Παρουσίαση του βιβλίου του Δημήτρη Τσινικόπολου Η αποστροφή και η εκτροπή: Αναστοχασμοί στην οδό της αναζήτησης.
Η σωστή δοσολογία των αφορισμών: μάξιμουμ νόημα, μίνιμουμ λέξεις.Μαρκ Τουέιν, Αμερικανός συγγραφέας (1835-1910)Το σημάδι ενός μεγάλου μυαλού είναι να λέει πολλά πράγματα με ελάχιστες λέξεις. Τα μικρά μυαλά χρησιμοποιούν πολλές λέξεις χωρίς να λένε τίποτα.Λα Ροσφουκό, Γάλλος συγγραφέας (1613-1680)Δεν θα προκαλέσει θαυμασμό εκείνος που θα πει πολλά, αλλά εκείνος που θα πει λίγα και περισσότερο χρήσιμα.Ισοκράτης
Μελετώντας το μικρόσχημο αλλά εξαιρετικό βιβλίο του αξιόλογου ποιητή, συγγραφέα και δοκιμιογράφου Δημήτρη Τσινικόπουλου με τον τίτλο Η αποστροφή και η εκτροπή: Αναστοχασμοί στην οδό της αναζήτησης στο οποίο παραθέτει σκέψεις, ορισμούς και αφορισμούς που έγραψε μέσα σε χρονικό διάστημα δέκα χρόνων, μου κίνησαν το ενδιαφέρον τα όσα αναφέρει στην εισαγωγή του για την ιστορική πορεία του γνωμικού λόγου. Ο συγγραφέας μάς υπενθυμίζει ότι ο γνωμικός λόγος είναι ένα λογοτεχνικό είδος πασίγνωστο από τους αρχαίους χρόνους. Καλλιεργήθηκε από πολλούς συγγραφείς και φιλοσόφους της αρχαιότητας αλλά και πολύ αργότερα, κατά την εποχή της Αναγέννησης και ιδιαίτερα από το Γάλλο φιλόσοφο και διαφωτιστή Φρανσουά ντε Λα Ροσφουκό (1613-1680).
Πραγματικά από τα ομηρικά έπη μέχρι τις τραγωδίες και από τα επιγράμματα μέχρι τις παροιμίες και τα δημοτικά τραγούδια, το στοιχείο της γνωμολογίας υπήρξε η πεμπτουσία για την ωραιότητα του λόγου, τη σοφία της σκέψης και την απομνημόνευση των ρήσεων. Σ' αυτό το στοιχείο στηρίχτηκε η λαϊκή σοφία, η θρησκεία, η φιλοσοφία, η μυθολογία, η πολιτική, η ρητορική, η κοινωνιολογία, το θέατρο, η λογοτεχνία. Το αυστηρό ύφος και ήθος της επιγραμματικής φόρμας, στις σταθερές και διαχρονικές αξίες των ηθικών παραγγελμάτων και αξιωμάτων, πρόσφερε στον γνωμικό λόγο το προβάδισμα στον πνευματικό μας πολιτισμό.
Το γνωμικό είναι λαογραφικό, φιλοσοφικό και κοινωνιολογικό είδος, αφού στηρίζεται στην ανθρώπινη σκέψη και στην πείρα από τα παθήματα και τις κοινωνικές καταστάσεις και τα γεγονότα. Η λαϊκή σοφία είναι αναμφίβολα η πιο πρόχειρη, η πιο θετική και η πιο αγαπητή γνωμολογία στις πιο κατάλληλες περιστάσεις, αφού ο λαός, με αλάθητο ένστικτο, αξιολογεί την ανθρώπινη συμπεριφορά, χρησιμοποιώντας την πιο επίκαιρη γνώμη με τη μεγαλύτερη συντομία. Η δημιουργική πνοή της ψυχής του ελληνικού λαού, που αποτυπώνεται στα γνωμικά, τις παροιμίες και τα παραμύθια, μας υπαγορεύει τον βαθύ σεβασμό της νεοελληνικής πολιτισμικής μας παράδοσης, της εθνικής μας συνείδησης και του ιστορικού μεγαλείου του λαού μας.
Ο ποιητής και συγγραφέας Δημήτριος Τσινικόπουλος στο εξαιρετικό του βιβλίο Η αποστροφή και η εκτροπή: Αναστοχασμοί στην οδό της αναζήτησης προφανώς γνωρίζει ότι το γνωμικό αποτελεί το πιο γνωστό είδος λαϊκής λογοτεχνίας, με ιδιαίτερα μεγάλο ειδολογικό εύρος. Επίσης γνωρίζει ότι τα λαογραφικά στοιχεία του γνωμικού λόγου αποτελούν την ηθική φιλοσοφία του λαού μας και τα είδη του μπορούν να κλιμακωθούν από τα στοιχεία του καθημερινού γνωμικού λόγου μέχρι πλήρεις μετρικές μορφές και από ελάχιστες φράσεις μέχρι πιο εκτεταμένα κείμενα.
Επίσης, ο Δ. Τσινικόπουλος γνωρίζει ότι τα γνωμικά, καθώς μας λέει ο Αριστοτέλης, επιβεβαιώνουν όσα αναφέρονται στις πράξεις των ανθρώπων και όσα οι άνθρωποι προσπαθούν να πραγματοποιήσουν ή να αποφύγουν. Επομένως, τα γνωμικά είναι δείκτης πορείας του ανθρώπου. Είναι ένας λόγος με ξεχωριστή βραχυλογία. Εκεί βρίσκεται η τεράστια και διαχρονική δύναμή του.
Ο γνωμικός λόγος είναι όμως, εκτός των άλλων, και δοκιμιακός λόγος, γιατί κάθε ελληνική λέξη ισοδυναμεί με ένα δοκίμιο, αν αναλυθεί και ερμηνευθεί ετυμολογικά και φιλολογικά, εξετασθεί και σχολιασθεί ιστορικά και φιλοσοφικά. Οι περισσότερες γλώσσες σε μαθαίνουν πώς να συνδιαλέγεσαι, ενώ η ελληνική πώς να σκέπτεσαι. Και ο στοχασμός που περιέχουν τα γνωμικά, εξωτερικεύεται με σαφήνεια, συντομία, κυριολεξία, ακρίβεια και νοηματικό βάθος.
Τα γνωμικά εμφανίζονται παντού, από τον Κομφούκιο έως το Twitter, από τον Βούδα έως τη Βίβλο, από τον Ηράκλειτο έως τον Νίτσε. Ωστόσο τα γνωμικά είναι το λογοτεχνικό είδος που έχει μελετηθεί λιγότερο. Ποιες είναι οι καταβολές του; Πώς εξελίχθηκε; Πώς κάποια θρησκευτικά ή φιλοσοφικά κινήματα ξεκινούν από τα αινιγματικά λόγια χαρισματικών ηγετών; Και γιατί κάποιοι από τους πιο γνωστούς σύγχρονους φιλοσόφους χρησιμοποιούν αποφθεγματικά ρητά για να εκφράσουν τις βαθύτερες σκέψεις τους;
Στο βιβλίο του Όλη η σοφία σε μία πρόταση, ο συγγραφέας Andrew Hui διασταυρώνει ιστορίες και κουλτούρες για να απαντήσει σε αυτά και σε άλλα ερωτήματα. Με σαφήνεια και ακρίβεια, ο Hui, δείχνει πώς τα γνωμικά από την Κίνα, την Ελλάδα και τη βιβλική αρχαιότητα έως την ευρωπαϊκή Αναγέννηση και τον 19ο αιώνα περικλείουν σαρωτικά και επείγοντα προγράμματα σκέψης. Δομημένα ως λογοτεχνικά αποσπάσματα, τα γνωμικά ανοίγουν νέους ορίζοντες έρευνας και ερμηνείας και έχουν λειτουργήσει ως προτυπώσεις ή ανταγωνιστές μεγάλων φιλοσοφικών συστημάτων που ασχολούνται με διάφορα προβλήματα για τα οποία ο συγγραφέας Δ. Τσινικόπουλος, μ' ένα γνωμικό που περιέχεται στο βιβλίο του, τονίζει ότι: «Τα φιλοσοφικά προβλήματα δεν έχουν οριστική απάντηση· μοιάζουν με τα αναρριχώμενα φυτά που φαίνονται χωρίς αρχή και δίχως τέλος.».
Όσον αφορά το διεθνή γνωμικό λόγο, ο Ινδός σοφός δάσκαλος, ο Μπαγκουάν Σρι Ραζνίς στο βιβλίο του Η κρυμμένη αρμονία του Ηράκλειτου αναφέρει ότι «στην Ανατολή βρίσκονται παράλληλοι στοχαστές με τον Ηράκλειτο κι αυτοί είναι οι δάσκαλοι και οι ποιητές του Ζεν, ιδίως στην ποίηση που είναι γνωστή ως χαϊκού. Ένας από τους μεγαλύτερους του είδους είναι ο Μπασό, που έχει γράψει μικρά χαϊκού... σαν τα χρησμικά αποφθέγματα του Ηράκλειτου».
Στο σημείο αυτό οφείλουμε να τονίσουμε ότι ο Ηράκλειτος έχει διεισδύσει βαθιά μέσα στην πραγματικότητα. Τα αποφθέγματά του ανοίγουν μια πόρτα προς το σύμπαν και τ' άδυτα της ανθρώπινης συνείδησης. Ο συγγραφέας όμως Δημήτρης Τσινικόπουλος πιστεύει ότι ο σπουδαιότερος απ' όλους τους δημιουργούς γνωμικού λόγου, όλων των εποχών, είναι ο Ιησούς Χριστός. Σε πολλά λόγια-ρητά του Ιησού από τη Ναζαρέτ, υποστηρίζει ο Τσινικόπουλος, μπορούν ν' ανιχνευθούν οι ρίζες των γνωμικών, όπως μέσα σε κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης ή του Ταλμούδ ή στις παροιμίες των Ιουδαίων. Ο τόπος όμως, που τα παρουσίαζε ο Ιησούς, είχε τη λάμψη της δικής Του ιδιοφυῒας. Ο Χριστός τα παρουσίαζε σαν κάτι το τελείως καινούργιο.
Σε κάθε εποχή πάντως οι συγγραφείς των γνωμικών στηρίχθηκαν και στηρίζονται πάντοτε σε κάποιο γεγονός, σε κάποια προσωπικότητα και τη δράση της, σε κάποιο συμβάν ή σε κάποιο φαινόμενο.
Μάλιστα, οι άνθρωποι χρησιμοποιούν αυτά τα γνωμικά, γιατί αποτελούν έναν οδηγό για τα προβλήματα της ζωής και για τις αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν. Εκφράζουν την ηθική που αντιπροσωπεύει τον μέσο άνθρωπο, προτείνοντας τη μέση οδό, τον συμβιβασμό. Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι τα μηνύματα που εκφράζουν έχουν το χρώμα της γενικής πεποίθησης μιας κοινότητας. Παρ' όλα αυτά όμως, τα γνωμικά δεν εκφράζουν πάντοτε ακλόνητες αλήθειες. Αν παρατηρήσουμε τα γνωμικά θα καταλάβουμε πως συχνά αντιφάσκουν μεταξύ τους. Αυτό εξαρτάται από την αντίληψη των συμμετεχόντων απέναντι σ' ένα γεγονός. Όπως τονίζει ο Δ. Τσινικόπουλος μ' ένα γνωμικό στο βιβλίο του: «Η γνώση συνήθως "ανοίγει" πολλά μυαλά· αλλά και κλείνει τα κεφάλια εκείνων που δεν έχουν ελεύθερο μυαλό.».
Ο Δ. Τσινικόπουλος τα γνωρίζει βέβαια όλα αυτά, όπως ξέρει επίσης ότι το γνωμικό αποσκοπεί στη διδαχή του ακροατή. Κριτικάρει τη συμπεριφορά του ανθρώπου και τον προειδοποιεί για διάφορους κινδύνους, είτε συμβουλεύοντάς τον τι να κάνει και τι όχι, είτε αφήνοντάς τον να συνάγει τα συμπεράσματά του και να τα αξιοποιήσει μέσα από τη συμπεριφορά του στο μέλλον.
Συνοψίζοντας, ο Δ. Τσινικόπουλος με αυτό το υπέροχο πόνημά του μας ανοίγει ένα παράθυρο για να κατανοήσουμε ότι τα γνωμικά είναι από τα πιο ζωντανά και πιο δυναμικά στοιχεία της λαϊκής μας παράδοσης, τα μακροβιότερα και με την προοπτική μιας αδιάκοπης επιβίωσης. Χωρίς να μας το γράφει, μας ωθεί με το βιβλίο του, να κατανοήσουμε και να παραδεχθούμε ότι ο παραδοσιακός χαρακτήρας των γνωμικών και η γλωσσική ζωντάνια τους είναι τα στοιχεία που τους εξασφαλίζουν τη διάρκεια και τη διαχρονικότητα, η οποία εκδηλώνεται και με τον τρόπο που συνδυάζουν τον εθνικό με τον παγκόσμιο χαρακτήρα τους.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Το βιβλίο του Δημήτρη Τσινικόπουλου Η αποστροφή και η εκτροπή: Αναστοχασμοί στην οδό της αναζήτησης κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Φυλάτος.