koukidaki: Η στήλη του λόγου

Γονίδια και κλώνοι

Ανοίγοντας τις πύλες μιας νέας γνώσης

Ο άνθρωπος δεν μπορεί να δημιουργήσει το ρεύμα του καιρού του. Μπορεί μονάχα να ταξιδέψει με αυτό, κατευθύνοντάς το λίγο πολύ με επιδεξιότητα και πείρα.
Όθων φον Βίσμαρκ

Καταρχάς πρέπει να ξέρεις τι θέλεις. Ύστερα πρέπει να έχεις το θάρρος να το πεις και στη συνέχεια την ενέργεια να το κάνεις.
Ζορζ Κλεμανσό

Λίγο μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και λίγο πριν να πάρει τη σύνταξή του ο Αμερικανός καθηγητής Oswald Avery, μετά από ένα έξυπνο πείραμα που οι συνεργάτες του εκτέλεσαν, μας πληροφορεί ότι το γενετικό υλικό είναι το μόριο του DNA. Ανακάλυψε δηλαδή τη χημική φύση του υλικού, που έχει όλη την πληροφορία να φτιάξει από ένα κύτταρο το σώμα μας, αλλά και το σώμα ενός φυτού, ενός παράσιτου ή ενός ιού, που περνά σχεδόν αναλλοίωτο στις επόμενες γενιές και επάνω στο οποίο λειτουργούν οι κανόνες της εξέλιξης. Με ποιον τρόπο τα κάνει όλα αυτά, αρχίσαμε να το καταλαβαίνουμε, όταν οι Watson και Crick, συνδυάζοντας με ιδιοφυία τα δεδομένα άλλων και παίζοντας με χημικά μοντέλα, πρότειναν τη διπλή έλικα ως την πιο πιθανή δομή του DNA. Μέσα στη δεκαετία του '50 μάθαμε με ποιο τρόπο αυτό το μόριο διπλασιάζεται για να μεταφερθεί σε ένα νέο κύτταρο ή στην επόμενη γενιά, πώς ανασυνδυάζεται με άλλα μόρια DNA και πώς η πληροφορία του αποκωδικοποιείται για να προκύψουν οι λειτουργίες του κυττάρου, του ιστού, του οργανισμού. Το μεγάλο αυτό μόριο ανακαλύψαμε ότι αποτελείται από γενετικά διακριτές περιοχές, που ονομάζονται γονίδια και το καθένα κωδικοποιεί για μια πρωτεΐνη που επιτελεί μια συγκεκριμένη λειτουργία. Τέλος, αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε ότι η αποκωδικοποίηση του DNA ρυθμίζεται έτσι ώστε η παραγωγή αυτών των πρωτεϊνών να γίνεται μόνο όταν είναι αναγκαία η λειτουργία τους.

Σήμερα υπολογίζεται ότι υπάρχουν στη Γη γύρω στα 10 εκ. διαφορετικά είδη οργανισμών. Ένα νούμερο που τα τελευταία χρόνια μειώνεται ταχύτατα (περίπου κατά 50 την ημέρα), εξαιτίας των «εκπολιτιστικών» ενεργειών του ανθρώπου. Κάθε είδος έχει το δικό του DNA, τη δική του συλλογή γονιδίων. Επειδή, όμως, όλοι οι διαφορετικοί οργανισμοί προέκυψαν από έναν κοινό πρόγονο (την πρώτη μορφή ζωής που εμφανίστηκε πριν από 3 δις χρόνια), γονίδια διαφορετικών ειδών μοιάζουν μεταξύ τους. Έτσι ο άνθρωπος και το σκουλήκι μοιράζονται κοινά γονίδια και οι διαφορές μεταξύ του DNA ενός ανθρώπου και του DNA ενός σκύλου ή ενός χιμπατζή είναι μόνο 2%.

Το 1973 οι Cohen και Boyer ανακοίνωσαν την κατασκευή του πρώτου τεχνητά ανασυνδυασμένου DNA και τον πολλαπλασιασμό του σε κύτταρα βακτηρίων. Η εποχή της γενετικής μηχανικής άρχισε και η πρώτη εφαρμογή αυτής της μεθόδου ήταν η απομόνωση του γονιδίου της β-αιμοσφαιρίνης. Αυτό έγινε στο Χάρβαντ από τους Έλληνες Ευστρατιάδη, Καφάτο και τον γόνο Ελλήνων μεταναστών Μανιάτη. Ακολούθησε το γονίδιο της ανθρώπινης ινσουλίνης. Σε αυτή την περίπτωση το κύτταρο ενός ακίνδυνου κολοβακτηριδίου γνώριζε για πρώτη φορά, όχι μόνο ένα γονίδιο από τον οργανισμό με τον οποίο έχει αναπτύξει ιδιαίτερους δεσμούς συμβίωσης, αλλά και την πρωτεḯνη που αυτό κωδικοποιεί. Ο πρώτος γενετικά τροποποιημένος οργανισμός (μεταλλαγμένος για τους εκφραστές μιας συγκεκριμένης πολιτικής) ήταν πραγματικότητα και μαζί με αυτόν ήρθε η αυγή της σύγχρονης βιοτεχνολογίας. Σήμερα όλοι γνωρίζουμε ότι η κάποτε ακριβή και δυσεύρετη ινσουλίνη, που την εκχύλιζαν από πάγκρεας αγελάδων, τώρα παράγεται φθηνά και άφθονα από βακτήρια. Η τεχνολογία αυτή ονομάζεται γονιδιακή κλωνοποίηση και ουσιαστικά επιτρέπει την απομόνωση γονιδίων. Δύο δραστηριότητες ξεκινούν παράλληλα: το κυνήγι της γνώσης και το κυνήγι του χρήματος. Κοινό μέσο το γονίδιο. Δραστηριότητες, όμως, όχι ακριβώς παράλληλες, γιατί σήμερα συγκλίνουν, μια και η γνώση αποτελεί πια εμπόρευμα.

Στις δεκαετίες που πέρασαν, εξορύχθηκε ένας μεγάλος αριθμός γονιδίων και καταλάβαμε πολλούς βασικούς μηχανισμούς που ορίζουν τη ζωή ενός κυττάρου, μάθαμε πώς τα κύτταρα επικοινωνούν μεταξύ τους, αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε τα πολύπλοκα μοριακά δίκτυα που ορίζουν την ανάπτυξη από ένα μονοκύτταρο έμβρυο σε έναν ολόκληρο οργανισμό. Με άλλα λόγια φθάσαμε στη βάση μιας θεόρατης ελικοειδούς κλίμακας και παλεύουμε να διακρίνουμε την κάθε γωνιά της μέχρι την αθέατη κορυφή. Προς το παρόν όμως εκείνο που διακρίνουμε είναι μια περίεργη συμφωνία οικονομικών, πολιτικών, αλλά και επιστημονικών παραγόντων, που «θεοποιεί» το γονίδιο και το θεωρεί ως απόλυτο μέσο κατανόησης της ζωής. Εκτός από τους πυραύλους, βομβαρδιζόμαστε καθημερινά και εξίσου αδικαιολόγητα, με γονίδια. Το γονίδιο κάποιας μορφής καρκίνου, το γονίδιο κάποιας ασθένειας, το γονίδιο της σχιζοφρένειας, το γονίδιο της εγκληματικότητας, το γονίδιο της ομοφυλοφιλίας, το γονίδιο της παχυσαρκίας, ακόμη και το γονίδιο του καπνίσματος. Η αιτία όλων είναι τα γονίδια, αλλά και η θεραπεία βρίσκεται στη χρήση τους. Ο γενετικός προκαθορισμός γίνεται κυρίαρχη κοινωνική ιδεολογία και ξαναζωντανεύουν οι εφιάλτες ενός πρόσφατου ευγονικού παρελθόντος της ανθρωπότητας (παράδειγμα η ναζιστική Γερμανία).

Κι όμως έχουμε ανοίξει μόνο ένα παράθυρο και το 2% της διαφοράς στο DNA δεν μπορεί να εξηγήσει τις διαφορές του σκύλου ή του χιμπατζή από τον άνθρωπο. Η απλοϊκή γραμμική αντιστοιχία γονιδίου - πρωτεϊνικής λειτουργίας δεν μπορεί να εξηγήσει την μη γραμμική πολυπλοκότητα της ζωής και της εξέλιξής της.

Στο σημείο αυτό οφείλω να τονίσω ότι ο λόγος που τα βιοτεχνολογικά φάρμακα δεν είναι τόσο αποτελεσματικά, είναι ότι η δράση τους κατευθύνεται σε περιορισμένους και παλιούς θεραπευτικούς στόχους. Αναγκαίο είναι, λοιπόν, να αυξηθούν αυτοί οι στόχοι και αυτό θα προκύψει μόνο από την εκτενή κατανόηση της μοριακής βάσης της ζωής και των ασθενειών της. Στο σημερινό επιστημονικό κατεστημένο αυτό απλά σημαίνει την απομόνωση γονιδίων, τον συσχετισμό τους με ανθρώπινες ασθένειες και τη χρήση τους για θεραπεία. Έτσι η κύρια κατεύθυνση της μοριακής βιολογίας είναι η προσπάθεια ανάγνωσης όλων των γονιδίων του ανθρώπου, αλλά και άλλων οργανισμών, και η κατανόηση της λειτουργίας τους. Η ανάγνωση του ανθρώπινου DNA θα οδηγήσει στην κατανόηση της εργασίας που κάνουν αυτά τα γονίδια. Η γνώση αυτή είναι αναγκαία. Όσοι όμως νομίζουν ότι με την ολοκλήρωση αυτών των προγραμμάτων η βιολογία θα τελειώσει και τα προβλήματά μας θα βρουν τη λύση τους, έχουν πλανηθεί οικτρά από το δόγμα του γενετικού προκαθορισμού.

Η πλάνη αυτή όμως καθορίζει σήμερα την αγορά. Εταιρείες ιδρύονται με μόνο στόχο την ανακάλυψη γονιδίων, γονίδια κατοχυρώνονται με διπλώματα ευρεσιτεχνίας και η γνώση πουλιέται. Με άλλα λόγια γίνονται αγοραπωλησίες με τη χρήση ενός μέρους της βιολογικής μας οντότητας που απλά κάποιος εξόρυξε πρώτος και κατοχύρωσε. Η κατάσταση αυτή μοιάζει με την υποθετική εκείνη κατάσταση κατά την οποία αυτός που ανακάλυψε το οξυγόνο είχε δικαίωμα για όποιο οικονομικό όφελος προέκυπτε από τη χρήση του. Ανάσα και ευρώ! Θα πληρώναμε τότε και την ποσότητα του οξυγόνου που αναπνέαμε.

Επίσης πρέπει να γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχουν καλά ή κακά γονίδια. Απλά υπάρχουν πολλές εκδοχές του κάθε γονιδίου και ο καθένας μας έχει μια από αυτές. Η φυσική αυτή ποικιλομορφία εξασφαλίζει συνδυασμούς που συντελούν στην εξέλιξη του κάθε είδους. Είτε για τυχαίους λόγους είτε με τη βοήθεια του όχι και πολύ καλού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ο άνθρωπος έχει εξαναγκάσει τους συνανθρώπους του να ζουν, μερικά γονίδια προκύπτουν χαλασμένα και προκαλούν ασθένειες. Γι' αυτές τις περιπτώσεις αναπτύσσεται η τεχνολογία της γονιδιακής θεραπείας που, με την προϋπόθεση ότι ξέρουμε τι κάνουμε, ουσιαστικά αποτελεί την ριζική αντιμετώπιση αυτών των ασθενειών. Με αυτή την τεχνολογία η χειρουργική επέμβαση απλά θα αντικαθιστά το χαλασμένο γονίδιο με το υγιές. Το σίγουρο είναι ότι τέτοιου είδους εγχειρίσεις θα είναι ρουτίνα σε λίγα χρόνια. Σχετικά με τα γονίδια προδιάθεσης το πράγμα είναι διαφορετικό όμως και οποιαδήποτε πρώιμη εφαρμογή γονιδιακής θεραπείας είναι επικίνδυνο να εκφυλιστεί σε ευγονική, με την κοινωνική και όχι τη βιολογική σημασία του όρου. Προς το παρόν απαγορεύεται από διεθνείς οργανισμούς η επέμβαση μέσω αυτής της τεχνολογίας στα γενετικά κύτταρα. Με άλλα λόγια, απαγορεύεται η γενετική τροποποίηση των αγέννητων ακόμη παιδιών μας.

Ασφαλώς είναι κατανοητοί οι κοινωνικοί κίνδυνοι, αν κάτι τέτοιο επιτραπεί. Τότε τα καλά και κακά γονίδια θα αποκτήσουν την ίδια υποκειμενική υπόσταση, με την οποία χρησιμοποιούνται αυτές οι δύο έννοιες και σε άλλες εκδηλώσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Οι επακόλουθες συνέπειες είναι ιστορικά γνωστές.

Σήμερα ο γονιδιακός προκαθορισμός είναι κυρίαρχη ιδεολογία. Αυτό επιβεβαιώθηκε από τον διεθνή πανικό, που προκάλεσε η κλωνοποίηση της Ντόλι. Οι εικόνες πολλών αντιτύπων του Χίτλερ ή του Αϊνστάιν εξέφρασαν την πιο ακραία μορφή αυτής της ιδεολογίας. Η αλήθεια είναι ότι από την κλωνοποίηση ενός ανθρώπου θα προκύψει άνθρωπος όμοιος εξωτερικά με αυτόν, αλλά τελείως διαφορετικός ως προς τη νόηση και τη συμπεριφορά. Οι επιδράσεις του περιβάλλοντος στα ανθρώπινα γονίδια, αν και ακατανόητες προς το παρόν, διασφαλίζουν το τελευταίο. Η χρήση αυτής της εφικτής τεχνολογίας στον άνθρωπο για αναπαραγωγικούς σκοπούς είναι βιολογικά εκφυλιστική, γιατί δεν ανασυνδυάζεται η γονιδιακή ποικιλομορφία, και εξυπηρετεί μια ανόητη ματαιοδοξία. Γι' αυτό τον λόγο δεν θα εφαρμοστεί. Κι έπειτα, γιατί να κλωνοποιηθούν άνθρωποι; Μήπως για να ρίχνονται στις μάχες και κανείς να μην ανησυχεί για την τύχη τους ή μήπως πάλι για να χρησιμοποιηθούν ως πειραματόζωα;

Επίσης, η χρήση της τεχνολογίας αυτής για τη δημιουργία ανθρώπινων ανταλλακτικών είναι ηθικά απαράδεκτη και ευτυχώς μεθοδεύονται εναλλακτικές τεχνολογίες. Οι τελευταίες στοχεύουν στην ανάπτυξη της δυνατότητας κλωνοποίησης οργάνων και ιστών από τα ίδια μας τα κύτταρα. Απλά αυτό θα σημαίνει ότι η επιτυχία μιας μεταμόσχευσης θα εξαρτάται μόνο από τη χειρουργική διαδικασία και όχι από την πιθανότητα μετεγχειρητικής απόρριψης. Μέχρι να φθάσουμε όμως εκεί, προωθούνται εναλλακτικές μέθοδοι αμφιβόλου επιτυχίας και παντοειδών κινδύνων. Και όπως πάντα, τα προβλήματα προκύπτουν από την άγουρη χρήση της τεχνολογίας, που γίνεται με κύριο κίνητρο το οικονομικό κέρδος. Αν δεν καταλαβαίνουμε τους λόγους για τους οποίους μια τέτοια εφαρμογή έχει επιτυχία, τότε δεν μπορούμε να προβλέψουμε τους πιθανούς κινδύνους. Η Γη θα γίνει ένα απέραντο εργαστήριο, όπου θα γίνονται πειράματα που δεν θα μπορούν να ελεγχθούν.

Συνεχίζεται...

Παραθέτω δύο ποιήματα σχετικά με το θέμα:

Ο ΔΙΑΡΡΗΚΤΗΣ

Τελικά μου ανήκει η ζωή;

Θέλω να ξέρω αν οφείλω

να κρατήσω την οσμή της

Εικόνα την εικόνα

μάζευα τις μνήμες μου

όλα αυτά τα χρόνια που ήμουν έγκλειστος

σαν πειραματόζωο σε μεταλλικό κλουβί

και κάποιοι έπαιζαν σκάκι

με πιόνια τα κύτταρά μου