Η μετανεωτερική Βαβέλ
Η μετακοινωνία και η μετατεχνολογική φάση εξέλιξης
Μέρος τέταρτο [συνέχεια από το προηγούμενο]
Ο Σίγκερ διατύπωσε την ωμά ειλικρινή προσέγγισή του στην ηθική στο πρώτο του μεγάλο δοκίμιο με τίτλο Λιμός, πλούτος και ηθική, το οποίο περιέχεται στη διδασκόμενη ύλη για χιλιάδες φοιτητές πανεπιστημίου. «Καθώς γράφω σήμερα, το Νοέμβριο του 1971, άνθρωποι πεθαίνουν από την πείνα στην Ανατολική Βεγγάλη. Πεθαίνουν επειδή δεν έχουν τροφή, καταφύγιο και ιατρική περίθαλψη», αρχίζει το δοκίμιό του ο Σίγκερ. «Ο πόνος και ο θάνατος αυτών των ανθρώπων, που πεθαίνουν εκεί τώρα, δεν είναι αναπόφευκτος, ούτε αναπότρεπτος.» Το πρόβλημα, εξήγησε, είναι αποτέλεσμα της ηθικής τύφλωσης των πλούσιων ανθρώπων, που είναι πολύ εγωιστές για να βοηθήσουν τους φτωχούς.
Ο αμφιλεγόμενος Σίγκερ, ακολουθώντας την παράδοση του Γουίλιαμ Γκόντγουιν, ηθικού φιλοσόφου του 18ου αιώνα –που έθεσε το πασίγνωστο ερώτημα: «Τι μαγεία υπάρχει στην αντωνυμία "μου" ώστε ν' ανατρέπει τις αιώνιες αλήθειες;»– ισχυρίζεται ότι η συγγένεια και οι προσωπικές σχέσεις δεν σημαίνουν τίποτε για τις ηθικές αποφάσεις. Εάν σώσετε τη ζωή της κόρης σας, κάνετε, αναμφίβολα, μια καλή πράξη. Η σωτηρία της κόρης σας όμως, σύμφωνα με τον Σίγκερ, δεν μπορεί να συγκριθεί στο ελάχιστο με τη σωτηρία της ζωής δέκα αγνώστων. Εάν βρισκόσασταν αντιμέτωποι με την επιλογή αυτήν, η ηθική του Σίγκερ θα απαιτούσε να σώσετε τους αγνώστους. «Δεν υπάρχει καμία ηθική διαφορά ανάμεσα στη βοήθεια, που μπορώ να προσφέρω στο παιδί ενός γείτονα που μένει δέκα βήματα από το σπίτι μου, ή στο παιδί από τη Βεγγάλη που μένει δέκα χιλιάδες μίλια μακριά και που δεν θα μάθω ποτέ το όνομά του», έγραψε στο δοκίμιό του. Ο Σίγκερ πιστεύει ότι έχουμε υποχρέωση να προσφέρουμε χρήματα έως ότου η θυσία μας αποκτήσει μια «συγκρίσιμη ηθική σημασία» με την αγωνία των ανθρώπων που λιμοκτονούν. «Αυτό θα σήμαινε, φυσικά», συνέχισε, «ότι ο καθένας μας θα έπρεπε να περιορίσει τις υλικές του ανέσεις σχεδόν στα επίπεδα ενός πρόσφυγα από τη Βεγγάλη».
Η σκέψη του Σίγκερ θεμελιώνεται στην υπόθεση ότι οι συνέπειες της συμπεριφοράς μας θα πρέπει να συμφωνούν με τις προτιμήσεις όλων αυτών τους οποίους θα επηρεάσει η συμπεριφορά μας. Για τον Σίγκερ, ο φόνος είναι λάθος γιατί όταν σκοτώνεις κάποιον που θέλει να ζήσει, ματαιώνεις τις πιθανότητες που έχει αυτό το πρόσωπο να εκπληρώσει τις προτιμήσεις του. Προφανώς, εάν σκοτώσεις κάποιον του οποίου οι προτιμήσεις δεν έχουν μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας –ένα βαριά ανάπηρο βρέφος, παραδείγματος χάριν, ή έναν ασθενή σε προχωρημένο στάδιο της νόσου του Αλτσχάιμερ–, η ηθική εξίσωση γίνεται εντελώς διαφορετική. Αυτό το τελευταίο ο Σίγκερ το πίστευε, μέχρι που ήλθε και γι' αυτόν η αποφράδα ημέρα.
Συγκεκριμένα, ο Σίγκερ πέρασε την καριέρα του προσπαθώντας να θεμελιώσει κανόνες ανθρώπινης συμπεριφοράς, που δεν θα είχαν καμία σχέση με το συναίσθημα και τη διαίσθηση. Στον δικό του κόσμο δεν υπάρχουν ιδιωτικοί νοσηλευτές, που φροντίζουν ανάπηρες και ετοιμοθάνατες ηλικιωμένες κυρίες. Κι όμως, δεν μπόρεσε ν' αντισταθεί όταν η ασθένεια χτύπησε την ίδια του τη μητέρα. «Πιστεύω ότι η ασθένεια της μητέρας μου με έκανε να δω πόσο πραγματικά δύσκολα ζητήματα αντιμετωπίζει κάποιος με τέτοιου είδους προβλήματα», ομολογεί ο ίδιος ο Σίγκερ. «Ίσως είναι πιο δύσκολα από όσο νόμιζα πριν, γιατί τα πράγματα είναι διαφορετικά όταν πρόκειται για τη μητέρα σου».
Ορισμένοι φιλόσοφοι επικρίνουν τον Σίγκερ περισσότερο για τις λογικές συνέπειες της φιλοσοφίας του, παρά για την άρνησή του ν' αναγνωρίσει ότι το συναίσθημα παίζει ουσιαστικό ρόλο στην ιστορία της ανθρώπινης ζωής (αυτό βέβαια μέχρι την ασθένεια της μητέρας του). Για παράδειγμα, αν μπορούσαμε να κάνουμε σήμερα μια πράξη, που θα ευεργετούσε πολλούς ανθρώπους έπειτα από τρεις χιλιάδες χρόνια, ο Σίγκερ θα μας έλεγε να την κάνουμε. Δεν θα είχε σημασία ότι δεν θα βλέπαμε ποτέ τις ευεργετικές της επιπτώσεις –ή ότι αυτή η πράξη θα μπορούσε ίσως και να μας βλάψει. Το να προβλέπουμε όμως τις μακροπρόθεσμες συνέπειες μιας πράξης είναι σαν να μαντεύουμε πώς θα επηρεάσουν το κλίμα του πλανήτη σε πενήντα χρόνια οι άνεμοι που σαρώνουν τη Σαχάρα το καλοκαίρι. Βέβαιο είναι ότι θα επηρεάσουν το κλίμα, αλλά ποιος θα μπορούσε να εκτιμήσει με ακρίβεια την αλλαγή αυτήν τώρα; Συχνά, πράξεις που φαίνονται ευεργετικές –όπως η παροχή βοήθειας σε έθνη που λιμοκτονούν– μπορεί να έχουν απρόβλεπτες και καταστροφικές συνέπειες, να προκαλέσουν πολέμους, διαφθορά και τελικά ακόμα περισσότερη πείνα. Ακόμη και η αξιέπαινη προσπάθεια του Σίγκερ να μειώσει τον πόνο και τα βάσανα στο παρόν, μπορεί να θεωρηθεί σαν συνταγή για την καταστροφή της παγκόσμιας οικονομίας. Ο Κόλιν Μακ Γκιν, καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Ράτζερς, λέει: «Τι θα γινόταν αν δίναμε ό,τι έχουμε και δεν έχουμε στους φτωχούς της Αφρικής, όπως μας λέει (ο Σίγκερ) να κάνουμε; Τότε δεν θα είχαμε πια οικονομία, δεν θα είχαμε τη δυνατότητα παραγωγής νέου πλούτου, ούτε και τη δυνατότητα να βοηθήσουμε τους άλλους.».
Τα τελευταία είκοσι επτά χρόνια, ο Σίγκερ, έχει γράψει ένα σωρό βιβλία και δεκάδες άρθρα σε επιστημονικές επιθεωρήσεις και στον Τύπο, για πολλά από τα πιο κρίσιμα ηθικά ζητήματα της εποχής μας, από την κλωνοποίηση και τη γενετική μέχρι τη σημασία της ηθικής ζωής. Μαζί με την πιο στενή συνεργάτη του στο πανεπιστήμιο Μόνας της Μελβούρνης, τη Χέλγκα Κούζε, διευθύνει μια από τις πιο έγκυρες επιστημονικές επιθεωρήσεις στο πεδίο αυτό, το περιοδικό BIOETHICS (ΒΙΟΗΘΙΚΗ).
Οι αμφιλεγόμενες απόψεις όμως σχετικά με τη νέα μορφή ηθικής, που μόλις τώρα αρχίζει να διαμορφώνεται, απασχολούν όλους τους τομείς της κοινωνικής, φιλοσοφικής, επιστημονικής και τεχνολογικής ζωής. Μέχρι τώρα, για παράδειγμα, η επιστήμη της γεωπονικής έχει κατορθώσει ν' ανταποκριθεί στις ανάγκες παραγωγής τροφίμων. Παρ' όλα αυτά ο πληθυσμός της Γης συνεχίζει να αυξάνεται με εξωφρενικούς ρυθμούς. Μόνο στη δεκαετία του '90 ο πληθυσμός της Γης αυξήθηκε κατά ένα δισεκατομμύριο περίπου. Υπολογίζεται ότι το 2025 θα φθάσει στα 8,3 δισεκατομμύρια, ενώ υπάρχει η ελπίδα να σταθεροποιηθεί στα 10 δισεκατομμύρια, στα τέλη περίπου του επόμενου αιώνα. Προφανές είναι, λοιπόν, ότι η μεγαλύτερη και ουσιαστικότερη πρόκληση, που έχουμε ν' αντιμετωπίσουμε, είναι να παράγουμε και να μοιράσουμε δίκαια την τροφή γι' αυτόν τον τόσο υπερφορτωμένο πλανήτη.
Ο Νόρμαν Μπόρλιγκ, ο πατέρας της Πράσινης Επανάστασης, πιστεύει πως διαθέτουμε επαρκή τεχνολογία στη γεωργική παραγωγή –τόσο αυτή που ήδη υπάρχει, όσο και την υπερπροηγμένη, που βρίσκεται στο στάδιο της έρευνας– για να θρέψουμε τα 8,3 δισεκατομμύρια ανθρώπων, που προβλέπεται να είναι ο πληθυσμός της Γης τα επόμενα 25 χρόνια. Το ερώτημα όμως, που μας απασχολεί περισσότερο σήμερα, είναι αν θα επιτραπεί στους αγρότες και τους γαιοκτήμονες να χρησιμοποιήσουν την τεχνολογία αυτή. Οι εξτρεμιστές του οικολογικού κινήματος από τις πλούσιες χώρες κάνουν το παν για να εμποδίσουν την επιστημονική πρόοδο σε αυτόν τον τομέα. Μικροί, αλλά θορυβώδεις, δραστήριοι και με υψηλές χρηματοδοτήσεις, οι εξτρεμιστές αυτοί, προβλέπουν αποτυχία και τρομοκρατούν τον κόσμο, καθυστερώντας την εφαρμογή της νέας τεχνολογίας –είτε πρόκειται για τις διαγονιδιακές εφαρμογές, είτε για τη βιοτεχνολογία, είτε για πιο συμβατικές μεθόδους της γεωργικής επιστήμης. Ζωντανό παράδειγμα αποτελεί η καμπάνια για τα γενετικά μεταλλαγμένα προϊόντα, τα οποία οι ακτιβιστές στη Βρετανία και σε άλλα μέρη της Ευρώπης αποκαλούν «τροφή του Φρανκενστάιν».
Τον Μπόρλιγκ ανησυχούν ιδιαίτερα αυτοί οι άνθρωποι με την ελιτίστικη νοοτροπία, που επιχειρούν ν' αποτρέψουν την πρόσβαση των μικρών αγροτών του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου, ιδιαίτερα στην Αφρική νοτιότερα της Σαχάρας, σε συμβατικά βελτιωμένους σπόρους, λιπάσματα και χημικές ουσίες, που προστατεύουν τη σοδειά, και τα οποία παρέχουν στις πλούσιες χώρες την πολυτέλεια της αφθονίας και των φθηνών ειδών διατροφής που, με τη σειρά τους, επέσπευσαν στο παρελθόν την οικονομική ανάπτυξη των χωρών αυτών. Έτσι, ενώ οι πλούσιες χώρες έχουν τη δυνατότητα να διαθέτουν περισσότερα χρήματα για να αγοράζουν τρόφιμα, που έχουν παραχθεί σύμφωνα με τις λεγόμενες «οργανικές» μεθόδους, υπάρχει ένα δισεκατομμύριο υποσιτιζόμενων ανθρώπων, στις χώρες με χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα και με έλλειψη τροφίμων, οι οποίοι αδυνατούν να διαθέσουν αυτά τα χρήματα. Αυτονόητο είναι βέβαια ότι οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε με υπευθυνότητα το περιβάλλον. Ο Μπόρλιγκ συμφωνεί με αυτό που παλαιότερα ονομάζαμε «ολοκληρωμένη διαχείριση της αγροτικής παραγωγής» και που σήμερα αποκαλούμε «αειφορία». χρησιμοποίηση δηλαδή της γης προς όφελος όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού ανθρώπων για όσο γίνεται μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.
Ωστόσο η νοοτροπία των σημερινών εξτρεμιστών οδηγεί σε λάθος κατεύθυνση. Περισσότερο ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι των κοινωνιών της αφθονίας φοβούνται –λόγω έλλειψης γνώσεων– την πολυπλοκότητα της βιολογίας. Πρόκειται για ανθρώπους που έχουν μεγαλώσει σε αστικές περιοχές και δεν έχουν καμιά σχέση με τη γη. Ο φόβος τους αυτός γίνεται ακόμα μεγαλύτερος εξαιτίας της αλματώδους προόδου που σημειώνει η γενετική και η βιοτεχνολογία στον τομέα των φυτών.
Προκειμένου να μπω και στα δικά μου χωράφια ως εκπαιδευτικός, πρέπει να τονίσω ότι αναμφίβολα μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις του αιώνα που διανύουμε θα είναι η ανανέωση και η διεύρυνση της επιστημονικής εκπαίδευσης –ιδιαίτερα της πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας, καθώς και των πρώτων βαθμίδων της τριτοβάθμιας– ώστε να συμβαδίζει με την εποχή. Η γνώση είναι σίγουρα απαραίτητη και χρήσιμη κυρίως για να αντιμετωπιστεί ο φόβος που προέρχεται από άγνοια. Η άσκοπη αντιπαράθεση με τους καταναλωτές, σχετικά με τη χρήση της τεχνολογίας διαγονιδιακών σπόρων, η οποία, σήμερα, είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη στην Ευρώπη ενώ εξαπλώνεται με γρήγορους ρυθμούς στις ΗΠΑ και στην Ασία, θα μπορούσε άνετα να είχε αποφευχθεί, αν υπήρχε η κατάλληλη εκπαίδευση σχετικά με τον γενετικό διαφορισμό. Γεγονός είναι ότι δεν μπορούμε να γυρίσουμε πίσω το ρολόι και να χρησιμοποιούμε αποκλειστικά μεθόδους που είχαν αναπτυχθεί για να τρέφουν μικρότερο αριθμό ανθρώπων. Ας μη λησμονούμε ότι χρειάστηκαν 10.000 χρόνια περίπου για να φθάσει η παραγωγή τροφής στα σημερινά επίπεδα, τα οποία κυμαίνονται στους πέντε δισεκατομμύρια τόνους περίπου τον χρόνο. Το 2025 η ποσότητα αυτή θα πρέπει να είναι περίπου διπλάσια. Ο άθλος αυτός θα μπορέσει να επιτευχθεί αν οι αγρότες σε ολόκληρη τη Γη θα έχουν πρόσβαση στις σύγχρονες μεθόδους υψηλής απόδοσης παραγωγής και στις συνεχείς επιτεύξεις της βιοτεχνολογίας. Άμεση ανάγκη υπάρχει, λοιπόν, να εξοικειωθούμε όλοι μας με αυτήν τη ραγδαία ανάπτυξη της επιστήμης από τη μια κι από την άλλη, όμως, να απαιτήσουμε τον σχηματισμό κωδίκων μιας νέας ηθικής πραγματικότητας και ενός άρτιου σώματος δικαίου που θα την κατοχυρώνει.
Παραθέτω δύο, σχετικά με το θέμα, ποιήματά μου:
Η ΑΝΑΔΥΣΗ
Θ' ανοίξω την πύλη
των αβέβαιων ονείρων μου,
πατώντας βαριά επάνω στα σκαλιά
της αφοσίωσης και της επιμονής
Εγώ το κατακερματισμένο είδωλο
των ημερών που δε φάνηκαν ακόμη
θα περάσω σαν ακροβάτης
τη λεπτεπίλεπτη δοκό των πόθων μου,
αναζητώντας καινούργια φτερά
ανάμεσα σε άγνωστες λέξεις
και προορισμούς που δεν σκέφτηκα
ποτέ πως υπάρχουν
Θ' αδειάσω τη μνήμη μου
απ' τις αιχμηρές της γωνίες
για να μην κομματιάσουν
ό,τι θετικό προσπάθησα
με κόπο και δάκρυα
να συγκρατήσω για να οδηγηθώ
σε πρωτόφαντους, πολύχρωμους κόσμους,
την ελλειψοειδή τροχιά τους
να εξερευνήσω, αναζητώντας
τους μύθους μου
που αιώνες τώρα έχω χάσει,
ψάχνοντας τη λύση
σε απέθαντα μυστικά του απείρου
Εκστασιασμένος θ' αναδυθώ
μέσα απ' τα κύματα της αιώνιας νύχτας,
παλεύοντας να ελευθερωθώ
απ' τα δίχτυα της επουράνιας αβύσσου
Η ζωή είναι ωραία εδώ
στις ακρονυχίδες του άγρυπνου Σύμπαντος,
αρκεί να μάθω να κοιτάζομαι
ολόκληρος στο κάτοπτρό του,
αποσπώντας με προσοχή
τα πιο βαθιά του νοήματα
🍈
ΑΝΟΙΞΕ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΣΟΥ
Είμαστε αλλόκοτα πλάσματα
που κρέμονται με πείσμα
απ' τα κλαδιά της απληστίας
και της ματαιότητας
Πολεμάμε λυσσαλέα μεταξύ μας
για πράγματα που είναι εφήμερα
ακόμη και όταν αυτά έχουν κάποια αξία
Πληγώνουμε το δίκαιο του άλλου
Πόσο άγνωστες μας είναι οι λέξεις
δικαίωμα και αυτεξούσιο!
Μέχρι πότε θα γκρεμίζουμε
τους ήδη ρημαγμένους τοίχους
του φυσικού σπιτιού μας, της Γης;
Κάποια στιγμή θα πέσουν
όλοι μαζί επάνω μας
και θα μας θάψουν μέσα στην σκόνη
της αμέλειας μας,
της αδιαφορίας μας,
του άνομου κέρδους
που επιζητούμε με μανία
Γι' αυτό σου λέω, αδελφέ μου,
ας ανοίξουμε επιτέλους
τα ερμητικά κλειστά μάτια μας
και ας αντικρίσουμε την αλήθεια μας
Ας ανοίξουμε διάπλατα τα βλέφαρά μας
και ας κοιτάξουμε την αυταπάτη και το ψέμα
που μέσα τους ζούμε
Ας αναζητήσουμε νέους προορισμούς,
νέα μονοπάτια μακριά στ' αστέρια,
νέους κόσμους να κτίσουμε εκεί
καινούργιες αποικίες
πριν σωριαστούμε σα δέντρα κομμένα
στο λασπωμένο χώμα
των ιδιωτικών μας ψευδαισθήσεων,
της ασυνείδητης μας ματαιοδοξίας,
του ενδόμυχου μας σκοταδιού
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα Akanthos (λάδι σε καμβά)
Πηγές:
Αναστάσιος, Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και Πάσης Αλβανίας, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία, Ακρίτας, Αθήνα,
Βακαλιός Θ., Είναι και συνείδηση, γνώση και αλήθεια, Gutenberg, Αθήνα 1986,
Βέντερ Κρεγκ και Κοεν Ντάνιελ, Η σοφία και η γνώση, NPQ, Τεύχος 13, Χειμώνας 2000,
ΒΙΒΛΟΣ, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Βιβλική Εταιρεία, Αθήναι,
Γκότσης Γ., Θρησκεία, νεωτερικότητα και σύγχρονη πολιτισμική ταυτότητα, Σάκκουλα, Αθήνα 1996,
Γουνελάς Σωτήρης, Η κρίση του πολιτισμού, Αρμός 1997,
Κένεντι Πολ, Προετοιμασία για τον 21ο αιώνα, Νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνης 1994,
Testart Jacques, Η επιθυμία του γονιδίου, Κάτοπτρο, Αθήνα 1994,
Melsen van A.G., Science and Technology, Pittsburg, 1961,
Robertson R., Globalisation: Social Theory and Global Culture, Sage Publications, London 1992.