Η στήλη του λόγου

Η μετανεωτερική Βαβέλ

Η μετακοινωνία και η μετατεχνολογική φάση εξέλιξης

Μέρος όγδοο [συνέχεια από το προηγούμενο]

Δεν θα αργήσει να επικρατήσει ένα καινούργιο savoir vivre, σαν τους κανόνες της καλής δικτυακής συμπεριφοράς, που προτείνει η Netiquett, στις επαφές με τους κυβερνο-παρτενέρ μας. Κάποια στιγμή τα πράγματα θα οδηγήσουν στη δημιουργία ενός άλλου κοινωνικού συμβολαίου που, όμοια με το όραμα του σοσιαλισμού και του κράτους πρόνοιας του 20ού αιώνα, θα στοχεύουν στο να υλοποιήσουν το όνειρο της λιγότερης και ποιοτικής κοινωνικής εργασίας, που ακόμη παραμένει ανέφικτο.

Περισσότερη σημασία όμως από τους καλούς τρόπους συμπεριφοράς και την κοινωνική πρόνοια έχει η αγάπη, η οποία είναι μια παράξενη εξελικτική διαδικασία. Κι αυτό, γιατί η διαδικασία της έκτασης του εαυτού, στην προσπάθεια να αγκαλιάσει τον άλλο, είναι μια εξελικτική διαδικασία. Όταν ένας έχει επιτύχει να επεκτείνει τα δικά του όρια, φυσικό είναι να έχει διευρύνει το πλαίσιο της ύπαρξής του. Έτσι η πράξη της αγάπης είναι μια πράξη αυτοανέλιξης, ακόμη κι όταν ο σκοπός της πράξης είναι η ανάπτυξη κάποιου άλλου. Εξελισσόμαστε μέσα από την ίδια την προσπάθειά μας να φθάσουμε την εξέλιξη, όπως τονίζει ο συγγραφέας του υπέροχου βιβλίου Ο Δρόμος, ο λιγότερο ταξιδεμένος, ο Σκοτ Πεκ.

Επίσης, το να αφοσιώνεται κάποιος στην πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου, σημαίνει ν' αφοσιώνεται στο γένος του οποίου είναι μέρος. Αυτό σημαίνει, με τη σειρά του, αφοσίωση στην ανάπτυξη και τη δική του και των άλλων. Πραγματικά δεν είμαστε ικανοί να αγαπήσουμε έναν άλλον, παρά αν αγαπάμε τον εαυτό μας, ακριβώς όπως είμαστε ανίκανοι να διδάξουμε στα παιδιά μας αυτοπειθαρχία, αν δεν είμαστε οι ίδιοι αυτοπειθαρχημένοι. Πραγματικά είναι αδύνατον να εγκαταλείψουμε τη δική μας πνευματική ανάπτυξη για χάρη της ανάπτυξης ενός άλλου. Δεν μπορούμε να εγκαταλείψουμε την αυτοπειθαρχία και συγχρόνως να είμαστε πειθαρχημένοι στη φροντίδα μας για έναν άλλο. Δεν μπορούμε να είμαστε μια πηγή δύναμης, εκτός αν καλλιεργούμε τη δική μας δύναμη.

Επιπλέον η πράξη της επέκτασης των ορίων μας προϋποθέτει προσπάθεια. Επεκτείνουμε τα όριά μας μόνον όταν τα υπερβαίνουμε και η υπέρβαση των ορίων απαιτεί προσπάθεια. Όταν αγαπάμε κάποιον, η αγάπη μας γίνεται ευκολοαπόδεικτη ή ουσιαστική μόνο με την άσκησή της. Η αγάπη δεν είναι χωρίς προσπάθεια. Αντίθετα, η αγάπη απαιτεί μεγάλες προσπάθειες. Η αγάπη σε καμιά περίπτωση δεν είναι αδράνεια.

Επομένως, σύμφωνα με τον ψυχολόγο και συγγραφέα Σκοτ Πεκ, «ο καθένας μας νιώθει με τον δικό του τρόπο την εσωτερική παρόρμηση να αναπτυχθεί και ο καθένας μας, ακολουθώντας αυτήν την παρόρμηση, πρέπει μόνος του να πολεμήσει εναντίον της δικής του αντίστασης. Επίσης το διάγραμμα ισχύει για το σύνολο της ανθρωπότητας. Όσο εξελισσόμαστε ως άτομα, τόσο κάνουμε και την κοινωνία μας να εξελίσσεται. Η παιδεία, που μας γαλουχεί στην παιδική μας ηλικία, γαλουχείται από τη δική μας καθοδήγηση κατά την ενηλικιότητά μας. Αυτοί που πετυχαίνουν να αναπτυχθούν, όχι μόνο χαίρονται τους καρπούς της ανάπτυξης, αλλά δίνουν τους ίδιους καρπούς και στον κόσμο. Αναπτυσσόμενοι ως άτομα σηκώνουμε στους ώμους μας την ανθρωπότητα. Έτσι και η ανθρωπότητα εξελίσσεται».

Η ιδέα ότι το επίπεδο της πνευματικής ανάπτυξης της ανθρωπότητας βρίσκεται σε μια πορεία ανοδική δεν φαίνεται και πολύ ρεαλιστική σε μια γενιά απογοητευμένη από το όνειρο της προόδου. Παντού βλέπει πόλεμο, διαφθορά, εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, μια χωρίς ηθική ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, πολιτικούς και θρησκευτικούς ηγέτες έρμαια των συμφερόντων και της απατηλής λάμψης της ματαιοδοξίας, ρύπανση της ατμόσφαιρας και του περιβάλλοντος. Πώς θα μπορούσε κάποιος λογικά να υποστηρίξει ότι το ανθρώπινο γένος προοδεύει πνευματικά; Κι όμως αυτό ακριβώς συμβαίνει. Η ίδια μας η αίσθηση της απογοήτευσης γεννιέται από το γεγονός ότι περιμένουμε από τον εαυτό μας περισσότερα απ' ό,τι οι πρόγονοί μας περίμεναν από τον εαυτό τους. Η ανθρώπινη συμπεριφορά, που σήμερα τη βρίσκουμε αποκρουστική και απαίσια, τον περασμένο χρόνο τη δεχόμασταν σαν κάτι πολύ φυσικό και αναμενόμενο.

Τι είναι όμως αυτή η δύναμη, που μας ωθεί ως άτομα και ως ολόκληρο είδος να αναπτυχθούμε ενάντια στη φυσική αντίσταση της ίδιας μας της αδράνειας; Είναι, όπως ήδη ανέφερα, η αγάπη. Αναπτυσσόμαστε επειδή εργαζόμαστε για την ανάπτυξή μας και εργαζόμαστε γι' αυτήν επειδή αγαπάμε τον εαυτό μας. Μέσω της αγάπης εξυψώνουμε τον εαυτό μας και με την αγάπη μας για τους άλλους συμπαραστεκόμαστε αυτούς τους άλλους στην εξύψωση του εαυτού τους. Η αγάπη, η επέκταση του εαυτού, είναι αυτή η ίδια η πράξη της εξέλιξης. Πρόκειται για μια εν δυνάμει εξέλιξη. Το εξελικτικό σθένος, παρόν σε όλη τη ζωή, εκδηλώνεται στο ανθρώπινο γένος ως ανθρώπινη αγάπη. Στους κόλπους της ανθρωπότητας η αγάπη είναι η θαυματουργός δύναμη, που αψηφά τον φυσικό νόμο της εντροπίας. Εκεί θα μας οδηγήσουν τα παιδιά μας κι ας μη φαίνεται σχεδόν καθόλου σήμερα πως συμβαίνει κάτι τέτοιο. Μάλλον εμείς οι ενήλικες δεν θέλουμε να το παραδεχθούμε. Πρέπει να μάθουμε όμως, επιτέλους, να κοιτάμε πίσω από το θολό τζάμι των φαινομένων. Μόνον τότε θα είμαστε άξιοι να λεγόμαστε άνθρωποι.

Αν η αδράνεια είναι το προπατορικό αμάρτημα, τότε το κακό είναι υπαρκτό λόγω της επιλογής της απραγίας εκ μέρους του ανθρώπου. Ούτε βέβαια το κακό είναι πλάσμα της φαντασίας του πρωτόγονου θρησκευτικού νου, που προσπαθούσε αδύναμα να εξηγήσει το άγνωστο, σύμφωνα με τον ψυχολόγο Σκοτ Πεκ. Πραγματικά υπάρχουν άνθρωποι και θεσμοί καμωμένοι από ανθρώπους, που αντιδρούν βίαια στην παρουσία του καλού. Σίγουρα θα εξαφάνιζαν το καλό, αν ήταν σε θέση να το κάνουν. Δεν ενεργούν με συνειδητή μοχθηρία, αλλά τυφλά, χωρίς να έχουν επίγνωση του δικού τους κακού. Μάλιστα επιδιώκουν να αποφύγουν μια τέτοια επίγνωση. Όπως η θρησκευτική φιλολογία χαρακτηρίζει τον διάβολο, μισούν το φως και ενστικτωδώς κάνουν ό,τι μπορούν για να το αποφύγουν, φθάνοντας μέχρι την απόπειρα να το σβήσουν ολότελα. Είναι έτοιμοι να αφανίσουν το φως στα ίδια τα δικά τους παιδιά και σε όλες τις άλλες υπάρξεις, που υπάγονται στη δική τους δύναμη και επιρροή.

Οι κακοί άνθρωποι μισούν το φως, επειδή τους φανερώνει στον ίδιο τους τον εαυτό. Μισούν την καλοσύνη, επειδή αποκαλύπτει την κακία τους. Μισούν την αγάπη, επειδή αποκαλύπτει την αδράνειά τους. Είναι έτοιμοι να καταστρέψουν το φως, την καλοσύνη, την αγάπη, για να αποφύγουν τον πόνο μιας τέτοιας αυτογνωσίας. Το κακό είναι αδράνεια σπρωγμένη στα έσχατα άκρα. Η αγάπη είναι η αντίθεση της αδράνειας. Η αδράνεια είναι μια παθητική αποτυχία αγάπης. Μερικοί αδρανείς άνθρωποι, μπορεί να μη σηκώσουν ένα δάχτυλο για να επεκτείνουν τον εαυτό τους, εκτός αν υποχρεωθούν να το κάνουν. Η ύπαρξή τους είναι μια εκδήλωση της μη-αγάπης. Ωστόσο δεν είναι κακοί. Αληθινά κακοί άνθρωποι, από την άλλη μεριά, αποφεύγουν ενεργητικά και όχι παθητικά να επεκτείνουν τον εαυτό τους. Θα κάνουν ό,τι μπορούν για να προστατεύσουν τη δική τους αδράνεια, για να διαφυλάξουν την ακεραιότητα του δικού τους άρρωστου εαυτού. Αντί να διαπλάσουν σωστά άλλους, τείνουν να καταστρέψουν πραγματικά άλλους γι' αυτήν την αιτία. Αν χρειαστεί, είναι άξιοι και να σκοτώσουν για να γλιτώσουν τον πόνο της δικής τους πνευματικής ανάπτυξης. Μάλιστα, καθώς η ακεραιότητα του άρρωστου εαυτού τους απειλείται από την πνευματική υγεία των γύρω τους, θα επιδιώξουν με κάθε δυνατό τρόπο να τσακίσουν και να γκρεμίσουν την πνευματική υγεία, που μπορεί να υπάρχει κοντά τους. Μοιάζει, λοιπόν, το κακό με την άσκηση της πολιτικής εξουσίας, δηλαδή την επιβολή της θέλησης ενός σε άλλους με φανερό ή συγκαλυμμένο εξαναγκασμό, με σκοπό να αποφευχθεί η επέκταση του εαυτού για την προώθηση της πνευματικής ανάπτυξης. Η αδράνεια είναι το κακό κι αυτό είναι η αντι-αγάπη. Κι έπειτα είναι τόσο φυσικό για το κακό να μισεί το καλό, όσο είναι για το καλό να μισεί το κακό. Ο ίδιος προσωπικά έχω αντικρίσει με τα μάτια μου το κακό εν δράσει, να επιτίθεται απαίσια και να καταστρέφει πραγματικά τον νου και την ψυχή κάποιων παιδιών, που υπήρξαν μαθητές μου. Το κακό όμως, παρά την άκρατη βουλιμία του να κλονίσει, πολλές φορές ανεπανόρθωτα, τον εσωτερικό κόσμο των ανθρώπων, εντούτοις έχει και απρόσμενες αντίστροφες εκφάνσεις στη μεγάλη εικόνα της ανθρώπινης εξέλιξης. Για κάθε ψυχή που ρημάζει, συμβάλλει στη σωτηρία όλων των άλλων. Το κακό ασυναίσθητα χρησιμεύει σαν φάρος για να προειδοποιεί άλλους να μην πλησιάζουν στους δικούς του υφάλους. Επειδή οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν το χάρισμα να νιώθουν σχεδόν ενστικτωδώς τρόμο, μπροστά στο απεχθές βλέμμα του κακού, όταν αναγνωρίζουν την παρουσία του, οι προσωπικότητές τους επαναστατούν από την επίγνωση της ύπαρξής του. Η συνειδητοποίηση του κακού είναι ένα καταφατικό νεύμα για τον εξαγνισμό τους. Παραδείγματος χάριν, το κακό ήταν που σήκωσε τον Χριστό επάνω στον σταυρό και μας έδωσε με αυτόν τον τρόπο τη δυνατότητα να τον δούμε από μακριά. Η προσωπική εμπλοκή μας στη μάχη κατά του κακού στον κόσμο είναι ένας από τους τρόπους ανάπτυξής μας.

Όσον αφορά τώρα τον χώρο της εξουσίας, μας λέει ο συγγραφέας και ψυχολόγος Σκοτ Πεκ, είναι φανερό ότι η άσκηση εξουσίας με αγάπη απαιτεί πολλή δουλειά, αλλά κρύβει και κάποιο κίνδυνο. Το πρόβλημα είναι ότι όσο περισσότερο αγαπά κανείς, τόσο σεμνότερος είναι και όσο σεμνότερος είναι, τόσο περισσότερο δέος αισθάνεται μπροστά στη δυνατότητα να φανεί αλαζόνας στην άσκηση της εξουσίας. Τα ερωτήματα που του έρχονται στο μυαλό είναι του είδους: Ποιος είμαι εγώ για να επηρεάσω την πορεία των ανθρωπίνων γεγονότων και της ίδιας της ιστορίας; Από ποια ανώτερη αρχή αντλώ το δικαίωμα να αποφασίζω τι είναι το καλύτερο για το παιδί μου, για τη γυναίκα μου, για τον τόπο μου, για τη χώρα μου, για το ανθρώπινο γένος; Ποιος μου δίνει το δικαίωμα να τολμώ να πιστεύω στη δική μου νόηση και μετά να έχω την αξίωση να επιβάλω τη θέλησή μου στον κόσμο; Ποιος είμαι εγώ για να παίζω τον θεό; Αυτός είναι ο κίνδυνος. Κάθε φορά που ασκούμε εξουσία προσπαθούμε να επηρεάσουμε την πορεία του κόσμου, της ανθρωπότητας και συνεπώς παριστάνουμε τον Θεό. Πολλοί γονείς, δάσκαλοι, ιεράρχες, ηγέτες, διευθυντικά στελέχη, γενικά άνθρωποι που ασκούν εξουσία, δεν έχουν γνώση αυτού του ζητήματος. Στην αλαζονεία της άσκησης εξουσίας, χωρίς την ολική αυτογνωσία που απαιτεί η αγάπη, βρισκόμαστε μακαρίως αλλά καταστροφικά, σε πλήρη άγνοια του γεγονότος ότι παριστάνουμε τον Θεό. Όσοι όμως αληθινά αγαπούν κι επομένως αγωνίζονται για τη γνώση που απαιτεί η αγάπη, ξέρουν ότι το να ασκούν επιρροή σημαίνει να παίζουν τον ρόλο του θεού. Επίσης γνωρίζουν πως δεν υπάρχει εναλλακτική δυνατότητα από την αδράνεια και την ανικανότητα. Η αγάπη μάς αναγκάζει να παίζουμε τον θεό με πλήρη επίγνωση του πελώριου γεγονότος ότι αυτό ακριβώς κάνουμε. Με την επίγνωση αυτήν το πρόσωπο που αγαπά επωμίζεται την ευθύνη της προσπάθειας να είναι θεός –όχι όμως να παριστάνει ανέμελα τον Θεό– ώστε να εκπληρώσει αλάθευτα τη θέληση του Θεού. Έτσι φθάνουμε σ' ένα ακόμη παράδοξο φαινόμενο: μόνο ωθούμενοι από την ταπεινοφροσύνη της αγάπης, μπορούν οι άνθρωποι να τολμήσουν να είναι θεοί. Αφάνταστα δύσκολος ρόλος, τι λέτε;

Συνεχίζεται...

Παραθέτω πέντε ποιήματά μου σχετικά με το θέμα:

ΑΝΕΣΠΕΡΗ ΖΩΗ

Βαθιά στην ουράνια άβυσσο

έχω κτίσει την καινούργια μου αποικία

Την έκανα γερή, τον άσπλαχνο χρόνο να υπομένει

Επάνω της ν' ανθίζουν πόθοι για το μέλλον

Είναι η μοναδική μου περιουσία

που την έκλεψα απ' τους Πρωτόπλαστους

Δε γνωρίζω αν το μυαλό μου αντέξει

τόσο καθαρμό,

τόσο πλούτο συναισθημάτων,

τόσους γόνιμους προορισμούς,

τόση αρχέγονη απαστράπτουσα ουσία ψυχής,

τόσο άρτο και οίνο αξόδευτης νιότης,

τόσους όρκους στον Δημιουργό μου

η ιερή φωτιά της να καίει αιώνια μέσα στην καρδιά μου

Ευελπιστώ πάντως

ν' αποκτήσω αστραφτερά φτερά αετού

λίγο πριν αφήσω την ύστατή μου ανάσα

Ν' ανυψωθώ σε ολόφωτους ορίζοντες νέων κόσμων

που μέσα τους θα ζήσω τα πιο άφθαρτά μου όνειρα,

αποκτώντας απέθαντο σώμα και πνεύμα αλώβητο

απ' την πλανερή, ξελογιάστρα επιθυμία

για πράγματα φθαρτά και ψυχοφθόρα

Να γίνω αιώνιος ανθός μιας ανέσπερης ζωής

🍂

ΚΑΤΑΔΥΣΗ ΣΤΟ ΦΩΣ

Βουλιάζω μέσα στην αιώνια νύχτα

Το στερέωμα λιώνει τα πόδια μου,

όπως ο Ήλιος, όταν χτυπάει αλύπητα, το χιόνι

Ανθισμένες οι τροχιές των αγνώστων πλανητών

απ' όπου διέρχονται βιαστικά

οι πιο τρανές μου επιθυμίες

Πρασινίζουν οι πόθοι μου στ' απόκοσμα λιβάδια

Η συμπαντική άνοιξη κρύβει

στην καρδιά μου προσδοκίες

για μια ζωή ευωχίας κάπου αλλού,

σε κάποιο ουράνιο σώμα που δε γνωρίζω ακόμη

πού βρίσκεται και αν με περιμένει

να φανώ θριαμβευτής επάνω στο μηχανικό μου άλογο

Το ξέρω πως θ' ανακαλύψω εποχές

γεμάτες όμορφες εικόνες

Θα περισσεύουν οι πρωτανθοί

μέσα στους αλλόκοσμους κήπους των επιδιώξεών μου

Τα κρυμμένα μου όνειρα

θα νοτίζονται από ηλεκτρισμένες καταιγίδες

Δε θα καίγονται μα θα ξεπετιούνται

πρόθυμα ν' αγκαλιάσουν τις στιγμές της ευτυχίας μου

Ένας ιχνηλάτης της κοσμικής αυγής είμαι

που μια ημέρα θα καταδυθώ για πάντα στο φως της

🍂

ΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ

Θα προσευχηθώ στον Δημιουργό μου

τώρα που ξεκινώ το μακρύ ταξίδι μου στο Σύμπαν

Μαζί με αλλόμορφες υπάρξεις θα βαδίσω

μέσα στις ατραπούς της αναγέννησής μου

Θα οδηγήσω την άνοιξη ξανά

στην ενδοχώρα του Παραδείσου

Θ' ανυψωθώ επάνω απ' το αιώνιο σκοτάδι

Θα εξορίσω τους φόβους,

τους δισταγμούς, την ανημποριά μου

στο πιο βαθύ σημείο της ουράνιας αβύσσου

Θα υπερπηδήσω όλες τις μαύρες τρύπες

που στέκονται εμπόδιο

στην ανεπίστρεπτη πορεία μου

Θα κοιτάξω βαθιά μέσα στην ύπαρξη μου,

εκεί που αρχίζουν να πλάθονται καινούργιοι κόσμοι

Θα νικήσω τους ενδόμυχους εχθρούς μου,

τον εγωισμό και την απληστία

Ζωντανά θα κρατήσω τα όνειρά μου

και στους πόθους μου θα χαρίσω μια ολόφωτη ελπίδα

🍂

ΜΗΝ ΚΟΙΤΑΞΕΙΣ ΠΙΣΩ

Μην κοιτάξεις ποτέ πίσω

στην υδρόγειο που καταστρέφεται

Σε λίγο θα διαλυθεί, δεν θα υπάρχει

και θα φταίμε εμείς οι άνθρωποι γι' αυτό

Είναι προτιμότερο να μην τη δεις

να πεθαίνει πληγωμένη θανάσιμα

απ' τα ίδια τα παιδιά της

Απερίσπαστος καταδύσου βαθιά

στο έναστρο σκοτάδι

Ταξίδεψε, ταξίδεψε

όσο πιο μακριά μπορείς

μέσα στην αιώνια νύχτα

Κάρφωσε το βλέμμα σου

στο πιο απώτερο σημείο του διαστήματος

και προσπάθησε να το φθάσεις

Αναζήτησε καινούργια όνειρα μέσα στο χάος

Κλείσε τις ανοιχτές ακόμη πληγές

που σου προκάλεσε η Γη

Βούλωσε τ' αφτιά σου

να μην ακούς τις κραυγές

των παρωχημένων σου επιδιώξεων

που ξεψυχούν στην καμένη

επιφάνεια του γήινου λίκνου σου

Τώρα κάπου αλλού σε προσμένει

ένας άλλος, επουράνιος Παράδεισος

🍂

Ο ΟΝΕΙΡΟΠΟΛΟΣ

Θέλω να φύγω

μακριά απ' την υδρόγειο,

να ταξιδέψω σ' επουράνιους τόπους

που δεν τους γνώρισα ακόμη,

σε πλανήτες ολόφωτους

που δεν τους αντίκρισε ποτέ κανείς

Σαν όνειρα να φαίνονται οι διαδρομές μου

μέσα στην αιώνια νύχτα

Να γεμίσει η ψυχή μου

με πρωτόφαντα μυστήρια

που θα βαστούν πάντα σ' εγρήγορση

τον νου και την καρδιά μου

Το ζοφερό σκοτάδι να είναι

μόνο μια σκιά χαμένη στη μνήμη των ανθρώπων

Να μην υπάρχει τίποτα άσχημο τριγύρω μου

παρά μόνο ευτυχία, ικανοποίηση, γαλήνη

Να νιώθω ότι, δεν είμαι μόνος και απογοητευμένος

Με φωτεινές οντότητες

παράξενων μα πανέμορφων πολιτισμών

να παίζω τη μουσική των πόθων μου

Να μην έχω τύψεις

για τα χρόνια που έζησα στη Γη

αποξενωμένος και ονειροπόλος

Χρήστος Ντικμπασάνης

Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου

Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε εικαστικό έργο Κώστα Ευαγγελάτου [Τοπολογική σύνθεση]

Πηγές:

Αναστάσιος, Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και Πάσης Αλβανίας, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία, Ακρίτας, Αθήνα,

Πεκ Μ. Σκοτ, Ο δρόμος, ο λιγότερο ταξιδεμένος, Κέδρος, 1988,

Βακαλιός Θ., Είναι και Συνείδηση, Γνώση και Αλήθεια, Gutenberg, Αθήνα 1986,

Βέντερ Κρεγκ και Κοέν Ντάνιελ, Η σοφία και η γνώση, NPQ, Τεύχος 13, χειμώνας 2000,

ΒΙΒΛΟΣ, Παλαιά και Καινή διαθήκη, Βιβλική Εταιρία, Αθήναι,

Γκότσης Γ., Θρησκεία, νεωτερικότητα και σύγχρονη πολιτισμική ταυτότητα, Σάκκουλα, Αθήνα 1996,

Γουνελάς Σωτήρης, Η κρίση του πολιτισμού, Αρμός, 1997,

Κένεντι Πολ, Προετοιμασία για τον 21ο αιώνα, Νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνης, 1994,

Testart Jacques, Η επιθυμία του γονιδίου, Κάτοπτρο, Αθήνα 1994,

Melsen van A.G., Science and Technology, Pittsburg, 1961,

Robertson R., Globalisation: Social Theory and Global Culture, Sage Publications, London 1992.