Η στήλη του λόγου

Η μετανεωτερική Βαβέλ

Η μετακοινωνία και η μετατεχνολογική φάση εξέλιξης

Μέρος τρίτο [συνέχεια από το προηγούμενο]

Τη στιγμή που θριαμβεύουν, κατ' επίφαση, η δημοκρατία και η ελευθερία σ' έναν πλανήτη που, εν μέρει, έχει απαλλαγεί από τα αυταρχικά καθεστώτα, επανέρχονται, παραδόξως, δριμύτερες οι λογοκρισίες, οι πολιτισμικές αποικιοποιήσεις και, ποικιλοτρόπως, η χειραγώγηση της σκέψης. Νέα και ελκυστικά «όπια των μαζών» προτείνουν ένα είδος «επίγειου παραδείσου», αποσπώντας την προσοχή των πολιτών και εκτρέποντάς τους από την ενασχόλησή τους με τα κοινά και τις διεκδικήσεις.

Μερικοί πάλι ονειρεύονται μια τέλεια αγορά της πληροφορίας και της επικοινωνίας, πλήρως ολοκληρωμένης χάρη στα ηλεκτρονικά και δορυφορικά δίκτυα, χωρίς σύνορα, η οποία θα λειτουργεί συνεχώς και σε πραγματικό χρόνο. Μάλιστα τη φαντάζονται δομημένη κατά το πρότυπο της αγοράς των κεφαλαίων και των χρηματοοικονομικών ροών.

Πολιτισμικά αντικείμενα (CD Rom, λογισμικό για εκπαιδευτική χρήση, προσωπικοί μικροϋπολογιστές, συσκευές ανάγνωσης βιντεοδίσκων, τηλεϋπολογιστές, τερματικά πολυμέσων, συνεχής ενημέρωση πολιτιστικών σελίδων του internet) και νέες υπηρεσίες (περιήγηση στις βάσεις δεδομένων από το γραφείο ή από το σπίτι, τηλεργασία, internet) γεννιούνται από το πάντρεμα της πληροφορικής, της τηλεόρασης, της τηλεφωνίας και του δορυφόρου.

Όλα αυτά μεταμορφώνουν ακόμη και την έννοια της «ελευθερίας έκφρασης». Η ελευθερία έκφρασης των πολιτών βρίσκεται σε άμεσο ανταγωνισμό με την «εμπορική ελευθερία έκφρασης», η οποία εμφανίζεται ως ένα νέο «ανθρώπινο δικαίωμα». Καθημερινά γινόμαστε μάρτυρες μιας συνεχούς έντασης μεταξύ της «απόλυτης κυριαρχίας του καταναλωτή» και της βούλησης των πολιτών, την οποία διασφαλίζει η δημοκρατία. Μάλιστα επικεντρωμένοι μονόπλευρα στην ελευθερία του καταναλωτή να αποκωδικοποιεί τα προγράμματα και άλλα πολιτιστικά προϊόντα, από όπου κι αν προέρχονται, ξεφορτωνόμαστε χωρίς κόστος τα ερωτήματα τα σχετικά με την ανισότητα των ανταλλαγών σε μια αγορά ροής, που χαρακτηρίζεται από κραυγαλέα ανισότητα. Μπορεί η ελευθερία του τηλεθεατή να συνοψιστεί στην αποκωδικοποίηση των προϊόντων μιας βιομηχανίας με ηγεμονική θέση στην αγορά; Δεν θα έπρεπε επίσης να περιλαμβάνει και την ελευθερία να διαβάζει προϊόντα μη ηγεμονικών πολιτισμών, αρχίζοντας από τον δικό του; Αν δεν προσέξουμε, η θεωρητική αποκατάσταση του «δέκτη» μπορεί να οδηγήσει στη νομιμοποίηση της πολιτιστικής υποταγής ορισμένων λαών και πολιτισμών, φαινόμενο που μέχρι το τέλος της δεκαετίας του '70 αποκαλούνταν «πολιτισμικός ιμπεριαλισμός». Το πρόβλημα όμως είναι ότι, σε αυτές τις συζητήσεις, τα όρια μεταξύ του στενόμυαλου σωβινισμού και της ανάγκης προστασίας της πολιτισμικής διαφορετικότητας, ως μέσου πρόσβασης και συμβολής στη δημιουργία του «οικουμενικού», είναι δυσδιάκριτα.

Επιπλέον ενδεικτικό της προσάρτησης του σύγχρονου νέου στα ηλεκτρονικά μέσα είναι ότι το MTV συγκεντρώνει όλα τα διαφορετικά χαρακτηριστικά του νέου μετανεωτερικού ήθους καλύτερα από κάθε άλλο τηλεοπτικό θέαμα. Εκατομμύρια παιδιά προεφηβικής ηλικίας και έφηβοι σε ολόκληρο τον κόσμο περνούν ώρες μπροστά στις τηλεοπτικές οθόνες, παρακολουθώντας βιντεοκλίπ ροκ μουσικής. Το MTV θολώνει όλες τις διακρίσεις που δημιουργήθηκαν με προσοχή στη διάρκεια της νεωτερικής εποχής. Με αυτήν την έννοια, το MTV είναι μια επαναστατική μορφή τέχνης. Επίσης είναι ένας μηχανισμός μάρκετινγκ. Στόχος του είναι οι πωλήσεις των CDs, που περιέχουν τη ροκ μουσική. Ο Στίβεν Λέβι, δημοσιογράφος του περιοδικού Rolling Stone σημειώνει: «Το μεγαλύτερο επίτευγμα του MTV είναι ότι μετέφερε το rock-n-roll στη σκηνή του βίντεο, όπου δεν μπορεί πια να γίνει διάκριση ανάμεσα στην ψυχαγωγία και στην προώθηση των πωλήσεων.». Το MTV γκρεμίζει όρια και διακρίσεις κάθε είδους. Ισοπεδώνει τις πλούσιες διαβαθμίσεις της ανθρώπινης εμπειρίας σε μία, επίπεδη επιφάνεια παιχνιδιού όπου όλα τα φαινόμενα υπάρχουν με τη μορφή εικόνων, που διαδέχονται η μία την άλλη με αστραπιαία ταχύτητα, χωρίς να υπάρχουν προφανή συμφραζόμενα ή συνοχή. Το MTV είναι ονειρική διασκέδαση, απαλλαγμένη από το βάρος της ιστορίας και της γεωγραφίας.

Σε αυτόν, λοιπόν, το μετανεωτερικό κόσμο, που αποτελείται από δίκτυα και από εμπορευματοποιημένες σχέσεις, όπου τα όρια είναι θολά και η δραστηριότητα είναι όλο και πιο διασυνδεδεμένη, η παλαιά, αυτόνομη συνείδηση γίνεται μέρα με τη μέρα ένας αναχρονισμός. Τη θέση της έχει καταλάβει ένας νέος άνθρωπος, που μοιάζει περισσότερο με κόμβο, ο οποίος λειτουργεί με μυριάδες σχέσεις. Ο Κένεθ Γκέργκεν, καθηγητής ψυχολογίας στο Swarthmore College, λέει ότι «το τελικό στάδιο σε αυτήν τη μετάβαση προς τη μετανεωτερικότητα θα χαρακτηριστεί από την πλήρη διάλυση του εαυτού σε μια κατάσταση όπου κυριαρχούν οι σχέσεις».

Επίσης, ένα παράξενο φαινόμενο έχει εξαπλωθεί ανάμεσα σε όλο και περισσότερους νέους στις πιο πλούσιες γειτονιές και στα προάστια των βιομηχανικών χωρών και όχι μόνο. Φαινόμενο που έχω διαπιστώσει και προσωπικά ως εκπαιδευτικός σε αρκετούς μαθητές μου. Οι έφηβοι τελειώνουν όλο και πιο συχνά τις προτάσεις τους σ' ένα ελαφρώς υψωμένο τόνο φωνής και μ' έναν πιο διστακτικό τρόπο, υπονοώντας ότι όλα όσα λένε έχουν περισσότερο τη μορφή της ερώτησης παρά της δήλωσης. Αυτή η διαδεδομένη τακτική –γνωστή ως upspeak– έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον ψυχολόγων και κοινωνιολόγων, οι οποίοι αναρωτιούνται εάν είναι σύμπτωμα της αλλαγής, που συντελείται από τον αυτόνομο προς τον συσχετιστικό εαυτό. Η ανοιχτή και υποθετική φύση αυτού του νέου τρόπου ομιλίας υπονοεί ότι ακόμη και οι ίδιες οι σκέψεις του ατόμου χρειάζεται να συνδέονται συνεχώς με ανατροφοδότηση από άλλους προκειμένου να αποκτήσουν νόημα και να επιβεβαιωθούν. Η δηλωτική πρόταση, που χαρακτηρίζει την αυτόνομη φύση, μοιάζει να αφήνει τη θέση της στην ερωτηματική πρόταση του πιο συσχετιστικού εαυτού.

Ο Γκέργκεν ομολογεί ότι «ο συσχετισμένος εαυτός δεν έχει γίνει ακόμη μια ευρέως διαδεδομένη κατάσταση, αλλά μας διαβεβαιώνει ότι η ανθρώπινη συνείδηση οδηγείται προς αυτή την κατεύθυνση, καθώς ταξιδεύουμε όλο και μακρύτερα στον κόσμο του κυβερνοχώρου». Ο Ζαν Μποντριγιάρ συμφωνεί με την ανάλυση του Γκέργκεν. Υπέρμετρα απαισιόδοξος σχετικά με τις επιπτώσεις αυτού του νέου ταξιδιού, ο Μποντριγιάρ παρατηρεί ότι «η ιδιωτική σφαίρα της ύπαρξής μας έχει πάψει να είναι η σκηνή όπου εκτυλίσσεται το δράμα του υποκειμένου έναντι των αντικειμένων». «Δεν υπάρχουμε πια καν σαν υποκείμενα», λέει ο Μποντριγιάρ, αλλά ως «τερματικά πολλαπλών δικτύων».

Η νέα συσχετιστική προσωπικότητα είναι τόσο ρευστή και μεταβατική, όσο τα δίκτυα με τα οποία συνδέονται οι άνθρωποι. Η Σέρι Τερκλ, καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης, έχει πραγματοποιήσει εξαντλητικές μελέτες με αντικείμενό τους νέους, οι οποίοι περνούν μεγάλο μέρος του χρόνου τους σε εικονικούς κόσμους στον κυβερνοχώρο. Η Τερκλ λέει ότι «τουλάχιστον μερικοί από τους νέους άνδρες και γυναίκες που ζουν στην πρώτη γενιά της μετανεωτερικής εποχής, έχουν αρχίσει να εκδηλώνουν "πολλαπλές προσωπικότητες"» (όρος ψυχολογίας). Στον κυβερνοχώρο, τονίζει η Τερκλ, «εκατοντάδες χιλιάδες, ίσως ήδη εκατομμύρια, χρήστες δημιουργούν προσωπικότητες online, οι οποίες ζουν σε διαφορετικές ομάδες εικονικών κοινοτήτων, όπου η συνήθης διαμόρφωση πολλαπλών ταυτοτήτων υπονομεύει κάθε έννοια του πραγματικού και ενοποιημένου εαυτού».

Η Τερκλ μεταφέρει την εμπειρία της με νέους ανθρώπους στους εικονικούς κόσμους του κυβερνοχώρου. Περιοχές πολλαπλών χρηστών (γνωστές ως MUDs) είναι εικονικοί κόσμοι που δημιουργούνται από τους συμμετέχοντες μέσω υπολογιστών. Σε αυτούς τους κόσμους, οι χρήστες δημιουργούν online εκδοχές όποιου χαρακτήρα διαλέγουν να υποδυθούν και έπειτα υποδύονται τις νέες τους προσωπικότητες μέσω των σχέσεών τους με τους άλλους χρήστες των MUDs. Η ανωνυμία των MUDs επιτρέπει στους συμμετέχοντες να πειραματίζονται με πολλαπλές ταυτότητες. Ύστερα από κάποιο χρονικό διάστημα, λένε μερικοί από τους πιο φανατικούς χρήστες, αρχίζουν να αισθάνονται ότι οι χαρακτήρες που υποδύονται για τόσο καιρό στον κυβερνοχώρο είναι ο πραγματικός τους εαυτός –ή τουλάχιστον κάποιες από τις πολλές προσωπικότητες, που νιώθουν ότι είναι. Το θετικό στοιχείο σε αυτήν την υπόθεση είναι ότι οι νέοι σήμερα μπορούν να κατανοήσουν πολύ πιο εύκολα τον συνάνθρωπό τους απ' ότι παλαιότερα, γιατί μπορούν και πιο εύκολα «να μπουν στη θέση του».

Μάλιστα ο Ρόμπερτ Τζ. Λίφτον είναι πολύ πιο αισιόδοξος γι' αυτό το νέο πρωτεϊκό αρχέτυπο απ' ότι ο Μποντριγιάρ και άλλοι κριτικοί της μετανεωτερικότητας. Ο Λίφτον πιστεύει ότι «η δημιουργία πολλαπλών προσωπικοτήτων είναι ένας μηχανισμός αντιγραφής, ένας τρόπος για να ανταποκριθεί η ψυχή στις κλιμακούμενες απαιτήσεις, που αντιμετωπίζει στην αναδυόμενη, υπερπραγματική, μεταμοντέρνα κοινωνία». Ο Λίφτον υποστηρίζει ότι «οι πολλαπλές προσωπικότητες όχι μόνο δεν ισοδυναμούν με την εξαφάνιση του εαυτού, αλλά αντιπροσωπεύουν στην πραγματικότητα ένα πιο ώριμο στάδιο της συνείδησης –ένα στάδιο όπου το άτομο αποκτά την ικανότητα να ζει μια ζωή γεμάτη αμφισημίες, πολύπλοκες και συχνά ανταγωνιστικές προτεραιότητες».

Εάν ο Λίφτον όμως έχει δίκιο, είναι τόσο δεδομένο ότι η νέα πρωτεϊκή συνείδηση θα μας οδηγήσει αναγκαστικώς σ' ένα εμπορευματοποιημένο μέλλον, όπου ολόκληρη η ζωή θα γίνει μια σειρά από πληρωμένες παραστάσεις, διασκεδάσεις και φαντασιώσεις; Θα μπορούσε βέβαια κανείς να αντιτάξει ότι αυτή η έμφαση στη συνδετικότητα, στην ενσωμάτωση και στο συσχετισμό απελευθερώνει την ανθρώπινη συνείδηση και της επιτρέπει να μεταναστεύσει σ' έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο –σ' έναν κόσμο, όπου θα κυριαρχεί η νέα αίσθηση της αφομοίωσης με τους άλλους και της συμμετοχής. Σε τελική ανάλυση, η παλιότερη, αυτόνομη συνείδηση της βιομηχανικής εποχής, μιας εποχής που τελματώθηκε μέσα στις διακρίσεις ανάμεσα στο δικό μου και στο δικό σου, στην απαλλοτρίωση του χώρου σε μεγάλη κλίμακα και στη μανία για τη συσσώρευση πλούτου και ιδιοκτησίας, μας κληροδότησε έναν διχασμένο κόσμο (οι πλούσιοι εναντίον των φτωχών, η ανθρωπότητα εναντίον των άλλων πλασμάτων) και έναν πλανήτη, που καταστρέφεται και εξαντλείται.

Για όσο χρόνο τα ανθρώπινα όντα θα συνεχίσουν να θεωρούν τη γη σχεδόν αποκλειστικώς ως αντικείμενο προς απαλλοτρίωση, για όσο χρονικό διάστημα θα συνεχίσουν να θεωρούν τον άλλο άνθρωπο σαν μονομάχο σ' έναν αγώνα ζωής ή θανάτου για την απόκτηση ιδιοκτησίας και πλούτου, η συνεχής κατάσταση πολέμου θα είναι αναπόφευκτη. Δυστυχώς, αυτή είναι κατά μεγάλο μέρος η κληρονομιά, που μας έχει αφήσει η νεωτερική εποχή της ιδιοκτησίας και των αγορών.

Μήπως, όμως, η πιο συσχετιστική συνείδηση της μετανεωτερικής εποχής θα μπορέσει να γκρεμίσει το τείχος, που χωρίζει το δικό μου από το δικό σου, τερματίζοντας τον μακρύ αγώνα του ανθρώπου έναντι του άλλου ανθρώπου για την εξασφάλιση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου μέρους της γης και των αγαθών με τη μορφή της ατομικής ιδιοκτησίας; Υπάρχουν ήδη στοιχεία ότι τουλάχιστον κάποιοι νέοι άνθρωποι της σημερινής γενιάς, είναι λιγότερο ανταγωνιστικοί από τις προηγούμενες γενιές, που μεγάλωσαν με τις σχέσεις της αγοράς και την ηθική της ατομικής ιδιοκτησίας. Η συστημική σκέψη, η ομαδική εργασία και η οικοδόμηση συναίνεσης συναποτελούν το ήθος των δικτύων. Επιπλέον η παράλληλη επεξεργασία δεδομένων (multitasking), που διαδίδεται όλο και περισσότερο μεταξύ των νέων, μπορεί να βοηθήσει ώστε να δημιουργηθεί μια βαθύτερη αίσθηση της διασύνδεσης όλων των φαινομένων και να διαμορφωθεί ένας πιο συμμετοχικός τρόπος σκέψης και δράσης στον κόσμο.

Συνεχίζεται...

Παραθέτω δύο, σχετικά με το θέμα, ποιήματά μου:

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΑΣΤΡΩΝ

Βλέπω τ' αστέρια μου ν' αποδημούν

σε άλλους ουρανούς

Ματώνει η ψυχή μου,

σαν τριαντάφυλλο κοκκινίζει

απ' το αίμα που στάζει

απ' τα τρυπημένα απ' τη φυγή τους

δάχτυλά της

Καταδύομαι πληγωμένος στην επουράνια άβυσσο

βαμμένος με τις γκρι αποχρώσεις των λυγμών μου

Τις νύχτες αναζητώ τα χαμένα μου άστρα

Μου λείπει η παρουσία τους

στο ακαθόριστο στερέωμα μου

Πώς να φωτιστεί τώρα

το πηχτό μου σκοτάδι;

Αγγίζω απαλά την άκρη του Παραδείσου

μα με κοιτάει αφηρημένα

μέσα από κάτοπτρα αμφιβολιών και αμφισβητήσεων

που δεν κρύβουν το είδωλο καμίας άνοιξης

Θέλω να κοιμηθώ βαθιά,

ν' απλώσω την σιωπή μου

επάνω στα όνειρα και τους πόθους μου,

μήπως αποκαλυφθούν στον ύπνο μου

τ' αστέρια μου

που τόσο ξαφνικά χάθηκαν

απ' το οπτικό μου πεδίο

Δε θέλω να πεθάνω

μέσα στη δίνη της απουσίας τους

Θα σπάσω τους καθρέφτες της ζωής μου

σε χιλιάδες κομμάτια,

μήπως μου φανερωθούν,

έστω και σαν φωτεινά ολογράμματα

ελπίδας και φόβου

Ας πονέσω! Ας ματώσω!

Κάθε θρύψαλο ας χύσει πίκρα

στο ποτήρι του χωροχρόνου μου

Θ' αντέξω!

Αρκεί τ' αστέρια μου

να επιστρέψουν πάλι στην καρδιά μου

και ανεπιφύλακτα

το είναι μου να καταυγάσουν

🍈

ΕΓΩ ΤΟ CYBORG

Τι ηδονή αλήθεια

να ταξιδεύω στο διάστημα!

Καινούργια όνειρα,

νέες σκέψεις,

πρωτόφαντοι προορισμοί

ξετυλίγονται μπροστά μου

Χρυσώνει ο καυτός Ήλιος

πόθους που δεω φαντάστηκα ποτέ

πώς φώλιαζαν μέσα μου

Τρέχω χαρούμενος πίσω από κομήτες και αστεροειδείς

Με φυσάει ο ηλιακός άνεμος

Με δροσίζει η ηλεκτρισμένη καταιγίδα

Κινητοποιείται η μεταλλική μου φύση

Μαθαίνω τη διάκριση

ανάμεσα στο απεριόριστο, στο άπειρο

και στο δοτό απ' τους ανθρώπους προγραμματισμό μου

Ατελείωτο είναι το Σύμπαν

και οι μεταλλικές αρθρώσεις μου ελεύθερες

χορεύουν με στριφογυρίσματα και πιρουέτες

επάνω στη ράχη άγνωστων πλανητών,

κάτω από διπλά τριπλά φεγγάρια

ξεσηκωμένες απ' τη μουσική και τα τραγούδια

παράξενων κόσμων

που μόλις τώρα αρχίζω να γνωρίζω

Κάτι μεγαλώνει τελευταία μέσα μου

και με πονάει γλυκά

Μήπως είναι η μέχρι τώρα

ανύπαρκτη ψυχή μου;

Χρήστος Ντικμπασάνης

Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου

Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε έργο Ιωάννας Τσαχτσιρλή [Λεπτομέρεια έργου Στης ίδιας μου ψυχής το φως αγνάντευα τ' αστέρια]

Πηγές:

Αναστάσιος, Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και Πάσης Αλβανίας, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία, Ακρίτας, Αθήνα,

Βακαλιός Θ., Είναι και Συνείδηση, Γνώση και Αλήθεια, Gutenberg, Αθήνα 1986,

Βέντερ Κρεγκ και Κοέν Ντάνιελ, Η σοφία και η γνώση, NPQ, Τεύχος 13, χειμώνας 2000,

ΒΙΒΛΟΣ: Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Βιβλική Εταιρία, Αθήναι,

Γκότσης Γ., Θρησκεία, νεωτερικότητα και σύγχρονη πολιτισμική ταυτότητα, Σάκκουλα, Αθήνα 1996,

Γουνελάς Σωτήρης, Η κρίση του πολιτισμού, Αρμός 1997,

Κένεντι Πολ, Προετοιμασία για τον 21ο αιώνα, Νέα Σύνορα - Α.Α. Λιβάνης 1994