«Για κάθε δράση υπάρχει πάντα μια ίση αντίδραση», μας διδάσκει ο Ισαάκ Νεύτων στον τρίτο νόμο του. Στην περίπτωσή μας η δράση ήταν ένα βιβλίο και η αντίδραση το άρθρο αυτό. Μόνο που δεν μπορεί να είναι ίση!
Το βιβλίο είναι το Ανθολογία καταλανικής ποίησης.[1] Το βρήκα στο περίπτερο των εκδόσεων 24 γράμματα, στην έκθεση βιβλίου στο Πασαλιμάνι τον Ιούνιο του 2024, μαζί με πολλά άλλα βέβαια σε διάφορους εκδοτικούς οίκους, αλλά μου έχει συστηθεί η ελάττωση της βιβλιοφαγίας για λόγους υγείας! Η τσέπη μου συμφώνησε με τη γνωμάτευση. Βιβλία όμως για το περιεχόμενο των οποίων ξέρω λίγα ή τίποτα, συνήθως, μου προκαλούν το ενδιαφέρον. Εξαρτάται περί τίνος τυρβάζουν φυσικά, αλλά εδώ μου φάνηκε ότι είχα πέσει μέσα· κι όχι μόνο αυτό. Μου θύμισε κι άλλα.
Οι Έλληνες και οι Καταλανοί γνωριζόμαστε από πολύ παλιά· επτακόσια χρόνια ας πούμε. Ας όψεται η Καταλανική Εταιρεία ή Κομπανία η οποία είχε κληρονομήσει με τη βία, για κάτι λιγότερο από ογδόντα χρόνια –το μεγαλύτερο μέρος του 14ου αιώνα δηλαδή– το Φράγκικο «Δουκάτο των Αθηνών». Δεν έχουν αφήσει ίχνη, όπως δεν είχαν αφήσει και τίποτα όρθιο. Διαβάζω ότι ακόμα και σήμερα ο βασιλιάς της Ισπανίας είναι και «Δούκας της Αθήνας και Νέων Πατρών» και γελάω, για να μην βάλω τις φωνές. Είναι γνωστή η «συγγένειά» μας (μέσω υμέναιου) με τους αλεξιπτωτιστές βασιλείς της Ισπανίας που χρωστάνε τα πάντα στην αδυναμία που είχε στον εξαφανισμένο πλέον Χουάν Κάρλος (του οποίου τις «βασιλικές» οικονομικές δοσοληψίες ερευνά η δικαιοσύνη) ο περιβόητος «χασάπης» Φράνκο.
Δεν ήταν όμως μόνο αυτό. Κατεβαίνοντας νότια –όταν τσακώθηκαν με τους Βυζαντινούς εργοδότες τους που δεν είχαν να τους πληρώσουν[2]– είχαν κατεδαφίσει και σφάξει ό,τι και όποιους έβρισκαν στον δρόμο τους. Το Άγιο Όρος το είχαν κάνει φύλλο και φτερό. Μέχρι πρόσφατα οι Καταλανοί ήταν ανεπιθύμητοι στο Άγιο Όρος. Δεν ξέρω αν ισχύει ακόμα.
Μας φταίνε οι Τούρκοι μετά και λησμονούμε ότι τον Παρθενώνα τον κατέστρεψε ένας «πολιτισμένος», ο Ενετός Francesco Morosini. Αυτό λίγο πριν γίνει δόγης της Γαληνοτάτης. Τώρα ζητάμε τα μάρμαρα πίσω. Να τα πάρουμε –έστω και για το γινάτι– δε λέω, να μην ανασκαλεύουμε όμως τη μνήμη μας κατά το δοκούν.
Να σημειώσω πάντως ότι η μεταδικτατορική καταλανική κυβέρνηση συμμετείχε οικονομικά στην αναστήλωση μικρού μέρους της μονής Βατοπεδίου σε ένδειξη συγγνώμης. Σάμπως έχει και καμιά σημασία πια;
Μόνο μερικές ψωροχιλιάδες ευρώ κόστισε η άφεση για την καταστροφή των ανεκτίμητων θησαυρών. Θα μου πείτε: «Και τι να κάνανε, να ψάξουν να τους βρούνε ή να τους αναστήσουνε;». Για την ιστορία αναφέρω ότι την πρόταση είχε κάνει ο ποιητής και τότε γενικός γραμματέας της κυβέρνησης της Καταλονίας Carles Duarte.
Μια και θα ασχοληθούμε επίσης με μουσική, οι Καταλανοί πριν μας «επισκεφθούν» είχαν ανάμειξη και στους σικελικούς εσπερινούς· το ψωμί τους έβγαζαν οι άνθρωποι. Συμμετείχαν με το αζημίωτο στους τσακωμούς μεταξύ βασιλιάδων για τη μοιρασιά, με θύμα το πόπολο· όπως πάντα. Ο Giuseppe Verdi έχει συνθέσει μία περίφημή του όπερα εμπνεόμενος από αυτά τα γεγονότα. Δεν ήταν βέβαια μόνο οι Καταλανοί μισθοφόροι, υπήρχαν κι άλλοι· υπάρχουν και σήμερα.
Θα ήταν τέλος παράλειψη να μην αναφέρω το γεγονός ότι, κάπου δύο χιλιάδες χρόνια πριν την «επίσκεψη» των Καταλανών μισθοφόρων, οι πρόγονοί μας είχαν –κατά την προσφιλή τους τότε συνήθεια– ιδρύσει αποικία στον Κόλπο των Ρόδων, στο βορειοανατολικό άκρο της Καταλονίας στα σύνορα με την Οξιτανία. Εμπορικός σταθμός τότε, τουριστικό θέρετρο σήμερα· το χρήμα να ρέει ανεξάρτητα από εποχή.
Σκοπός όμως δεν είναι να επαναλάβουμε τα γνωστά. Σε καμία περίπτωση η τυχοδιωκτική ή ληστρική κομπανία δεν έχει να κάνει με την σύγχρονη Καταλονία. Κάποια ίχνη βίας ίσως έχουν κληρονομηθεί στο δημοφιλές και στην περιοχή αυτή ποδόσφαιρο! Δεν ισχύει βέβαια μόνο για κει. Σκοπός είναι να δούμε ένα μικρό μέρος από το πολιτιστικό πρόσφατο παρελθόν και παρόν που δεν έχει σχέση μ' αυτά.
Το βιβλίο λοιπόν είναι μία δίγλωσση(!) έκδοση ανθολογίας Καταλανών ποιητών του περασμένου, κυρίως, αλλά και αυτού του αιώνα. Η επιλογή, εισαγωγή, μετάφραση οφείλονται στον Θεοδόση Κοντάκη. Η εισαγωγή είναι κατατοπιστική και αφορά το γλωσσικό και λογοτεχνικό υπόβαθρο καθώς και τις τρεις φάσεις της πρόσφατης καταλανικής ποίησης. Την πρωτοπορία των αρχών του 20ού αιώνα, την εποχή της δικτατορίας και την νεότερη ποίηση. Η τελευταία αποτελεί και το αντικείμενο του βιβλίου.
Το γλωσσικό υπόβαθρο έχει ενδιαφέρον γιατί η καταλανική και οξιτανική είναι συγγενείς γλώσσες και παλιές. Προέρχονται από την «λαϊκή» Λατινική. Η γλωσσική και πολιτιστική συγγένεια αρχικά αποτυπώνεται στην τότε κοσμική ποίηση και μουσική των τροβαδούρων που έδρασαν τον ύστερο Μεσαίωνα. Αυτό βέβαια είναι σχετικά αναμενόμενο γιατί οι δύο περιοχές συνορεύουν. Αιώνες αργότερα πολλοί Καταλανοί, διάφορων δεξιοτήτων, είχαν καταφύγει στην Οξιτανία της νότιας Γαλλίας κατά τη διάρκεια της δικτατορίας.
Η σχέση μου με την καταλανική ποίηση είναι πολύ επιφανειακή. Για τον λόγο αυτό άλλωστε μ' ενδιέφερε το βιβλίο. Είχα ακουστά τον Joan Maragall –δεν θυμάμαι από πού– και είχα διαβάσει στα γαλλικά αποσπάσματα από το Les Elegies de Bierville του Carles Riba. Αυτά όταν ήμουνα στο Montpellier της Οξιτανίας, μία από τις πόλεις στις οποίες είχε αυτοεξοριστεί μετά τον εμφύλιο, όπου και τις ολοκλήρωσε. Οι δώδεκα ελεγείες θεωρούνται από τα εξέχοντα έργα της σύγχρονης καταλανικής λογοτεχνίας. Ο κος Κοντάκης γράφει ότι «έχουν μεταφραστεί υποδειγματικά στα ελληνικά». Δεν κατάφερα όμως να βρω την έκδοση.
Για τους έντεκα ποιητές και την μία ποιήτρια, που ανθολογούνται εδώ, δεν ήξερα σχεδόν τίποτα. Mea culpa, που λένε. Μια καλή ευκαιρία λοιπόν να μάθω, έστω και λίγα. Έμαθα λοιπόν ότι η χρήση της καταλανικής γλώσσας είχε απαγορευθεί επί εποχής της δικτατορίας· ακόμα και τα βαφτιστικά ονόματα και ο τοπικός χορός sardana! Με το πέρασμα του χρόνου όμως και την επιμονή –όχι χωρίς κόστος– των Καταλανών η απαγόρευση αμβλύνθηκε. Άρχισαν να εκδίδονται, νόμιμα, λογοτεχνικά έργα στην τοπική γλώσσα. Είναι γνωστή η «αδυναμία» που είχαν, από την εποχή του Ισπανικού Εμφύλιου, ο Φράνκο και τα τσιράκια του στους Καταλανούς και βέβαια στους Βάσκους. Άσχετο με το θέμα μας αλλά ποια/ος δεν ξέρει τον περίφημο πίνακα του Picasso Guernica;
Δεν ήξερα για τον κορυφαίο Salvador Espriu ο οποίος μαζί με τον πολυσχιδή Josep Palau i Fabre είχαν αψηφήσει τις απαγορεύσεις και δημοσιεύσει έργα τους στην καταλανική γλώσσα. Και οι δύο εκπροσωπούνται στην ανθολογία. Ο πρώτος ανθολογείται με ποιήματα της ωριμότητάς του: «Πρόθυμα θα πω το ναι, μιας και το μόνο / που μου χαρίστηκε ήταν ο πλούτος της στιγμής» ή «Εδώ τελειώνει το ταξίδι. Κατεβαίνοντας απ' τη βάρκα / γνωρίζω με τα μάτια κλειστά τι μπροστά μου θα βρω».
Θα σταθώ επίσης στον δεύτερο τόσο λόγω της έντονης αντιδικτατορικής του δράσης όσο και της γνωριμίας του με τον Picasso, στου οποίου το έργο υπήρξε ειδήμων. Το κείμενο Αφιέρωμα στον Πικάσο τελειώνει ως εξής: «Και το δέντρο εκεί πέρα, ακριβώς στη μέση, τραυματισμένο / και κείνο, αλλά ορθό. Κι ακόμα δεν έχει πάρει ζωή!». Θυμίζει και σ' εμάς την ακατάσχετη πυρομανία μας αν και φυσικά δεν αναφέρεται σ' αυτήν.
Τον Joan Margarit διέκρινα γιατί ανθολογείται με ποιήματα που αφορούν τη μουσική, αλλά όχι μόνο. Μπαντονεόν και Jazz είναι δύο τίτλοι. Αρκετά περισσότερα γι' αυτόν υπάρχουν στο σχετικό σημείωμα του κου Κοντάκη.
Με την Marta Pessarrodona ο άνεμος «γυρίζει». Σε τρεις γνωστές γυναίκες ποιήτριες προηγούμενων γενεών είναι αφιερωμένο το ένα ποίημά της και στην άγνωστη καθαρίστρια Mrs X το άλλο. «Το 'ξερα πως έπρεπε να σας αναζητήσω... / να σας διαβάσω, μ' αφοσίωση και προσοχή...» τους εξομολογείται.
Φυσικά δεν μπορούμε να τους παρουσιάσουμε όλους. Υπάρχει και το βιβλίο! Ξεκινάμε τον οπτικοακουστικό περίπατο λοιπόν.
Ο Joan Miró είναι ένα από τα τρία Μ (Monet, Matisse, Miró), τους αγαπημένους μας ζωγράφους δηλαδή. Καταλανός μέχρι το μεδούλι και διακεκριμένος εικαστικός του 20ού αιώνα ο Miro τιμήθηκε από την πατρίδα του με ένα μεγάλο ίδρυμα-μουσείο, στεγασμένο σ' ένα μοντέρνο λειτουργικό κτήριο στο λόφο Montjuic της Βαρκελώνης, που φέρει το όνομά του. Τι να πρωτοθαυμάσει κανείς εκεί; Εκατοντάδες πίνακες, γλυπτά, σχέδια και πολλά άλλα. Έμαθα ότι το ίδρυμα διαθέτει χιλιάδες σχέδιά του. Αρχίζοντας από τις αίθουσες και καταλήγοντας στην ταράτσα είχαμε μείνει άναυδοι. Βέβαια είμαι προκατειλημμένος, αλλά δεν μπορώ ν' αντισταθώ στον θαυμασμό μου!
Στο ομώνυμο πάρκο της πόλης δεσπόζει το 22 μέτρων άγαλμα Dona i Ocell (Γυναίκα και πουλί). Στο αεροδρόμιο μας καλωσορίζει ένα τεράστιο μωσαϊκό στον τοίχο. Υπάρχει και κάτι άλλο γι' αργότερα. Αφίσες με έργα του καταλαμβάνουν έναν τοίχο του σπιτιού μας. Στον απέναντι είναι τα άλλα δύο Μ. Τόσο επιτρέπει το βαλάντιο.
Ορισμένα από τα νεανικά χρόνια της ζωής του είχε ζήσει στην Βαρκελώνη και ο σπουδαίος Ανδαλουσιανός ομότεχνός του Pablo Picasso. Ένα κομψότατο μουσείο, που στεγάζεται σε μεσαιωνικά κτήρια, είναι αφιερωμένο και σ' αυτόν. Εκατοντάδες έργα, της πρώιμης κυρίως περιόδου του, μπορούμε να θαυμάσουμε στις αίθουσές του. Βέβαια η προσοχή μας θα πέσει τελικά στις περίφημες Las Meninas, έργο που φιλοτέχνησε πολύ αργότερα και είναι εμπνευσμένο από τον ομότιτλο πίνακα του συμπατριώτη του Diego Velázquez.
Καταλανός είναι και ο σημαντικός μεν, λόγω των αρχικών υπερρεαλιστικών του τάσεων, αμφιλεγόμενος δε, λόγω της προκλητικής εκκεντρικότητάς του και διάφορων άλλων τάσεων, Salvador Dali, για να συντομεύσουμε το μακροσκελές ονοματεπώνυμό του. Για τις φασιστικές αντιλήψεις του είχε διαγραφεί από την ομάδα των υπερρεαλιστών του Andrė Breton και τον είχε αποκηρύξει ο παλιός του συνεργάτης Luis Buñuel. Λένε ότι αργότερα το ξεφτίλισε υπογράφοντας, έναντι αδράς αμοιβής, λευκούς καμβάδες.
Οι Βαλεαρίδες είναι ένα σύμπλεγμα νησιών ανατολικά της Καταλονίας. Αυτόνομη επαρχία της Ισπανίας σήμερα και τουριστικό θέρετρο με επισκέπτες αρκετούς για να καταβυθίσουν τα τέσσερα κύρια νησιά τους. Οι κάτοικοι μιλάνε μία διάλεκτο της καταλανικής γλώσσας. Ένα από τα αγαπημένα μέρη του Joan Miró, ο οποίος είχε ζήσει μόνιμα εκεί τις τελευταίες τρεις δεκαετίες της πολυετούς ζωής του. Στην πρωτεύουσα Palma de Mallorca του έχει αφιερωθεί ένα ακόμα μουσείο. Από εκεί κατάγεται η σπουδαία και πολυταξιδεμένη τραγουδίστρια Maria del Mar Bonet. Το τραγούδι της La Balanguera είναι ο επίσημος ύμνος της πατρίδας της. Δίκαια λοιπόν μας συνδέει με την ακουστική ενότητα.
Ο Jordi Savall είναι ένας εξαιρετικός και ψαγμένος Καταλανός μουσικός. Η ογκώδης δισκογραφία του περιλαμβάνει διάφορες αποχρώσεις του μουσικού τοπίου ξεκινώντας από την μακρινή εποχή των τροβαδούρων, με ενδιάμεσους σταθμούς την Μεσόγειο και ανατολικότερα και καταλήγοντας στην αναγέννηση, το μπαρόκ και τον ρομαντισμό. Με τα μουσικά σύνολα Hesperion XX και Hesperion XXI κυρίως, καθώς και την σύζυγό του σοπράνο Monserat Figueras, η οποία δεν ζει πια, έχουν εξερευνήσει απρόσιτα, σ' εμάς τους πολλούς, μέρη. Μας έχουν γνωρίσει άγνωστους μουσικούς πολιτισμούς. Ο ίδιος, μαζί με τις μουσικές εξερευνήσεις, ασχολήθηκε ενεργά και με την αναβίωση του ενδιαφέροντος για την viola da gamba.
Ανακάλυψα, με την ευκαιρία αυτού του άρθρου, ότι διαθέτω δεκαπέντε cd's του. Αν και είναι πιθανόν άσκοπο να αναφερθεί, όταν τα άκουσα συγκράτησα πρόχειρα ως διαφορετικά τα: Sephardic Romances before 1492, από την κασετίνα España Antigua, Istanbul, με μουσική από «το βιβλίο της επιστήμης της μουσικής» του βοεβόδα της Μολδαβίας (αρχές 18ου αιώνα) και μουσικολόγου Dimitrie Candemir, Les Voix Humaines, για σόλο viola da gamba. Πολύ ευρύ το φάσμα των μουσικών του αναζητήσεων, όπως βλέπουμε. Η πολύ ενδιαφέρουσα κασετίνα España Antigua στην οποία μόλις αναφερθήκαμε αποτελεί μία, πεντακοσίων ετών, αναδρομή στην κοσμική μουσική της Ισπανίας από τον 13ο (τροβαδούροι) έως τον 17ο (μπαρόκ) αιώνα. Στα ογδόντα τρία του, ο Jordi Savall συνεχίζει το ταξίδι.
Ο Lluis Llach είναι μουσικοσυνθέτης, τραγουδιστής, συγγραφέας και υπήρξε μέλος του καταλανικού κοινοβουλίου. Από τους πρωτοπόρους του «νέου τραγουδιού» –με σκοπό την εναντίωση στο δικτατορικό καθεστώς– έζησε την εποχή εκείνη πολλά χρόνια στη Γαλλία και αυτός. Ήτανε ιδιαίτερα δημοφιλής στην Οξιτανία –ακόμα και λίγο αργότερα όταν είχα ζήσει εκεί– λόγω των γνωστών γλωσσικών και γεωγραφικών πολιτιστικών σχέσεων των δύο περιοχών. Ίσως να μην είναι σπουδαίος μουσικός αλλά είχε εκφράσει τα κατάλληλα συναισθήματα την εποχή που το ακροατήριο τα ακροαζότανε με τ' αφτιά του ολάνοιχτα.
Στην πρωτεύουσα Βαρκελώνη δεσπόζει η, ημιτελής από τον δημιουργό της αλλά ακόμα και σήμερα, εκκλησία Sagrada Familia. Λίγοι την απεχθάνονται, πολλοί την θαυμάζουν. Προσωπικά ανήκω στη δεύτερη κατηγορία. Ο Πάπας πάντως την ονόμασε βασιλική και τελούνται εκεί λειτουργίες. Ο γέννημα θρέμμα Καταλανός, αρχιτέκτονας και σχεδιαστής, Antoni Gaudi –καθολικός και μοντερνιστής– έχει επίσης κοσμήσει την Βαρκελώνη με ένα πάρκο (parque Grüel) και αρκετές οικίες (ενδεικτικά casa Batlló, casa Milá). Η πόλη δεν θα ήταν ίδια χωρίς αυτά τα έργα του. Όμοιά τους δεν υπάρχουν αλλού. Επτά δημιουργίες του έχουν ανακηρυχθεί μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO. Συμπεριλαμβάνονται οι τέσσερις που έχουμε αναφέρει. Δύσκολο να φανταστούμε λοιπόν ότι ο οδηγός και οι επιβάτες του τραμ που τον έστειλε στον άλλο κόσμο νόμισαν ότι είναι κάποιος αλήτης. Ντυνότανε ατημέλητα προφανώς. Ούτε στο νοσοκομείο του έδωσαν μεγάλη σημασία και πέθανε άδοξα. Η δόξα, όπως συνηθίζεται, ήρθε μετά.
Αρχίσαμε με καταλανική ποίηση και θα τελειώσουμε με πεζογραφία· αστυνομική –όπως λέγεται– και γαστρονομική λογοτεχνία καλύτερα. Ο Manuel Vázquez Montalbán ήταν συγγραφέας, ποιητής, δοκιμιογράφος και αρκετά άλλα. Γεννημένος στην Βαρκελώνη κι αυτός έγινε γνωστός από τις περιπέτειες του ντετέκτιβ Pepe Carvalho τον οποίο είχε δημιουργήσει από πηλό. Η γενέτειρά του περιγράφεται με λεπτομέρειες σε πολλές από τις υποθέσεις του, με ιδιαίτερη έμφαση στις περίφημες Las Ramblas. Με τον ίδιο ζήλο περιγράφονται και οι γαστρονομικές αναζητήσεις του.
Ο φίλος του και έτερος σπουδαίος της μεσογειακής αστυνομικής λογοτεχνίας Andrea Camilleri έχει δώσει στον δικό του ήρωα τόσο το επώνυμο Montalbano όσο και τις γαστρονομικές ανησυχίες του. Τον πεζόδρομο κοσμεί ένα, διαμέτρου οκτώ μέτρων, μωσαϊκό του Joan Miró.
Χιλιάδες επισκέπτες περπατάνε πάνω του καθημερινά κι αυτό δεν παθαίνει τίποτα· χλευάζει τους θνητούς.
Κάπου εδώ, στις Las Ramblas, τελειώνει ο σύντομος περίπατος στο τότε και στο τώρα. Ελπίζω να μην ήταν κουραστικός, γιατί κανονικά τώρα θα άρχιζε.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Σημειώσεις:
[1] Ανθολογία καταλανικής ποίησης: 12 πρωτοπόροι ποιητές, 24 γράμματα εκδόσεις, 2023.
[2] Πού να τα βρουν τα λεφτά; Τα είχαν φάει οι κουτόφραγκοι. Αρκετοί ιστορικοί θεωρούν ότι το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας επήλθε με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους. Διακόσια πενήντα χρόνια αργότερα, οι Τούρκοι έβαλαν το λουκέτο και τους έμεινε η προίκα.
Λίγες από τις πληροφορίες προέρχονται από το διαδίκτυο. Οι περισσότερες από βιβλία και δίσκους του υπογράφοντα.