Θεοδόσιος Α', ο Μέγας
Πρόσφατα έπεσε στα χέρια μου, σχεδόν τυχαία, το βιβλίο της καθηγήτριας Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ Βυζαντινά ενθυμήματα: Έμμετρα (εκδόσεις Gutenberg 2024). Η καθηγήτρια και πρώην πρόεδρος του ιστορικού πανεπιστημίου Paris 1 Pantheon-Sorbonne δεν χρειάζεται τις συστάσεις μου· οπότε συνεχίζω χωρίς αυτές.
Στο μικρό αυτό βιβλίο περιλαμβάνονται έμμετρα αφηγήματα που αφορούν, φυσικά, το Βυζάντιο. Δεν ξέρω γιατί, αλλά διαβάζοντάς τα κόλλησα για λίγο στο Βασιλεία και ιεροσύνη που αναφέρεται στον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α' (347-395). Κάτι μέσα μου φαίνεται να με τσίγκλαγε.
Παλιά μας μαθαίνανε ότι η Βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν Ελληνική και οι αυτοκράτορές της Έλληνες. Αν θυμάμαι καλά, απαρχή της ήταν η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 330. Ο Θεοδόσιος είχε τόση σχέση με την Ελλάδα όση και ο γράφων με την νήσο Ιάβα της Ινδονησίας. Με τη διαφορά ότι ο γράφων είχε δει στην εφηβική του ηλικία την κινηματογραφική ταινία Κρακατόα, ανατολικά της Ιάβας –ανεξάρτητα αν είναι δυτικά– με τον γόη Μαξιμίλιαν Σελ. Ενώ ο επονομαζόμενος, σε ελληνική μετάφραση Θεοδόσιος, δεν είχε δει στα νιάτα του την Ελλάδα ούτε ζωγραφιστή, ούτε καν στα όνειρά του.
Σε ηλικία άνω των τριάντα ετών, όταν ήταν πλέον αυτοκράτορας, επισκέφτηκε την Θεσσαλονίκη και μετά την Κωνσταντινούπολη. Τη Νέα Ρώμη, για να μην ξεχνιόμαστε. Δεν τις τίμησε ιδιαίτερα πάντως. Τουλάχιστον τα δύο τρίτα της αυτοκρατορικής του καριέρας τα πέρασε στα τότε Μεδιόλανα, και νυν Μιλάνο, όπου και αποδήμησε.
Γεννήθηκε στην Γαλικία της Ιβηρικής, έχοντας μπαμπά τον συνονόματο Ρωμαίο στρατηγό και μαμά την Ισπανο-Ρωμαία Θερμαντία. Ούτε κατά διάνοια περίπου Έλληνες δηλαδή! Το βαφτιστικό του ήταν –σε λατινική μετάφραση!– Flavious Theodosius και αργότερα προστέθηκε το ελληνοπρεπές Augustus για να μην ξεχνάμε τις ρίζες μας. Οι γνώσεις του, της ελληνικής γλώσσας, ήταν μάλλον ανύπαρκτες ή σε επίπεδο παραγγελίας σε ταβέρνα. Όπως και οι γνώσεις του σε οτιδήποτε δεν είχε σχέση με τον πόλεμο ή είχε να κάνει με οτιδήποτε ελληνικό. Να μην ξεχνάμε ότι εκείνη την εποχή, αλλά και αργότερα, Έλληνας ήταν ο εθνικός, ο ειδωλολάτρης, ο παγανιστής. Για ένα διάστημα είχαμε καταφέρει πάντως –πολύ αργότερα– να γίνουμε Ελλάς, Ελλήνων, Χριστιανών!
Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας –έτσι τους λέμε σήμερα αλλά τότε είχαν διάφορα άλλα, λατινικά βέβαια, ονόματα– το 379. Απέκτησε το αξίωμα με έναν από τους γνωστούς τρόπους της εποχής εκείνης αλλά και όλων των εποχών. Ήταν ο τελευταίος του ενωμένου κράτους, γιατί με τον θάνατό του το κληροδότησε στους δύο γιους του και διασπάστηκε σε Δυτική και Ανατολική αυτοκρατορία. Η Δυτική επέζησε κάπου εκατό χρόνια ακόμα –την κατέλυσαν οι Γότθοι!–, η Ανατολική κάπου χίλια.
Βαπτίστηκε χριστιανός στη Θεσσαλονίκη το 380 και ανακήρυξε τον Χριστιανισμό επίσημη θρησκεία του κράτους· φυσικά αγίασε. Χριστιανοί τότε ήταν βέβαια και οι οπαδοί του Άρειου –ή Αρειανιστές ή Αρειανόφρονες– μέχρι και ο επίσκοπος της Νέας Ρώμης Δημόφιλος ήτανε δικός τους! Στη Ραβένα υπάρχει ακόμα βαπτιστήριό τους![1]
Αυτούς όμως τους κυνήγησε με τα δόκιμα κατασταλτικά μέσα κάθε εποχής· όπως και τους εθνικούς. Με τα φιλοσοφικά και θεολογικά ζητήματα άφησε ν' ασχοληθούν άλλοι πιο αρμόδιοι στη Σύνοδο που συγκάλεσε με την πρωτοκαθεδρία του διάδοχου του επισκόπου της Νέας Ρώμης Γρηγόριου του θεολόγου (και αυτός άγιος).
Αν και οι ιστορικές πηγές από την μακρινή εκείνη εποχή δεν συμφωνούν όλες και δεν είναι πάντα ιδιαίτερα αξιόπιστες, φαίνεται ότι για τους άθλους του υπάρχει σχετική πλειονότητα σύμφωνων απόψεων. Ας δούμε λοιπόν μερικά από τα φιλελληνικά και ειρηνικά του έργα:
Το έτος 390 τσαντίστηκε όταν κάποιοι Θεσσαλονικείς σκότωσαν τον διοικητή της πόλης και μερικούς Γότθους μισθοφόρους του και διέταξε να μακελέψουν τις χιλιάδες (δεκαεπτά πιστεύεται) που είχαν συγκεντρωθεί στον ιππόδρομο της πόλης για «άρτον και θεάματα». Διαβάζω ότι οι άνθρωποι είχαν απηυδήσει. Έπρεπε να προσφέρουν στους Γότθους –τους οποίους είχαν πολεμήσει και νικήσει!– τα σπίτια τους και δεν ξέρω τι άλλο. Μέσα στο πλήθος βέβαια υπήρχαν εθνικοί, χριστιανοί –αιρετικοί ή μη– και κάθε καρυδιάς καρύδι. Αξίζει να πούμε ότι μια ζωή πολεμούσε τους Γότθους αλλά μετά τα βρήκανε! Δεν ξέρω για τους συγκεκριμένους αλλά οι Γότθοι ήταν Αρειανιστές τους οποίους επίσης δίωκε.
Μετάνιωσε μετά γιατί ο επίσκοπος Μεδιολάνων Αμβρόσιος (και αυτός άγιος) του κράταγε μούτρα και δεν τον κοινωνούσε. Επειδή όμως δεν μπορούσε ν' αναστήσει τους νεκρούς, μια και ήταν ειδικός στο να σκοτώνει μόνο, φόρεσε χιτώνα λαϊκού και πήγε γονατιστός να συγχωρεθεί και να κοινωνήσει. Φυσικά ο άγιος τον συγχώρησε για να μην έχει ίσως την τύχη του πλήθους στον ιππόδρομο. Ποιος ξέρει τι διαμείφθηκε στο παρασκήνιο, όμως μετά ούτε γάτα ούτε ζημιά. «Έξελθε βασιλεύ, διέταξε ο Αμβρόσιος... Έμεινε εμβρόντητος ο Μέγας Θεοδόσιος στο άκουσμα αυτής της προσταγής... όμως νομοταγής εβγήκε από το άδυτο ευθύς...», γράφει η κα Γλύκατζη-Αρβελέρ.
Μερικοί –ακόμα και θρησκευόμενοι– που προσπαθούν να δικαιολογήσουν την αποτρόπαιη αυτή πράξη κατά αμάχων, την αποδίδουν –μεταξύ άλλων– στον παρορμητισμό της ισπανικής ιδιοσυγκρασίας του! Ένα λαθάκι έκανε κι αυτός πάνω στα νεύρα του.
Άγιος βέβαια, για ν' ανοίξουμε μια παρένθεση, έχει γίνει και ο καταγόμενος από την Ιλλυρία, Έλληνας(!) προκάτοχός του Μέγας Κωνσταντίνος, ο οποίος είχε βασιλεύσει πενήντα χρόνια πριν. Αυτός, εκτός των άλλων, είχε σκοτώσει την σύζυγο και τον γιο του· εμπνευσμένος ίσως από τις αρχαίες τραγωδίες. Δεν ήταν καν χριστιανός μέχρι ίσως το νεκροκρέβατό του. Ήταν όμως η μαμά του (και αυτή αγία). Γράφει η καθηγήτρια στο αφήγημα Πρώτη Οικουμενική Σύνοδος: «Για στυλοβάτη του Χριστού τον έχει τώρα η οικουμένη, / άσχετο αν της ζωής του κάθε πράξη ήταν ξένη / από αυτό που από χριστιανό ο κόσμος περιμένει». Κλείνει η παρένθεση.
Όσο κι αν μερικοί προσπαθούν να τον βγάλουν λάδι, οι περισσότερες πηγές αναφέρουν ότι με διατάγματά του άναψε το πράσινο φως –όπως θα λέγαμε σήμερα– για να μην μείνει τίποτα αρχαίο ελληνικό, αιγυπτιακό, βαβυλωνιακό, ειδωλολατρικό γενικά. Ναοί γκρεμίστηκαν, χώροι λατρείας εξαφανίστηκαν από τον χάρτη, τελετουργίες απαγορεύτηκαν. Δυστυχώς δεν έχουν διασωθεί φωτογραφίες από εκείνη την μακρινή εποχή για να ξέρουμε πώς ήταν οι αρχαίοι ναοί που κατεδάφισε· κάποιες περιγραφές και αρχαιολογικές –ψηφιακές πλέον– αναπαραστάσεις μόνο.
Διαφωνίες υπάρχουν και για το αν κατάργησε αυτός τους Ολυμπιακούς αγώνες ή αυτοκαταργήθηκαν λόγω εκφυλισμού τους λίγα χρόνια αργότερα. Είχε απαγορέψει πάντως τις παγανιστικές τελετουργίες και θυσίες ζώων κατά την τέλεσή τους. Οξύμωρο αυτό για κάποιον που θυσίαζε χιλιάδες ανθρώπων ανάλογα με τα κέφια του. Μπορεί όμως να ήταν ζωόφιλος!
Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας δεν θα μπορούσε φυσικά να μην είναι θύμα του· έστω και με ηθική μόνο αυτουργία, κατά κάποιους. Ένα διάταγμά του –αλλά και η ανοχή του– έδωσε την ευκαιρία στον επίσκοπο Θεόφιλο να καταστρέψει το Σεράπειο. Παγανιστικό ιερό όπου στεγάζονταν και η λεγόμενη θυγατρική βιβλιοθήκη. Ό,τι είχε απομείνει δηλαδή από αυτό το καταφύγιο της αρχαίας γνώσης· που ήταν πολύ. Στη βιβλιοθήκη αυτή των Πτολεμαίων είχε συγκεντρωθεί η σοφία σχεδόν όλων των μέχρι τότε πολιτισμών.
Ο λόγιος Ιούλιος Καίσαρ είχε δώσει το πρώτο χτύπημα! Ο όχι τόσο λόγιος Καρακάλλας ένα άλλο και ο Μέγας (μαικήνας των γραμμάτων) Θεοδόσιος ίσως το τελευταίο. Λένε ότι, αργότερα, της είχε βάλει φωτιά και ο χαλίφης Ομάρ. Έτσι τουλάχιστον μαθαίναμε στο σχολείο με τον γνωστό συλλογισμό του. Είναι αβέβαιο όμως αν είχε απομείνει τίποτα να κάψει. Το εξακριβωμένο πάντως είναι ότι χωρίς τους «απολίτιστους» Άραβες θα ξέραμε ελάχιστα για την αρχαία σοφία και όχι μόνο την δική μας. Για να είμαστε ακριβοδίκαιοι όμως και χάρη στους αντιγραφείς των μεσαιωνικών μοναστηριών. Άλλο αν κάποιοι τα άλλαζαν κατά βούληση· λίγο ή περισσότερο.
Η δήμευση της περιουσίας και η επιβολή υψηλών προστίμων στους αμφισβητίες της εφήμερης εγκόσμιας εξουσίας των κρατούντων ή η αφαίμαξη των πιο αδύναμων να αντιδράσουν, ήταν και είναι τόσο μέσο τιμωρίας όσο και προσοδοφόρας φορολογικής πολιτικής. Στοχευμένος δημοσιονομικός σχεδιασμός, θα λέγαμε σήμερα. Ούτε πρωτοπόρος ούτε ουραγός ήτανε. Πρώτοι στο στόχαστρο οι «εθνικοί» Έλληνες και οι οπαδοί του Άρειου φυσικά. Οι τελευταίοι είχαν σοβαρά ερείσματα στην αυτοκρατορία της εποχής του αλλά και για άλλους δύο αιώνες. Ήταν υπολογίσιμοι αντίπαλοι δηλαδή οι αιρετικοί.
Δεκαπέντε χρόνια ήτανε χριστιανός αυτοκράτορας και δεν άφησε σχεδόν τίποτα όρθιο από αυτά που θα θαυμάζαμε σήμερα. Οι Ολυμπιακοί αγώνες πάντως ανασυστάθηκαν. Χωρίς θυσίες ζώων και κότινους βέβαια –για να μην τρίζουν τα κόκκαλά του– αλλά με πολύ μη εκφυλιστικό χρήμα να ρέει και κάποιους σαν κι εμάς να τους έχουν πληρώσει και δύο και τρεις φορές, χωρίς να έχουμε τελειώσει ακόμα.
Τα υπόλοιπα τα βιώνουμε, από πιο μακριά ευτυχώς, και φέτος το καλοκαίρι.
Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν να αναγορευθεί –όπως προαναφέρθηκε– άγιος. Ο άγιος Θεοδόσιος, ο Μεγάλος, ο Βασιλεύς, που εορτάζεται στις 17 Ιανουαρίου. Τελικά σ' ένα μικρό άρθρο κατάφεραν να χωρέσουν πέντε άγιοι.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Σημειώσεις γράφοντα:
Τα έτη αφορούν την κοινή χρονολογία.
Οι πηγές (με σύμφωνες ή μη απόψεις) προέρχονται κυρίως από το διαδίκτυο, από κοσμικές και εκκλησιαστικές ιστοσελίδες, αλλά και από σκόρπιες σελίδες σε βιβλία ιστορίας.
[1] Το βαπτιστήριο της Ραβένας κοσμείται από αριστοτεχνικά ψηφιδωτά. Όταν τα θαύμασα παραλίγο να ασπασθώ τον Αρειανισμό!