιαμβικό μέτρο, με την εναλλαγή άτονης τονισμένης συλλαβής, όπως λ.χ. στην πρώτη στροφή, στον πρώτο στίχο «Αυτόνομος πορεύομαι», ενίοτε όχι, όπως λ.χ. «φιλοσοφία καλεί με». Επιπλέον, αναφορικά με τον αριθμό των συλλαβών, παρατηρείται κυρίως ο οκτασύλλαβος σε συνδυασμό με τον επτασύλλαβο στίχο, λ.χ. οκτασύλλαβος στίχος «Βαθύβλυστος κατέφτασα» και επτασύλλαβος «στου στοχασμού την πύλη». Παράλληλα, ο ποιητής χρησιμοποιώντας ομοιοκαταληξία, παρεκκλίνοντας των επιταγών της μοντέρνας ποίησης, επιλέγει κατά κύριο λόγο την πλεχτή ομοιοκαταληξία, με τον πρώτο στίχο να ομοιοκαταληκτεί με τον τρίτο και με τον δεύτερο στίχο να ομοιοκαταληκτεί με τον τέταρτο. Εξαιρείται η δεύτερη, η τρίτη, η τέταρτη και η έβδομη στροφή, όπου σε εκείνες επικρατεί το σχήμα της πλεχτής μόνο στον δεύτερο με τον τέταρτο στίχο. Το γεγονός αυτό δύναται να θεωρηθεί ως επεξεργασία της πλεχτής σε πιο ελεύθερη πτυχή της, όχι όμως παραμορφωτική για τη μορφή του ποιήματος. Συμπληρωματικά, η γλώσσα είναι δημοτική με αρκετά λόγια στοιχεία.
Από την πρώτη στροφή καθίσταται ευκόλως αντιληπτό πως το ποίημα διαπνέεται από εξομολογητικό τόνο, που κατά συνέπεια, δύναται να το χαρακτηρίσει ως αυτοβιογραφικό. Ο ποιητής υπογραμμίζει εξ αρχής αμφότερες τις ενασχολήσεις του: τη φιλοσοφία και τη φιλολογία.
Δηλώνει εμμέσως πως για να υπηρετήσει το άτομο τη φιλοσοφία, χρειάζεται ο νους του να είναι ελεύθερος, απερίσπαστος, «αυτόνομος», ουχί όμως βλέποντάς το υπό το πρίσμα της έλλειψης συνειδητότητας. Αλλά από την οπτική γωνία ενός νου που είναι διαμπερής και δύναται να αυτοαναιρείται. Άλλωστε, η φιλοσοφία μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια διαρκής αυτοαναίρεση και όχι η προσκόλληση σε οιαδήποτε θέση (περί αυτού, βλ. Στ. Χρ. Αναστασόπουλος, Φιλοσοφικές καταθέσεις, Αθήνα 2021, σ. 42-43). Δηλώνει όμως ότι δεν «ξενιτεύεται» από τα φιλολογικά εδάφη, καθώς η φιλολογία τον θέλγει, όμως χρειάζεται και την απαραίτητη επιστημονική ακρίβεια.
Υποστηρίζει ο Αγγελάτος:
«Η φιλολογία λέω, ελπίζω και να το δείχνω παραδειγματικά στους πρωτοετείς, είναι ακριβής επιστήμη και ουδόλως ο ιμπρεσιονιστικός λόγος του "έτσι αισθάνομαι".» (Δ. Αγγελάτος, Η αλφαβήτα του Νεοελληνιστή, Αθήνα 2011, σ. 330).
Εν συνεχεία, στη δεύτερη στροφή μπορεί να λεχθεί πως υπογραμμίζεται έκδηλα το θέμα του ποιήματος: η απόφαση του ποιητικού υποκειμένου από ερμηνευτής της ετερότητας, να γίνει ο ίδιος δημιουργός. Πιο συγκεκριμένα, στους δύο πρώτους στίχους τονίζεται ο πνευματικός μόχθος και η διαρκής αναζήτηση του ποιητή προς ερμηνεία και αποκρυστάλλωση της αρχαίας ελληνικής, μα και νεοελληνικής γραμματείας, ο οποίος όμως τον οδήγησε στο μονοπάτι της αυτονομίας. Χωρίς κανέναν υπαινιγμό, δηλώνει την πρόθεσή του για πνευματική «αυθυπαρξία», και όχι μόνον για ερμηνεία ετέρων. Παρ' όλα αυτά, η επαφή, η ανάγνωση και η θρέψη της ψυχής με τους κλασικούς, όπως τονίζει και ο υπερ-εθνικός ποιητής Διονύσιος Σολωμός στις Σημειώσεις του ποιητή στον Ύμνο εις την Ελευθερίαν, είναι απαραίτητα και καθοριστικά στοιχεία· κυρίως αν ο φιλόλογος, που ερμηνεύει κατά κύριο λόγο ετέρους, επιθυμεί να ερμηνεύσει την ίδια του τη φύση και τη θέση που λαμβάνει μέσα στον κόσμο.
Προχωρώντας στην τρίτη στροφή, το ποιητικό υποκείμενο, πλέον, φτάνει στο σημείο να πει ρητά πως έχει ελευθερωθεί από την καταδυνάστευση της ερμηνείας των έργων των ανθρώπων που έχουν θέσει τις βάσεις για τη νεότερη σκέψη και δύνανται με τις ιδέες τους να επιδρούν καταλυτικότατα, ακόμα και σε λεοντόκαρδες ψυχές. Προσθετικά όμως, για να υπάρξει αυτή η επίδραση, ακόμα και σε «καρδιές γενναίων», θα πρέπει να προϋπάρχει και η επιθυμία για διαρκή και αέναη αλλαγή του ατόμου. Παρ' όλα, θαρρώ, καθίσταται σαφές, ότι η προαναφερθείσα θέληση για συνεχόμενη εξέλιξη μέσω της αλλαγής, τροφοδοτείται και πυροδοτείται από έξοχα γραπτά μνημεία του ανθρώπινου πολιτισμού. Η φλόγα τους για το άτομο δύναται να μεταμορφωθεί σε ζείδωρη, αρκεί όμως ο στοχαστής να μην παραμείνει στα αναγνωσθέντα από φόβο προσέγγισης μιας άλλης οπτικής, αλλά να έχει το θάρρος να αντικρύσει κατάματα τους μεγάλους στοχαστές, όπως ο Πλάτων ή ο Σολωμός, αφού πρώτα έχει τροφοδοτήσει την ψυχή του με αυτούς.
Συνεχίζοντας και φτάνοντας στην τέταρτη στροφή, ο ποιητής αναφέρει και τονίζει ότι ουδόλως καταδικάζει τους ερμηνευτές-επιστήμονες που αναλύουν την ετερότητα, αλλά υπογραμμίζει την ανάγκη για καινοτομία, για πρωτοπορία από τον «ψυχωμένο» και ανδρείο νέο. Εύκολα μπορεί ο νέος στοχαστής, που μελετά τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Θουκυδίδη και τον Ξενοφώντα, τον Κικέρωνα και τον Οβίδιο, να φοβηθεί μπροστά στο μέγεθος του ταλέντου, της γνώσης και του νου που έρχεται αντιμέτωπος. «Πρέπει πρώτα με δύναμη να συλλάβει ο νους, κι έπειτα η καρδιά θερμά να αισθανθεί ό,τι ο νους εσυνέλαβε» (Στοχασμός του ποιητή. Προλεγόμενα Ιάκωβου Πολυλά, Διονύσιος Σολωμός, II. Ποιήματα, Αθήνα 1961, σ. 12) και κατ' αυτόν τον τρόπο ο νέος στοχαστής να αποφασίσει να λάβει τη θέση του απέναντί τους.
Εν συνεχεία, επεξεργάζοντας την πέμπτη στροφή του ποιήματος, δύο λέξεις δίνουν το νόημα αυτής της στροφής: «νόρμα» και «φόρμα». Από την μία πλευρά, το ποιητικό υποκείμενο φανερώνει πως βρίσκεται στη διαδικασία μιας υπέρβασης του νου, όπου τα πρότυπα και τις μεθόδους επιθυμεί να τα αναιρέσει. Από την άλλη πλευρά, υποστηρίζει ότι έρχεται σε οπτική επαφή με τους «μεγίστους» των μορφοποιούντων καλλιτεχνικά έργα, άρα με το ζήτημα της μορφής. Η στόχευση ενός ρωμαλαίου πνευματικώς νέου τονίζεται έκδηλα ότι θα πρέπει να είναι η υπέρβαση των προτύπων. Ουσιωδώς, ο ποιητής συμπυκνώνει τα λεχθέντα της τέταρτης στροφής, ενώ παράλληλα δίνει στο ύφος του και μια φιλοσοφική διάσταση με το πρόσημο της διαρκούς ανάβασης. Όπως οι δεσμώτες του πλατωνικού σπηλαίου είναι απαραίτητο να πραγματοποιήσουν τον δύσκολο ανηφορικό δρόμο για να βγουν στο φως, έτσι και ο πνευματικός άνθρωπος, αν επιθυμεί να ξεπεράσει τα πρότυπά του, θα πρέπει πρώτα να τα μελετήσει εις βάθος κι έπειτα να ακολουθήσει την δική του ανηφόρα που θα τον οδηγήσει στην δική του αλήθεια.
Ενδιαφέρον, θαρρώ, προξενεί το ύφος της έκτης στροφής, όπου προβάλλεται για πρώτη φορά η δυσκολία του εγχειρήματος που προτείνει το ποιητικό υποκείμενο. Παραδέχεται τον δυσχερή δρόμο που θα πρέπει να διασχίσει, ο οποίος πολλάκις μπορεί να οδηγήσει σε αδιέξοδο. Παρ' όλα αυτά δηλώνει ρητά, πως δεν παύει να τον ακολουθεί, δεν σταματάει να κωπηλατεί, δεν παρατάει «τον πλου» του. Σε αυτό το σημείο, είναι διαμπερής η φιλοσοφική στάση του ποιητή, που εμμέσως προτρέπει τον αγωνιστή του πνεύματος να μην σταματάει, αλλά και ίσως προτρέπει και τον ίδιο του τον εαυτό.
Διατρέχοντας όλο το ποίημα και καταλήγοντας στην έβδομη στροφή, το ποιητικό υποκείμενο έχει πλέον καταφθάσει «στου στοχασμού την πύλη» με πρόδηλη την χριστιανική επιρροή, εφόσον ζητά τη βοήθεια του Θεού για να υπερβεί τον υλικό κόσμο. Από την φιλοσοφική πτυχή της τελευταίας στροφής, δύναται να ειπωθεί ότι ο πνευματικός και ο υλικός κόσμος, αν ενωθούν παραγωγικά, μπορούν να φέρουν το μέτρο. Η μονομερής ενασχόληση με τον έναν ή τον άλλον, δύναται να καταστήσει το άτομο μαλθακό σωματικά ή αντίστοιχα ασθενές πνευματικά.
Συμπερασματικά, η πρόθεση του ποιητή είναι να ξεφύγει από το πεδίο της ερμηνείας ετέρων και να προσπαθήσει μέσω του ενδυναμωμένου από τους «σπουδαίους» νου του, να τους ξεπεράσει και να τους υπερβεί. Στην πραγματικότητα, το ποίημα αυτό φαίνεται να συνοψίζει αποτελεσματικά (και ποιητικά) μερικές από τις πιο θεμελιώδεις ιδέες του φιλοσοφικού έργου του Αναστασόπουλου.
Αγγελική-Μαρία Σουπιώνη
Φιλόλογος
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Σημ. συντάκτριας: Η ανάλυση αποτελεί την πρώτη μου ταπεινή είσοδο στα βαθέα, μα και λαμπρά ύδατα, της φιλολογίας, εμπράκτως. Θα επιθυμούσα να την αφιερώσω στις δύο γυναίκες που μου άνοιξαν το διάβα: την Τούλα Κάββαλου, η οποία με αγάπη και υπομονή με έμαθε τα πρώτα μου γράμματα, και τη Μαίρη Μιχαηλίδου, που με αφοσίωση και επιμονή μού εκμαίευσε σταδιακά τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις που διέθετα, τις εμπλούτισε και μου άνοιξε το μονοπάτι της φιλολογίας.
Σημ. επιμ.: Η ποιητική συλλογή του Σταύρου Χρ. Αναστασόπουλου Αρμονικά Πρωτόλεια αποτελεί το τρίτο μέρος του βιβλίου του Φιλολογικά, φιλοσοφικά και ποιητικά τού 2024, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κοράλλι (Αθήνα 2025), κι όπου βρίσκονται συγκεντρωμένα φιλολογικά και φιλοσοφικά δοκίμιά του.
[1] Η έκφραση εν τίνι μέτρω σχηματοποιήθηκε έτσι από την επιμελήτρια καθώς, ακουστικά, θα έπρεπε να τονιστεί στο εν, αλλά αυτό βάσει του μονοτονικού είναι αντίθετο προς τον κανόνα. Προσωπικά, δεν γνωρίζω κάποιον κανόνα που ν' αναφέρει τι γίνεται με τις μονοσύλλαβες λέξεις που δέχονται τόσο από έγκλιση όμως έχω συναντήσει και τη μορφή εν τινι μέτρω.
