Τον Σεπτέμβριο, μετά από μία επίσκεψή μας στο Φεστιβάλ βιβλίου όπου εκθέταμε πονήματά μας, με πήγε ένας φίλος σ' ένα παλιομοδίτικο μπαρ λίγων τετραγωνικών για μύστες. Με αφορμή κάτι που ακούγαμε, είχαμε μια συζήτηση περί της μουσικής των νιάτων μας. Θυμήθηκα τότε τον Alan Stivell. Δεν ξέρω πώς, γιατί είχα χρόνια να τον ακούσω.
Την επομένη λοιπόν άκουσα αρκετούς από τους δίσκους του που έχω και μου ήρθε η ιδέα να μοιραστώ τις αναμνήσεις μου μαζί σας. Φέτος έχουμε ασχοληθεί αρκετά με την –με την ευρεία έννοια– γαλλική μουσική οπότε θα κλείσουμε τη χρονιά μ' αυτόν. Να διευκρινίσω ότι είναι μεν Γάλλος αλλά έχει εξερευνήσει την αχλή της κέλτικης παράδοσης. Είναι δε από τους πρωτοπόρους της αναγέννησης της κέλτικης μουσικής –ξεκινώντας από χειρόγραφα του 17ου αιώνα, αντίγραφα προφανώς παλαιότερων– και του συνοικεσίου της με την «μοντέρνα» μουσική του δεύτερου μισού του περασμένου αιώνα.
Οι Κέλτες είναι ένα ινδοευρωπαϊκό φύλο που το καλύπτει μυστικιστικό λυκόφως. Εγκαταστάθηκαν με τον καιρό στην δυτική και βόρεια Ευρώπη (Γαλλία, Βέλγιο –αυτοί είναι οι Γαλάτες–, Βρετανία, Ιρλανδία, αλλά και στην Γαλικία της Ιβηρικής χερσονήσου). Τα γραπτά τους ίχνη είναι ελάχιστα και προέρχονται από μεσαιωνικά και χριστιανικά κείμενα. Το πώς ερμήνευσαν τον ανιμισμό τους οι μονοθεϊστές, μου είναι άγνωστο. Τα μεγαλιθικά τους ίχνη αντίθετα, είναι πολλά και –στην κυριολεξία– ασήκωτα. Το πιο γνωστό είναι το Stonehenge στη νότια Αγγλία. Ακόμα και σήμερα μαζεύονται εκεί οι επίδοξοι επίγονοί τους. Τους έχω δει με τα μάτια μου.
Έχουν αναφερθεί σ' αυτούς –όχι πάντα κολακευτικά– πολλοί Έλληνες και Ρωμαίοι ιστορικοί και γεωγράφοι. Ηρόδοτος, Ποσειδώνιος, Διόδωρος, Στράβωνας, Ιούλιος Καίσαρας, Πλίνιος και Τάκιτος· για να αναφέρω μερικούς.
Αντιγράφω μερικά σημεία που μας ενδιαφέρουν. Γράφει ο Διόδωρος Σικελιώτης, που έζησε την ίδια περίπου εποχή με τον Ιούλιο Καίσαρα: «Ανάμεσά τους υπάρχουν και λυρικοί ποιητές, τους οποίους ονομάζουν Βάρδους. Αυτοί, τραγουδώντας με συνοδεία οργάνων που μοιάζουν με λύρες, άλλους εξυμνούν κι άλλους κατηγορούν. Υπάρχουν επίσης και κάποιοι φιλόσοφοι και θεολόγοι, που τους απονέμουν ξεχωριστές τιμές και τους αποκαλούν Δρουίδες.».[1]
Κάπου πενήντα χρόνια αργότερα ο Στράβωνας επανέρχεται: «Στη συνέχεια βρίσκεται η Κελτική πέρα από τις Άλπεις. [...] Ο γεωγράφος πρέπει να αναφέρει αυτά που είναι αξιομνημόνευτα σε κάθε χώρα, είτε είναι φυσικά χαρακτηριστικά είτε είναι εθνικά. [...] Όλοι τους γενικά τιμούν εξαιρετικά τρεις ομάδες, τους Βάρδους, τους Ουάτεις και τους Δρυΐδες. Οι Βάρδοι είναι τραγουδιστές και ποιητές, οι Ουάτεις ιερείς και φιλόσοφοι ενώ οι Δρυΐδες ασκούν εκτός από τη φυσική και την ηθική φιλοσοφία. Θεωρούνται πολύ δίκαιοι και τους εμπιστεύονται σε ιδιωτικές και δημόσιες επιλύσεις διαφορών.».[2] Κάτι σαν δικαστές δηλαδή αλλά και νομοθέτες που έλυναν κι έδεναν. Έχω διαβάσει κι αλλού για την πολιτική τους διάσταση. Αυτά τα βιβλία έχω στη διάθεσή μου γιατί δεν γίνεται να τα έχω όλα! Υπήρχε βέβαια και ο αρχηγός που η διαδικασία εκλογής του διέφερε σε κάθε φυλή. Αλλά αυτός ήταν αναλώσιμος λόγω των πολέμων.
Όπως μαθαίνουμε λοιπόν, και στην περίπτωση αυτή, οι ρόλοι ήταν κάπως μπερδεμένοι. Από πάντα η πολιτική και η θρησκευτική εξουσία ήταν σύμμαχες, αλληλοσυμπληρωνόντουσαν. Για να μην πω ότι, ήταν και παραμένουν, ομοούσιες και αχώριστες.
Οι δρυΐδες ήταν επίσης κάτι σαν μάγοι. Δεν έχουν διασωθεί πολλές πληροφορίες γι' αυτούς. Οι πιο γνωστές είναι οι αναφορές –από τον Πλίνιο– στις τελετουργίες της βελανιδιάς (εκ του δρυς απ' όπου και το όνομά τους) και του γκι. Εξαιρείται βέβαια ο Μέρλιν, από τον μύθο του βασιλιά Αρθούρου. Αυτός κι αν έκανε μάγια! Αν εξακολουθούν να μας αρέσουν τα παραμύθια δηλαδή· αν και δεν βλέπω λόγο για το αντίθετο.
Στη δημοσιότητα όμως, της μετά του σιδήρου εποχής, τους επανάφερε ο Panoramix (που εκτός από το μαγικό φίλτρο του, κάνει να φυτρώσουν και οι κομμένες βελανιδιές), της απολαυστικής σειράς βιβλίων Les aventures d’ Asterix le Gaulois.[3] Για έξι δεκαετίες μας φτιάχνουν τη διάθεση. Τα διαβάζω ακόμα! Στην ίδια σειρά οι βάρδοι εκπροσωπούνται από τον κακόφωνο Assurancetourix. Καμία σχέση με αυτούς που θα μας απασχολήσουν εδώ!
Ο Alan Stivell (κατά κόσμον Alan Cochevelou) έχει καταγωγή από την Βρετάνη της Γαλλίας. Το καλλιτεχνικό Stivell που διάλεξε σημαίνει, στη διάλεκτο της Βρετάνης, πηγή. Πριν κλείσει τα δέκα του χρόνια άρχισε να παίζει την κέλτικη άρπα, ένα αντίγραφο της οποίας είχε κατασκευάσει ο πατέρας του.
Με τον καιρό έμαθε να παίζει σκωτσέζικη γκάιντα (bagpipes), βρετόνικη βομβάρδα (bombard), ιρλανδικό φλάουτο (irish flute) και διάφορα άλλα, παραδοσιακά ή όχι, μουσικά όργανα. Τραγουδάει κιόλας, τις περισσότερες φορές στην κέλτικη γλώσσα, που έχει βέβαια διάφορες διαλέκτους. Είναι, όπως προαναφέραμε, ηγετική φυσιογνωμία του λεγόμενου celtic rock. Να σημειώσουμε σε παρένθεση ότι το 1968 είχε συνοδέψει σε συναυλία τους Moody Blues. Όπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο η συνεργασία μαζί τους ήταν ο καημός του Leo Ferre. Τον απασχόλησε όμως και η αναβίωση της κέλτικης κουλτούρας και κατά συνέπεια του μυστικισμού που την περιβάλει.
Για τον λόγο αυτό, τον αναφέρω και σαν δρυΐδη· αλλά και για τη μαγεία της μουσικής του. Άρχισε να δίνει συναυλίες από τη δεκαετία του '60 αλλά η φήμη του εξαπλώθηκε το 1971 με τον δίσκο Renaissance de la harpe Celtique και εκτοξεύτηκε το 1972 με την ζωντανή ηχογράφηση A l’ Olympia. Στον πρώτο κυριαρχεί η δεξιοτεχνία του στην άρπα, σε συνεργασία κάπου κάπου με διάφορα άλλα όργανα και φωνητικά που προμηνύουν την συνέχεια.
Να μου επιτρέψετε να μείνω λίγο στο κομμάτι Ys που ανοίγει τον δίσκο. Ο λόγος είναι ότι αναφέρεται στην κέλτικη μυθολογία. Σε μια πόλη της Κορνουάλης (κατά μία άλλη εκδοχή της Βρετάνης) που βυθίστηκε λόγω αμαρτημάτων της Dahud· κόρης του βασιλιά. Στην Βρετάνη, η πόλη αυτή φημολογείται ότι είναι το σημερινό Douarnenez. Στον κόλπο του βρίσκεται και το νησί του Τριστάνου, του αγαπημένου της Ιζόλδης. Ξέρετε τώρα πως είναι αυτά· να 'ναι καλά οι τουρίστες. Για το ζευγάρι έχει συνθέσει όπερα ο Richard Wagner. Θα ασχοληθούμε αργότερα με αφορμή τον δίσκο ενός άλλου σπουδαίου μουσικού και συνεργάτη του Stivell. Πριν επανέλθουμε όμως να πούμε ότι στην πόλη αυτή –όπου κι αν βρισκότανε– είναι αφιερωμένο και το πρελούδιο του, αρκετά μυστικιστή, Γάλλου συνθέτη Claude Debussy με τίτλο La Cathédrale engloutie·[4] αυτό για την μουσική ιστορία. Αλλά αν το πάω έτσι δεν θα τελειώσουμε ποτέ. Επιστροφή στον δίσκο μας λοιπόν.
Στο επιβλητικό φινάλε του, σχεδόν εικοσάλεπτου, Gaeltacht, η folk rock μπάντα του μας προϊδεάζει για το μέλλον. Το εξαιρετικό αυτό μουσικό αμάλγαμα αποτελείται από διασκευές θεμάτων της γαελικής[5] παράδοσης: της Ιρλανδίας, της Σκωτίας και της νήσου Μαν.[6]
Η ζωντανή ηχογράφηση στο θέατρο Olympia του Παρισιού υπήρξε και παραμένει ένας από τους ακρογωνιαίους δίσκους της μουσικής που εκπροσωπούσε. Αρχίζει με άρπα και τελειώνει μ' έναν ηλεκτρικό οργασμό.
Κομμάτια όπως τα Tri Martolod, Pop Plinn και Suite Sudarmoriquaine ακούγονται φρέσκα ακόμα και πενήντα χρόνια αργότερα· μαζί με όλα τα υπόλοιπα βέβαια. Ήμουνα, κατά τύχη, στη Γαλλία όταν κυκλοφόρησε και έχω την αυθεντική έκδοση της «fontana». Δεν ήμουν βέβαια αυτόφωτος, μου τον είχανε συστήσει ντόπιοι φίλοι.
Η μουσική του μαγεία συνεχίστηκε με το εξαιρετικό, κατά την άποψή μου, στούντιο άλμπουμ Chemins de Terre με τον ίδιο σχεδόν πυρήνα μουσικών.
Στο folk rock κυριάρχησαν φυσικά –για ευνόητους εμπορικούς λόγους– βρετανικά, όπως οι θρυλικοί Fairport Convention, αλλά και ιρλανδέζικα συγκροτήματα. Ο Alan Stivell όμως εξακολουθεί να κατέχει το μερίδιο που άξια του ανήκει. Άλλωστε είναι ίσως ο μοναδικός που έχει μαζέψει μουσική από παντού, ακόμα κι από τις μακρινές Εβρίδες.
Οι μουσικοί, με κεφαλαίο Μ, θέλουν βέβαια να πάνε μπροστά. Με τον καιρό ο Stivell διεύρυνε τους ορίζοντές του αλλά και τις συνεργασίες του. Τους ορίζοντές του με άλμπουμ όπως το εσωστρεφές Journée á la maison (Un dewezh 'barzh 'gêr), αλλά κυρίως το κάπως φιλόδοξο Symphonie Celtique (Tir na nOg). Το πρώτο είναι ηχογραφημένο στο σπίτι του και χρησιμοποιεί για συνοδεία ινδικά όργανα, μεταξύ άλλων ακουστικών. Οι τίτλοι του άλμπουμ και των τραγουδιών είναι πλέον αποκλειστικά στην κέλτικη γλώσσα και κυριαρχούν οι αυτοσχεδιασμοί. Το δεύτερο είναι διπλό και εκτός από τα γνωστά πλέον όργανα (κέλτικα, ηλεκτρικά και ινδικά) συμμετέχει συμφωνική ορχήστρα και χορωδία αλλά και γυναικείο φωνητικό σύνολο της φυλής των Βερβέρων! Πόσο πιο μακριά να το πάει δηλαδή;
Αργότερα άλλαξε ρότα. Συνεργάστηκε με μουσικούς όπως οι Ιρλανδοί Shane MacGowan (των Pogues), Paddy Moloney (των αξεπέραστων Chieftains) και ο Σενεγαλέζος Youssou N'Dour (συνεργάτης του Peter Gabriel και μετέπειτα υπουργός!), στα άλμπουμ Again και Eunn Douar. Επιτυχημένα μεν αλλά χωρίς ποτέ να φτάσει το μεγαλείο των '70s, κατά την ταπεινή μου άποψη πάντα.
Στα ογδόντα του –αν και «συνταξιούχος»– εξακολουθεί και παραμένει ένας σπουδαίος μουσικός στον οποίο αξίζει να αφιερώσουμε λίγο –ή πολύ, καλύτερα– από τον χρόνο μας.
Ο Alan Stivell είχε την τύχη ή την πρόνοια να συνεργαστεί με εξαιρετικούς ομότεχνούς του.
Πρώτος και καλύτερος είναι ο κιθαρίστας Dan Ar Braz, βέρος Κέλτης από τη Βρετάνη. Φτάνει ν' ακούσετε την κιθάρα του στο Pop Plinn που προαναφέραμε για να με κατανοήσετε. Κάποτε, όπως συμβαίνει συνήθως, οι δρόμοι τους χώρισαν. Αρχικά ο Dan Ar Braz συνεργάστηκε με τους Fairport Convention και στη συνέχεια ηχογράφησε τον προσωπικό του δίσκο Douar Nevez – την ιστορία της βυθισμένης πόλης δηλαδή. Την δεκαετία του '80 συνεργάστηκε με πολλούς Βρετανούς, αλλά και άλλων εθνικοτήτων, μουσικούς ψάχνοντας τον δρόμο του. Τραγούδαγε κιόλας. Ψάχνοντας ηχογράφησε το Songs έναν πολύ όμορφο αλλά παραγνωρισμένο δίσκο, σε συνεργασία με γνωστούς μουσικούς όπως η Sandy Denny και ο Richard Thompson των Fairport Convention ή ακόμα και ο Donovan. Βρήκε λεωφόρο τελικά στις αρχές των '90s, με το πολυπληθές συγκρότημα Héritage des Celtes και τον ομώνυμο εξαιρετικό δίσκο στον οποίο συμμετέχουν περίφημοι μουσικοί της εποχής. Πρέπει να τον ακούσουμε με προσοχή. Τώρα θα γελάσετε αλλά ήταν τόσο μεγάλη η φήμη τους που μέχρι και στην Eurovision είχαν εκπροσωπήσει την Γαλλία, το 1996, τραγουδώντας στα κέλτικα!
Συνεχίζει την, κάπως μοναχική πλέον, πορεία του στην κέλτικη μουσική κι όχι μόνο. Σπουδαίος μουσικός κι εξ ίσου σπουδαίος κιθαρίστας (και στην ακουστική κιθάρα)[7] που αξίζει να του αφιερώσουμε τον χρόνο μας.
Από το ίδιο φυτώριο είναι και ο Gabriel Yacoub – δεν είναι Κέλτης όμως. Έχει παίξει στους πρώτους δίσκους του Stivell και φυσικά σε πάμπολλες συναυλίες τους. Πολυοργανίστας κι αυτός αποφάσισε ν' ανοίξει τα φτερά του, αρχικά με το συγκρότημα Malicorne. Το είχαν ξεκινήσει μαζί με την τότε σύζυγό του Marie Yacoub –που έπαιζε άλλα τόσα όργανα!– και άλλους ταλαντούχους μουσικούς. Δεν τους έχω παρακολουθήσει ιδιαίτερα από τότε αλλά ο δίσκος τους Almanach ακούγεται άνετα μέχρι τις μέρες μας. Κάθε ένα από τα δώδεκα τραγούδια είναι αφιερωμένο σ' έναν μήνα του χρόνου, όπως υποδηλώνει και ο τίτλος. Τραγουδάνε στα γαλλικά και προσεγγίζουν λίγο την μεσαιωνική φωνητική παράδοση.
Προφανώς και δεν γίνεται ν' ασχοληθούμε με την πληθώρα των συγκροτημάτων που είχαν αφιερωθεί στη μουσική αυτή. Σταματάμε λοιπόν εδώ και καλή μας ακρόαση.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Παραπομπές:
[1] Διόδωρος Σικελιώτης: Άπαντα 5, Βιβλιοθήκης ιστορικής Βίβλος πέμπτη, εκδόσεις Κάκτος, 1997.
[2] Στράβων: Άπαντα 4, Γεωγραφικών Δ' (Γαλλία), εκδόσεις Κάκτος, 1994. Έχω αρκετά από αυτά τα βιβλία. Τι να κάνω; Δεν μπορώ ν' απαρνηθώ την γεωγραφική μου παιδεία.
[3] Χρησιμοποιώ τα πρωτότυπα ονόματα γιατί στην ελληνική μετάφραση έχουν αλλάξει.
[4] Το δέκατο από το πρώτο βιβλίο για πρελούδια του συνθέτη.
[5] Το άρθρο δεν έχει εθνολογικές ή γλωσσολογικές βλέψεις! Γαέλοι πάντως θεωρούνται οι προερχόμενοι από ένα παρακλάδι των Κελτών. Είχαν αναπτύξει, με τους αιώνες, κάπως διαφορετική γλώσσα και κουλτούρα στα μέρη που αναφέρονται στην επόμενη παραπομπή.
[6] The Isle of Man –φορολογικός παράδεισος σήμερα, υπό την αιγίδα του βρετανικού στέμματος!– υπήρξε στο απώτερο παρελθόν σημαντικό κέντρο εξάπλωσης του κέλτικου πολιτισμού. Κι αυτό γιατί βρίσκεται στην ιρλανδική θάλασσα, μεταξύ Ιρλανδίας και Βρετανίας.
[7] Ακούστε για παράδειγμα το κομμάτι για σόλο κιθάρα Morvac’h από τον δίσκο του Douar Nevez.
Σημείωση: Ένα μέρος από τα περί Κελτών και Δρυΐδών προέρχονται από το διαδίκτυο, τα υπόλοιπα, όπως και τα περί μουσικής, από βιβλία και δίσκους του γράφοντα.