Τα δικαιώματα και η μεταηθική αναγκαστική πορεία προς μια νέα ηθική πραγματικότητα
Τι μπορεί να καταστρέψει μια κοινωνία; Ο πλούτος χωρίς μόχθο, η πολιτική χωρίς αρχές, η επιστήμη χωρίς ανθρωπιά, η απόλαυση χωρίς συναίσθημα, η παιδεία χωρίς ήθος, το εμπόριο χωρίς εντιμότητα και η λατρεία χωρίς προσωπικές θυσίες.Μαχάτμα Γκάντι
Τα ανθρώπινα δικαιώματα ανεβαίνουν στη λίστα προτεραιοτήτων του 21ου αιώνα. Παράλληλα μια νέα «λογική» διάκρισης γεννιέται στη σημερινή πραγματικότητα. Μάλιστα τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρήθηκε μια αλλαγή στους κανόνες που διέπουν τις διεθνείς σχέσεις. Το ΝΑΤΟ πήγε απρόσκλητο στο Κόσοβο, που ήταν επαρχία ενός κυρίαρχου κράτους, της Σερβίας. Αργότερα, ο Μπερνάρντ Κουσνέρ, ο υπέρμαχος του «δικαιώματος της επέμβασης» στο όνομα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ορίστηκε κυβερνήτης των Ηνωμένων Εθνών στο Κόσοβο. Ένας ηγέτης κράτους, ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, κατηγορήθηκε και δικάστηκε για εγκλήματα πολέμου από δικαστήριο των Ηνωμένων Εθνών. Επίσης τα Ηνωμένα Έθνη έχουν πάει στο Ανατολικό Τιμόρ, που ανήκει στην Ινδονησία. Τι συμβαίνει; Το «δικαίωμα της επέμβασης» υποσκελίζει πλέον την «κυριαρχία» ως βασική αρχή της παγκόσμιας τάξης. Οι κανόνες της παγκόσμιας τάξης δεν έχουν αλλάξει βέβαια τόσο πολύ ώστε να φαίνεται έκδηλα ότι πέρασαν από την «κυριαρχία» στο «δικαίωμα της επέμβασης», αλλά στην ουσία αυτό συμβαίνει. Ό,τι είναι ορατό πρόκειται για ένα προσχέδιο της ιστορίας. Σήμερα, 35 χρόνια περίπου από την πτώση του τείχους του Βερολίνου, ο μεταψυχροπολεμικός κόσμος φαντάζει στα μάτια της κοινότητας των εθνών περισσότερο χαοτικός και επικίνδυνος από ποτέ άλλοτε. Θα υπάρξει κι άλλη Βοσνία κι άλλο Κόσοβο κι άλλο Ανατολικό Τιμόρ; Σίγουρα και δυστυχώς, ναι. Ωστόσο όλες αυτές οι κρίσεις είναι αδύνατον ν' αντιμετωπιστούν με τον ίδιο τρόπο, δεδομένου ότι καθεμία έχει τις δικές της ιδιαιτερότητες, τα δικά της ξεχωριστά χαρακτηριστικά, τα οποία είναι γεωγραφικά, πολιτικά, στρατηγικά και ηθικά. Το κοινό στοιχείο των κρίσεων αυτών είναι ότι εκείνο που, ιστορικά, στην κλασική εποχή της «διπολικής ρεαπολιτίκ» και της «ισορροπίας δυνάμεων» θεωρείτο εσωτερική υπόθεση, σήμερα αντιμετωπίζεται ως ένα θέμα με ευρύτερες επιπτώσεις σε όλον τον κόσμο. Ένα γεγονός που δικαιολογεί, σύμφωνα με την έκφραση του δρα Κουσνέρ, το «δικαίωμα της επέμβασης».
Σήμερα σε συνδυασμό με το «δικαίωμα της επέμβασης» όμως η καταναλωτική ενημέρωση έχει διαμορφώσει το τοπίο του σύγχρονου κόσμου σε χαρωπό theme park, όπου το λόγκο είναι θεός, η ομορφιά αστράφτει και η υπόσχεση της καλύτερης ζωής σαγηνεύει τις αισθήσεις. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι ο σύγχρονος κόσμος είναι τόσο ευτυχισμένος, όσο η εικόνα του. «Έχουμε χάσει την ελπίδα μας ότι τα πράγματα θα προχωρούν πάντα προς το καλύτερο», ισχυρίζεται ο Ρίτσαρντ Κοέν σ' ένα πρόσφατο σημείωμά του στο περιοδικό της Washington Post με τίτλο Η πρόοδος δεν είναι πια αυτό που ήταν. Η βελτίωση και η απαισιοδοξία είναι το πιο αταίριαστο ζευγάρι των ημερών. Ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Τζούλιαν Σάιμον παρατηρεί: «πάντα θα βρίσκουμε έδαφος για να ανησυχούμε. Πριν από εκατό χρόνια, η πίστη σε μια διαρκή πρόοδο και σ' ένα λαμπρό μέλλον αποτελούσε κοινή ελπίδα. Γιατί να μη συμβαίνει το ίδιο και τώρα; Ένας λόγος που χάθηκε η πίστη μας στην πρόοδο, είναι η εστίαση της προσοχής των ΜΜΕ στις δυσοίωνες ειδήσεις.».
Η διαρκής πρόοδος όμως επισκιάζει κάθε δυσοίωνη είδηση στις ημέρες μας. Όποιος το αρνείται, ή αδυνατεί να το δει, χάνει το μήνυμα και την ουσία των ημερών. Το επόμενο βήμα θα είναι το επόμενο θαύμα στην ανθρώπινη εξέλιξη. Μέσα στις επόμενες δύο δεκαετίες, όπως υπόσχονται οι επιστήμονες και οι μελλοντολόγοι, ο άνθρωπος θα έχει πατήσει στον Άρη, θα έχει θεραπεύσει τις ασθένειές του και, πάνω απ' όλα, θα έχει ξεπεράσει τον εαυτό του και θα έχει έλθει έτσι πιο κοντά στον Θεό, πραγματοποιώντας την ευχή που του είχε δώσει ο Δημιουργός με τη φράση «Και ως θεοί έσεσθε», με την εξέλιξη της βιοτεχνολογίας που έχει ήδη αρχίσει να αλλάζει επαναστατικά τις αντιλήψεις περί ζωής σε βιολογικό και ηθικό επίπεδο. Ο Νέιθαν Γκαρντέλς, από το Λος Άντζελες, αναρωτιέται αν «στον νέο αιώνα η βιογενετική πετύχει εκεί που η κοινωνική φαντασία απέτυχε, δηλαδή να αλλάξει την ίδια τη φύση, ή αν μια ακόμη ζοφερή μοίρα καραδοκεί στην προμηθεϊκή ορμή να δημιουργήσουμε αυτό που ο Φράνσις Φουκουγιάμα έχει ονομάσει "μετα-ανθρώπινο πολιτισμό"». Όντως οι πρακτικές εξελίξεις της βιοτεχνολογίας δημιουργούν τον προβληματισμό που θα κυριαρχήσει στη νέα πραγματικότητα της εξέλιξης που ήδη ζούμε. Πρέπει να γνωρίζουμε όμως ότι ο επανασχεδιασμός του φυσικού κόσμου και το ενδεχόμενο της βιομηχανοποίησης της ίδιας της ζωής αποτελεί οργουελική απειλή μόνο σ' έναν κόσμο που θα στερείται ηθικών κωδίκων. Όπως το βλέπει ο πρόεδρος της UNESCO Φεντερίκο Μέιορ, «μια υπεύθυνη μορφή γενετικής μηχανικής μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν καθυποτάξουμε τη δύναμη της επιστήμης στη δύναμη της ηθικής, μιας ηθικής που ωφελεί τους πάντες, όχι μόνο μερικούς και μεριμνά για τις μελλοντικές γενιές, όχι μόνο για τα βραχυπρόθεσμα συμφέροντα».
Η ηθική της νέας χιλιετίας είναι βέβαιο ότι μας απασχολεί περισσότερο από τις δυνατότητες των νέων υπερτεχνολογιών. Ο προβληματισμός, άλλωστε, είναι το διαχρονικό χάρισμα του σκεπτόμενου ανθρώπου. Ένας παλαιότερος φιλόσοφος, ο Λούντβιχ φον Μίζες, σε μια εποχή που η βιοτεχνολογία δεν υπήρχε ούτε ως σενάριο επιστημονικής φαντασίας, παρατήρησε ότι «η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία των ιδεών. Διότι οι ιδέες, οι θεωρίες και τα δεδομένα είναι εκείνα που καθοδηγούν τις ανθρώπινες πράξεις, καθορίζουν τους τελικούς στόχους των ανθρώπων, καθώς και την επιλογή των μέσων που θα χρησιμοποιηθούν για την επίτευξη αυτών των στόχων». Τα θεμέλια της ηθικής, του νέου αιώνα που διανύουμε, στήνονται τώρα κι αυτό ασφαλώς δεν οφείλεται στην τύχη. Ο Λέστερ Μπράουν, αναλυτής, μελλοντολόγος και ιδρυτής του Worldwatch Institute στην Ουάσιγκτον, επισημαίνει ότι «η ανάπτυξη έχει γίνει ο στόχος κάθε κοινωνίας στο Βορρά και στο Νότο. Έχει, όντως, γίνει μια θρησκεία η ιδεολογία που κατευθύνει τις κοινωνίες». Η ηθική αυτή της νέας «θρησκείας», ισχυρίζεται ο Μπράουν, είναι προσεγγίσιμη και ρεαλιστική. «Οι τάσεις των τελευταίων ετών», παρατηρεί ο Μπράουν, «υποδεικνύουν ότι χρειαζόμαστε μια νέα ηθική πυξίδα, που θα μας οδηγήσει στον 21ο αιώνα –μια πυξίδα θεμελιωμένη στις αρχές της διατήρησης της δυνατότητας ικανοποίησης των ανθρώπινων αναγκών. Μια τέτοια ηθική "διατήρησης" μπορεί να βασιστεί σε μια έννοια σεβασμού για τις μελλοντικές γενιές».
Κάτω από αυτό το πρίσμα, ποιες πρέπει να είναι οι συνθήκες της κοινωνίας; Εξακολουθεί να υπάρχει το ενδιαφέρον για το κοινό όφελος;
Ένας τρόπος να απαντήσουμε σε αυτές τις ερωτήσεις είναι να επιστρέψουμε στους συγγραφείς του Μεσοπολέμου για να διαπιστώσουμε κατά πόσο ο κόσμος, που προσπάθησαν να κατανοήσουν και να περιγράψουν, μας ακούγεται οικείος.
Αναγνωρίζουμε, παραδείγματος χάριν, τους εαυτούς μας στον κατακερματισμένο κόσμο του Χέρμαν Μπροχ, όπου το οικονομικό σύστημα αξιών κυριαρχεί σε όλες τις άλλες αξίες; Στον κόσμο όπου τα γνήσια, ανθρώπινα ηθικά προβλήματα και οι επιλογές έχουν αναχθεί σε ζητήματα τεχνικο-επιστημονικής επάρκειας, όπου η ανθρώπινη κρίση έχει αντικατασταθεί από τη Sachlichkeit και όπου όλοι μπορούν να κατηγορούν το σύστημα, αλλά λίγοι αναλαμβάνουν την ευθύνη;
Ή, πως αντιλαμβανόμαστε σήμερα αυτά που έγραψε το 1929 ο Αμερικανός δοκιμιογράφος Γουόλτερ Λίπμαν; Ο Λίπμαν τόνιζε ότι «ο σύγχρονος άνθρωπος, που έχει πάψει να πιστεύει χωρίς να πάψει να είναι εύπιστος, αιωρείται ανάμεσα σε ουρανό και γη και δεν βρίσκει πουθενά ισορροπία. [...] Δεν νιώθει να συμμετέχει σ' ένα μεγάλο και δραματικό πεπρωμένο, αλλά είναι δέσμιος των μαζικών δυνάμεων του πολιτισμού μας, αναγκασμένος ν' ακολουθήσει τον βηματισμό τους, αιχμάλωτος της ρουτίνας τους, παγιδευμένος στις συγκρούσεις τους. [...] Τα γεγονότα υπάρχουν και τον εξουδετερώνουν, αλλά δεν τον πείθουν ότι έχουν αυτήν την αξιοπρέπεια, που ενυπάρχει στην αναγκαιότητα και τη φύση των πραγμάτων».
Και κάτι άλλο ακόμη: Θα μπορέσουμε άραγε ποτέ να θεμελιώσουμε αξιοπρεπείς κοινωνίες επάνω στο βάθρο των ιδανικών της ανεκτικότητας, του σεβασμού της διαφορετικότητας και της ανθρώπινης ποικιλίας; Την απάντηση θα τη δώσουν οι επερχόμενες γενιές.
Πέρα πάντως από τις ριζοσπαστικές οικονομικές και τεχνολογικές αλλαγές που σηματοδοτούν το ξεκίνημα του 21ου αιώνα –ή ίσως και εξαιτίας αυτών– ο σύγχρονος άνθρωπος έχει ανάγκη από μια νέα ηθική για τη νέα χιλιετία. Έχει άμεση ανάγκη από ένα διαφοροποιημένο σύστημα αξιών, που θα επανεξετάζει συνεχώς τους σκοπούς, τα κίνητρα και τη συμπεριφορά του ανθρώπου προς τον άνθρωπο και θα οδηγήσει σ' έναν νέο ανθρωπισμό. Υπάρχει όμως και επιτακτική ανάγκη άμεσης προσαρμογής στον νέο αυτό κώδικα ηθικής ώστε να μην μας προσπεράσουν οι οποιεσδήποτε αλλαγές, βρίσκοντάς μας απροετοίμαστους, γιατί τότε είναι σίγουρο πως θ' απορριφθούμε από μία φοβερή ηθική δίνη, από την οποία κανείς δε μπορεί να μας πείσει ότι θ' αναδυθούμε αλώβητοι.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε έργο Κορίννας (Αχτίδες ελπίδας)
Παράρτημα:
Οικουμενική διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου
10 Δεκεμβρίου 1948
Άρθρο 1: Ελευθερία και ισότητα στα δικαιώματα
Άρθρο 2: Το δικαίωμα για δίκαιη και ίση μεταχείριση
Άρθρο 3: Το δικαίωμα στη ζωή
Άρθρο 4: Απαγόρευση της δουλείας
Άρθρο 5: Απαγόρευση των βασανιστηρίων
Άρθρο 6: Το δικαίωμα στην αναγνώριση της νομικής προσωπικότητας
Άρθρο 7: Το δικαίωμα της ισότητας απέναντι στον νόμο
Άρθρο 8: Το δικαίωμα της νομικής προστασίας
Άρθρο 9: Το δικαίωμα στην προσωπική ασφάλεια
Άρθρο 10: Το δικαίωμα για τίμια δίκη
Άρθρο 11: Εξασφάλιση αμερόληπτης δικαστικής κρίσης
Άρθρο 12: Το απαραβίαστο της ιδιωτικής ζωής
Άρθρο 13: Το δικαίωμα της ελεύθερης διακίνησης και εγκατάστασης
Άρθρο 14: Το δικαίωμα του πολιτικού ασύλου
Άρθρο 15: Το δικαίωμα της ιθαγένειας
Άρθρο 16: Το δικαίωμα του γάμου
Άρθρο 17: Το δικαίωμα της ιδιοκτησίας
Άρθρο 18: Η ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας
Άρθρο 19: Το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης
Άρθρο 20: Το δικαίωμα των ειρηνικών συγκεντρώσεων και του συνεταιρισμού
Άρθρο 21: Το δικαίωμα της συμμετοχής στα δημόσια πράγματα
Άρθρο 22: Το δικαίωμα για κοινωνική ασφάλιση
Άρθρο 23: Το δικαίωμα στην εργασία
Άρθρο 24: Το δικαίωμα στην ανάπαυση
Άρθρο 25: Το δικαίωμα για επαρκές βιοτικό επίπεδο
Άρθρο 26: Το δικαίωμα στην εκπαίδευση
Άρθρο 27: Το δικαίωμα στον πολιτισμό
Άρθρο 28: Το δικαίωμα της προστασίας των δικαιωμάτων
Άρθρο 29: Καθήκοντα προς την κοινότητα και σεβασμός των δικαιωμάτων
Άρθρο 30: Επαγρύπνηση για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων
Πηγές:
Γουνελάς Σωτήρης, Η κρίση του πολιτισμού, Αρμός, 1997
Γκότσης Γ., Θρησκεία, νεωτερικότητα και σύγχρονη πολιτισμική ταυτότητα, Σάκκουλα, Αθήνα 1996
Καστοριάδης Κ., Χώροι του ανθρώπου, Ύψιλον, Αθήνα, 1995
Κέννεντυ Πωλ, Προετοιμασία για τον 21ο αιώνα, Νέα Σύνορα - Α.Α. Λιβάνης, 1994
Μπιτσάκης Ε., Ο νέος επιστημονικός ρεαλισμός, Gutenberg, Αθήνα, 1999
Πρακτικά Ελληνικής Επιτροπής Βιοηθικής, Υπουργείο Ανάπτυξης - Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας Φουκώ Μ., Εξουσία, γνώση και ηθική, Ύψιλον, Αθήνα, 1987
Brown Kathryn, Η εμπορία του ανθρώπινου γονιδιώματος σήμερα, Scientific American (Ελληνική έκδοση), Τεύχος 22, Νοέμβριος, 2000
Testart Jacques, Η επιθυμία του γονιδίου, Κάτοπτρο, Αθήνα, 1994
