Μέλλον και συνείδηση
Η μεταηθική ενός κόσμου που καταφθάνει
Οι αυτοκρατορίες του μέλλοντος θα είναι οι αυτοκρατορίες που θα βασίζονται στη δύναμη του μυαλού.
Ουίνστον Τσόρτσιλ
Μόνο ο χωρόχρονος θα μπορέσει να ενώσει την ανθρωπότητα.
Γουλιέλμος Μαρκόνι
Στην καθημερινή γλώσσα, με τον όρο «συνείδηση» περιγράφουμε πολλά και διαφορετικά μεταξύ τους πράγματα. Εκτός από τη συνείδηση-επίγνωση υπάρχει και η συνείδηση-αυτεπίγνωση, η οποία σχετίζεται με την προσωπική, φυσική και νοητική μας υπόσταση, αλλά και η αυτοβιογραφική συνείδηση, που οικοδομείται από τις μνήμες του παρελθόντος και τα μελλοντικά μας σχέδια. Επίσης υπάρχει η ηθική συνείδηση, το σύστημα αξιών που μας επιτρέπει να αποδεχόμαστε ή να απορρίπτουμε τις πράξεις και τις σκέψεις μας. Η ηθική συνείδηση δεν είναι παγιωμένο σύστημα στο κοινωνικό επίπεδο. Αντίθετα μεταβάλλεται από εποχή σε εποχή και από πολιτισμό σε πολιτισμό, όπως και με την ηλικία σε προσωπικό επίπεδο. Μάλιστα σήμερα γίνεται πολύς λόγος ακόμη και για υπολογιστικές μηχανές προικισμένες με συνείδηση. Αν αυτή είναι η τυπική περιγραφή, που μας δίνουν τα λεξικά για τη συνείδηση, τότε η εικόνα της συνείδησης που μας προσφέρουν οι φιλόσοφοι είναι πολύ διαφορετική. Ο Τζον Σιρλ, καθηγητής φιλοσοφίας του νου στο πανεπιστήμιο UCLA (Μπέρκλεϊ, ΗΠΑ) τονίζει, ότι:
«Τον 17ο αιώνα ο Καρτέσιος και ο Γαλιλαίος έκαναν σαφή διάκριση μεταξύ της φυσικής-υλικής πραγματικότητας, την οποία περιγράφει η επιστήμη, και της άυλης-πνευματικής πραγματικότητας, της ψυχής, την οποία θεωρούσαν ξένη προς τα ενδιαφέροντα της επιστημονικής έρευνας. Αυτή η διάκριση ανάμεσα στην ενσυνείδητη νόηση και στη μη συνειδητή ύλη αποδείχθηκε ωφέλιμη για την επιστημονική έρευνα, γιατί απελευθέρωσε ένα ευρύτατο πεδίο ερευνών από τον ασφυκτικό εκείνη την εποχή έλεγχο της εκκλησιαστικής εξουσίας, επιτρέποντας την επιστημονική μελέτη του φυσικού κόσμου.»
Η διάκριση μεταξύ πνεύματος και ύλης ή σώματος και νου επικράτησε για αιώνες και τροφοδότησε μεγάλες φιλοσοφικές και επιστημονικές διαμάχες. Στις μέρες μας ελάχιστοι επιστήμονες, όπως ο νευροφυσιολόγος Τζον Εκλς και ο μαθηματικός Ρότζερ Πένροουζ, υποστηρίζουν αυτή τη διάκριση. Σήμερα η πλειονότητα των ερευνητών θεωρεί ότι αποτελεί πλέον εμπόδιο για την έρευνα και την πρόοδο των γνώσεών μας. «Η συνείδηση είναι φυσικό, βιολογικό φαινόμενο», υποστηρίζει ο Σιρλ, «που μπορεί να συγκριθεί με την πέψη –φαινόμενο που θα κατορθώσουμε να κατανοήσουμε πλήρως, μόνο όταν καταλάβουμε το πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος». Ο εγκέφαλος, λοιπόν, είναι η βιολογική μηχανή που παράγει όλα τα νοητικά φαινόμενα. Ο εγκέφαλος είναι η πραγματική ύλη του νου και της συνείδησης.
Όσον αφορά τώρα την ηθική συνείδηση, που προανάφερα, και σύμφωνα με τον διάσημο νευροεπιστήμονα Αντόνιο Νταμάζιο, στον εγκέφαλό μας υπάρχει μια περιοχή που σχετίζεται με την ηθική συμπεριφορά. Όταν αυτή καταστραφεί, η εκμάθηση της ηθικής, είναι αδύνατη. Σήμερα οι απαντήσεις στα ψυχολογικά τεστ αιτιολογούνται και εξηγούνται αποκλειστικά βάσει του συναισθήματος του φόβου. Μάλιστα, αν ένας τραυματισμός συμβεί κατά την ενήλικη ζωή, τότε η συμπεριφορά του ατόμου αλλάζει ριζικά και εκδηλώνει έντονη αντικοινωνική συμπεριφορά, εξακολουθεί όμως να έχει ακριβή μνήμη και συνείδηση των κοινωνικών και των ηθικών συμβάσεων. Διάσημη στη νευρολογία είναι η περίπτωση του Πινέας Γκάγκε. Μια μεταλλική ράβδος, που εκτοξεύτηκε από την ανατίναξη δυναμίτη, διαπέρασε το κρανίο του και τον μεταμόρφωσε από καλό οικογενειάρχη και πρότυπο εργαζομένου σε βλάσφημο, ψεύτη, κλέφτη και εριστικό. Η ηθική συνείδηση, που είναι το πρότυπο της συμπεριφοράς μας, έχει κι αυτή βιολογικά θεμέλια, όπως η όραση, η πείνα και η ακοή. Ο Φίλιπ Κίτσερ, φιλόσοφος στο πανεπιστήμιο UCLA των ΗΠΑ επισημαίνει, ότι:
«Ο άνθρωπος είναι προϊόν της εξέλιξης και η φυσική επιλογή έχει καθορίσει όχι μόνο την ανατομία και τη φυσιολογία του, αλλά και τη συμπεριφορά του. Μια πρώτη απλοϊκή ανάγνωση της δαρβίνειας επιλογής υποστήριζε αρχικά ότι η φυσική επιλογή ευνοεί τα ισχυρότερα και σκληρότερα άτομα. Οι πρόσφατες έρευνες όμως αποδεικνύουν ότι η ηθική συμπεριφορά είναι χρήσιμη για την επιβίωση.»
Ο Ουίλιαμ Χάμιλτον, ηθολόγος στο πανεπιστήμιο του Λονδίνου, απέδειξε, μελετώντας τα έντομα, ότι η αλτρουιστική συμπεριφορά ευνοείται από τη φυσική επιλογή. Πραγματικά, αν ένα άτομο σε κάποιο είδος δεν πολλαπλασιάζεται, επειδή επιλέγει να αναθρέψει τα παιδιά μιας από τις αδελφές του, τότε τα μικρά, που μεγαλώνουν με τις φροντίδες της μητέρας και της θείας, έχουν περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης. Επιπλέον, επειδή τα ανιψάκια έχουν γενετική κληρονομιά παρόμοια με της θείας τους, η γενετική βάση της προδιάθεσης στον αλτρουισμό έχει μεγαλύτερες πιθανότητες διάδοσης. Η άποψη αυτή ενισχύεται κι από τις μελέτες του Ρόμπερτ Τρίβερς, ζωολόγου στο Χάρβαντ, στους πιθήκους. Ο Τρίβερς απέδειξε ότι όταν η αλτρουιστική συμπεριφορά των πιθήκων είναι αμοιβαία, τότε ευνοείται από τη φυσική επιλογή. Η αμοιβαία βοήθεια που προσφέρουν δύο οργανισμοί στην περίπτωση ανάγκης, αυξάνει σε μακρά κλίμακα χρόνου την πιθανότητα αναπαραγωγής, καθώς και την ταχύτητα διάδοσης των αλτρουιστικών προδιαθέσεων που έχουν.
Πόσο πλεονεκτική είναι η αλτρουιστική συμπεριφορά; Το ανακάλυψε ο Ρόμπερτ Άξελροντ, ερευνητής πολιτικών επιστημών στο Μίσιγκαν, βασιζόμενος στο γνωστό δίλημμα του φυλακισμένου. Ο Άξελροντ, λοιπόν, φαντάστηκε δύο φυλακισμένους, που κρατούνται σε δύο χωριστά κελιά και κατηγορούνται για ένα έγκλημα, η ποινή του οποίου είναι δέκα χρόνια φυλάκιση. Αν κάποιος από τους δύο δεν κατηγορήσει τον άλλο (αλτρουιστική συμπεριφορά), η ποινή τους θα μειωθεί στον έναν χρόνο. Αν ο ένας από τους δύο κατηγορήσει τον άλλο (εγωιστική συμπεριφορά), η ποινή του θα ανέλθει στα τέσσερα χρόνια, ενώ για τον προδομένο στα δέκα χρόνια. Αν και οι δύο επιρρίψουν ταυτόχρονα την ευθύνη ο ένας στον άλλο (αμοιβαία εγωιστική συμπεριφορά), η ποινή τους θα είναι τέσσερα χρόνια. Έτσι, αν συμπεριφερθούν αλτρουιστικά, θα διατρέχουν τον κίνδυνο ο άλλος, συμπεριφερόμενος εγωιστικά, να τους καταδικάσει σε δέκα χρόνια. Άρα για το καλό και των δύο θα ήταν προτιμότερο να σιωπήσουν, όμως για τον καθένα ατομικά θα ήταν προτιμότερο να προδώσει. Επομένως το δίλημμα του φυλακισμένου μας δείχνει με ποιον τρόπο μπορεί να επιτευχθεί η συνεργασία μεταξύ των εγωιστών.
Η Θεωρία των Παιγνίων, που περιγράφει τη δυναμική αυτών των γεγονότων, αποδεικνύει ότι αν οι δύο φυλακισμένοι έλθουν αντιμέτωποι με αυτό το δίλημμα μόνο μία φορά στη ζωή τους, τότε συμφέρει και τους δύο να είναι εγωιστές (από τέσσερα χρόνια ο καθένας). Κι αυτό, γιατί αν συμπεριφερθούν αλτρουιστικά διατρέχουν τον κίνδυνο, αν ο άλλος συμπεριφερθεί εγωιστικά, να τους καταδικάσει σε δέκα χρόνια. Αν όμως αντιμετωπίσουν αυτό το δίλημμα περισσότερες φορές στη ζωή τους, τότε τους συμφέρει να είναι αλτρουιστές και να μην κατηγορήσουν ο ένας τον άλλο –ένας νόμος σιωπής ιδιαίτερα διαδεδομένος στις φυλακές.
Ίσως στα πρώτα βήματα της ιστορίας του ο άνθρωπος να μην είχε ανάγκη τον αλτρουισμό. Όταν όμως άρχισε να σχηματίζει τις πρώτες κοινωνικές ομάδες κι εγκαταστάθηκε μόνιμα σε κάποιον τόπο, τότε ο συνασπισμός ατόμων με αλτρουιστικές τάσεις αποδείχθηκε περισσότερο επωφελής, τόσο για τα ίδια τα άτομα όσο και για την ομάδα. Έτσι η αλτρουιστική συμπεριφορά είχε περισσότερες δυνατότητες διάδοσης από την εγωιστική. Οι αλτρουιστές επιβίωναν και πολλαπλασιάζονταν σε βάρος των εγωιστών, τους οποίους κανείς δε βοηθούσε. Η βιολογική βάση της ηθικής θα μπορούσε, λοιπόν, να θεωρηθεί ως ένα είδος ρυθμιστικού μηχανισμού για τον έλεγχο των ενστίκτων, που απειλούν τη συνοχή της κοινωνικής ζωής μας.
Αναμφισβήτητο γεγονός αποτελεί ότι η ανάπτυξη της κοινωνίας της γνώσης φέρνει μαζί της μια ηθική αναταραχή, η οποία δείχνει να απειλεί τα θεμέλια της μέχρι σήμερα επικρατούσας αντίληψης για τον κόσμο και τον άνθρωπο.
Για πρώτη φορά στην ιστορία του, το ανθρώπινο είδος, ασκεί μια τέτοια μορφή γνωσογένεσης σε συνδυασμό με την τεχνονοημοσύνη, που αποτελεί μια αποθήκη της νόησης. Η αποκωδικοποίηση των φυσικών νόμων είναι ουσιαστικά η χειρουργική επέμβαση στο φυσικό γίγνεσθαι ή στο ιερό σχέδιο του Θεού, σύμφωνα με τον χριστιανισμό. Το ιερό αυτό σχέδιο της Δημιουργίας αποτελούσε κρυφό μυστικό του Θεού, του οποίου κάποια τμήματα μόνο φανερώνονταν στους ανθρώπους μέσω των προφητών, των κριτών και των άλλων αντιπροσώπων του Υπέρτατου Πατέρα.
Στις μέρες μας το ιερό αυτό σχέδιο, η Θεία Οικονομία όπως αλλιώς λέγεται, υποβιβάζεται σε αντικείμενο βιασμού μέσα στο εργαστήριο, προκειμένου να αφήσει το χαρακτήρα και την ουσία του. Το μεγάλο μυστικό του Θεού γίνεται ανθρώπινη ιδιοκτησία και ο φυσικός νόμος αιχμαλωτίζεται στο εργαστήριο, το οποίο ωθεί τη δική του ηθική, την ηθική της απόσπασης των κωδίκων και της παρέμβασης στο γίγνεσθαι, «την ηθική του εργαστηρίου», όπως την αποκαλώ. Η παρέμβαση στο γενετικό κώδικα της φύσης μετατρέπεται σε παρέμβαση στον κοσμικό νόμο, σε τέτοιο βαθμό ώστε να αλλάζει η μελλοντική μορφή των ειδών.
Στο σημείο αυτό, λοιπόν, καταλύεται η μέχρι τώρα ηθική αντίληψη, που συνήθως αφορά το παρόν. Η καντιανή ηθική, που κυριάρχησε στην Ευρώπη της Αναγέννησης, αφορά τους κανόνες για πράξεις του παρόντος και των οποίων το αποτέλεσμα βρίσκεται επίσης στο παρόν. Εξάλλου η μέχρι σήμερα ηθική –κοσμική και θρησκευτική– παίρνει ως δεδομένο την εκ φύσεως υπόσταση και ακεραιότητα του ανθρώπου, τον οποίο θεωρεί αυτόνομο και αυτόβουλο και κατά συνέπεια υπεύθυνο για τις πράξεις του. Πράξεις όμως που τα αποτελέσματά τους θ' αρχίσουν να διακρίνονται στο άμεσο μέλλον, αφού επηρεάζεται ανεπανόρθωτα η μορφογένεση της φύσης. Η γενετική επεξεργασία χοίρου, για παράδειγμα, είναι δυνατόν να γεννήσει νέα μορφή του ζώου αυτού. Μάλιστα ήδη έχουν γεννηθεί γουρουνάκια με ανθρώπινα γονίδια στο Ινστιτούτο Φαρμακευτικής Μηχανικής του Πολυτεχνείου της Βιρτζίνια (ΗΠΑ). Από τον γενετικά τροποποιημένο προ-προ-πάππο τους κληρονόμησαν το γονίδιο που συνθέτει τον πρωτεϊνικό παράγοντα VIII, μια πηκτική ουσία απαραίτητη στους αιμοφιλικούς τύπου Α. Τα γουρουνάκια αυτά όταν μεγαλώσουν –τα θηλυκά– θα παράγουν την πρωτεΐνη στο γάλα τους. «Τριακόσια ως εξακόσια θηλυκά θα καλύπτουν την παγκόσμια ζήτηση» λέει ο διευθυντής του Ινστιτούτου Bill Velander. Επίσης η γενετική επέμβαση στο ανθρώπινο κύτταρο μπορεί προγραμματισμένα να φέρει στη ζωή ανθρώπινο οργανισμό, που δεν υπάρχει σήμερα. Με άλλα λόγια, μπορεί το σύστημα να παράγει όντα και υλικές μορφές κατά την υλογένεση, που ήταν παντελώς άγνωστες μέχρι σήμερα!
Το πρόβλημα που γεννάται είναι πολλαπλό και η ανθρωπότητα βρίσκεται σε δραματικό επίπεδο. Θα πρέπει από τώρα κιόλας να ορίσει, τι είναι ομαλό και τι ανώμαλο, τι φυσικό και τι αφύσικο, τι σωστό και τι τέρας, τι άνθρωπος και τι ανθρωποκομπιούτερ.
Σίγουρα χρειαζόμαστε τον σχηματισμό μιας νέας ηθικής κατεύθυνσης, την οποία ονομάζω ηθοκυβερνητική, αφού ο εικονικός κόσμος πλέον και η πληροφορική έρχονται να αντικαταστήσουν την τρέχουσα πραγματικότητα, όπως και τον ακριβή ορισμό της, γιατί εισβάλλουμε πλέον στα άδυτα των μυστηρίων του Θεού και θα πρέπει να έχουμε φωτισμένο συμπαραστάτη μαζί μας ώστε να μην οδηγηθούμε σε κόσμους σκοτεινούς, απ' όπου δεν υπάρχει δυνατότητα φυγής.
Συνεχίζεται...
Παραθέτω μερικά ποιήματά μου σχετικά με το θέμα:
ΣΚΙΑ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ
Μια σκιά ακλόνητη έχω μείνει
που στις αναμνήσεις της δεν κρύβεται
κανένα φως, καμιά ελπίδα αιώνες τώρα
Το υδάτινο σώμα μου έχασε
τη σωτηρία για πάντα
που είχε υποσχεθεί να μου προσφέρει
το ποτάμι της ζωής μου
Τώρα απλά ακούω
το πικρό του βουητό
Αναπόφευκτα γεμίζω αγριόχορτο
ενώ στέκομαι στην ακτή
της αδικίας και της απάθειας
μπροστά από τα διαγραμμένα δικαιώματα
που μπορεί να είχε
και να έχασε το ποτάμι μου.
Το εξαντλημένο ποτάμι μου αποκοιμιέται
για πάντα στην ταπεινή μου μνήμη
σαν μια μορφή που τη σαγηνεύει
ο χρόνος και ο θάνατος
🌺
ΑΠΟ ΨΗΛΑ
Από ψηλά ένα αστέρι λυπημένο
σκύβει προσεκτικά
τη σιωπή μου ν' ακούσει
με ανοιχτή τη φωτισμένη αγκαλιά του
Κρύβομαι μέσα της
σα νυχτοπούλι που προστατεύεται
από αδιόρατους φόβους
κάτω απ' της μητέρας του τις φτερούγες
Ξεφεύγω απ' της νύχτας τη βουλιμία
με φτερουγίσματα τρελαμένα από καιρό
Μέσα στη ζεστή φωλιά
μετέωρη στέκεται η καρδιά μου
για ν' αγναντεύει το σκοτάδι
και του αστεριού το φως
που ταξιδεύει σε άλλους κόσμους
🌺
Η ΜΙΚΡΗ ΜΑΥΡΗ ΤΡΥΠΑ
Μια μικρή μαύρη τρύπα
δραπετεύει απ' τον άχρωμο γαλαξία της
Σέρνει στο διάβα της γοργά
ένα κομμάτι του μόνο
πολύχρωμο να μη χαθεί
Στο φως του να διακρίνει
τον δρόμο της μέσα στο Σύμπαν
Στο άγγιγμά του να μη νιώθει μοναξιά
Με τις φωτεινές δέσμες του φωτός του
να κεντρίζει την σιωπή της
Κινείται με ταχύτητα που χλευάζει τον ήχο
Πίσω της αφήνει
λεπτές γραμμές σκοταδιού
που βιάζονται να συναντήσουν
τα μικρά αστέρια της ελπίδας μου
για ένα πιο απαστράπτον αύριο
🌺
Ο ΑΓΓΕΛΟΣ
Ένα αστέρι σκύβει και με κοιτάει
Του αρέσει η λευκή απαστράπτουσα στολή μου,
οι φτερούγες στην πλάτη μου,
το στήθος που προφυλάγει την καρδιά μου,
το φως που τρεμοπαίζει
από θαυμασμό κι ελπίδα
πως κάποτε θα το κρατήσω
στις γυμνές μου χούφτες
Θα του επιτρέψω του περίεργου άστρου
ν' ακούσει τη φωνή μου,
να ελαφρύνει την καρδιά μου
απ' το δυσβάσταχτο βάρος
μιας μονότονης και πλανημένης ζωής
Είναι μακρύς ο δρόμος για τη θέωση
μα βαρετός και απαιτητικός
χωρίς καμιά παρέκκλιση αμαρτίας
🌺
ΤΟ ΛΥΚΟΦΩΣ
Πάντα αυτό το φως
Πάντοτε αυτό το λυκόφως
των ονείρων μου
απλώνεται επάνω στις πέτρες της σιωπής
πριν ακόμη οι πόθοι μου γεννηθούν
Πάντα αυτό το άγνωστο ημίφως
ξεπηδάει από μέσα μου,
απ' τη θλίψη της ένδον μου ύπαρξης,
σκορπίζοντας ξεψυχισμένους ήχους
ανάμεσα στ' αστέρια
και τους γλαυκοπράσινους πλανήτες,
προκαλώντας το είναι μου
να μαραθεί σαν ένα κυκλάμινο
παρασυρμένο απ' τον άνεμο του ανέφικτου
Πηγές:
Βακαλιός Θ., Είναι και συνείδηση - Γνώση και αλήθεια, Gutenberg, Αθήνα 1986
Γκιτόν Ζ., Μπογκντάνοφ Γκρ. και Ιγκ., Θεός και επιστήμη, Αστάρτη, Αθήνα 1998
Ελευθερόπουλος Α., Θρησκεία, Θεός, ηθικότης και άνθρωπος, Παπαζήσης, Αθήνα 1953
Μαργαριτίδου Στελίνα, Γενετική και θρησκεία, ΑΒΑΤΟΝ, Τεύχος 12, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2000
Μπιτσάκης Ε., Ο νέος επιστημονικός ρεαλισμός, Gutenberg, Αθήνα 1999
Ντικμπασάνης Χρήστος, Γονίδια και φυσική επιλογή, ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ, Τεύχος 15, Μάιος-Ιούνιος 1995
Παπαρίζος Αντώνης, Θεός, εξουσία και θρησκευτική συνείδηση, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001
Πρακτικά Ελληνικής Επιτροπής Βιοηθικής, Υπουργείο Ανάπτυξης - Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας
Σπινόζα, Ηθική, Πέλλα
Φάρος Φιλόθεος, Ήθος άηθες, Ακρίτας 1988
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε έργο Γιώργου-Αλέξανδρου Σαμαρά
