Κατά καιρούς πολλά έχουν λεχθεί για τα μάρμαρα του Παρθενώνα και την κλοπή τους από τον Σκοτσέζο λόρδο Έλγιν. Η ιστορία έχει αποκτήσει ακόμα και μυθιστορηματικές διαστάσεις (βλ. Θάνου Κονδύλη, Γυναίκα από πέτρα και φως, εκδ. Ψυχογιός, 2021). Πρόσφατα δε (27 Νοεμβρίου 2023) το ίδιο θέμα προκάλεσε διπλωματικό επεισόδιο στη διάρκεια της επίσκεψης του Έλληνα πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Μητσοτάκη στο Λονδίνο.
Ο κλέφτης του Παρθενώνα
Αλλά ποιος ήταν ο λόρδος Έλγιν και γιατί απογύμνωσε τον Παρθενώνα από τα γλυπτά του; Ο Τόμας Μπρους Έλγιν γεννήθηκε στη Σκοτία (Μπρούμχολ) το 1766. Ήταν ο δεύτερος γιος του Τσαρλς Μπρους (5ος κόμης του Έλγιν) και της Μάρθας Γουάιτ. Το 1790 έγινε εκπρόσωπος των λόρδων στη Σκοτία. Έκτοτε άρχισε η διπλωματική του καριέρα με πρώτο σταθμό την Αυστρία. Το 1798 παντρεύτηκε την Μαίρη Νίσμπετ και διορίστηκε πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όπου έμεινε μέχρι το 1803.
Το απατηλό φιρμάνι και η επιχείρηση της αφαίρεσης των μαρμάρων του Παρθενώνα
Παθιασμένος με την αρχαία ελληνική τέχνη και επιθυμώντας την προβολή του στους κύκλους των μορφωμένων φιλότεχνων αποφάσισε κάτι το ανυπέρβλητο μέχρι τότε· την αποκοπή των μαρμάρων του Παρθενώνα και τη μεταφορά τους στην Αγγλία.
Για να το πετύχει αυτό απέσπασε, τον Ιούλιο του 1801, φιρμάνι, δηλαδή διαταγή, της οποίας, παραδόξως, σώζεται μόνο η ιταλική μετάφραση. Αυτή η μετάφραση έγινε από την αγγλική πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης και σήμερα βρίσκεται στο βρετανικό μουσείο. Το φιρμάνι δεν ήταν υπογραμμένο, όπως θα έπρεπε, από τον σουλτάνο στον οποίο τυπικά ανήκαν τα πάντα μέσα στην αυτοκρατορία, αλλά από έναν ανώτερο διοικητικό υπάλληλο (καϊμακάμη). Αυτό μεταξύ των άλλων έλεγε προς την οθωμανική διοίκηση της Αθήνας:
«Οι καλλιτέχνες (ενν. του Έλγιν) να μη συναντήσουν αντίδραση στο... να μελετήσουν τις μορφές και τα κτήρια που επιθυμούν... ή στο να αντιγράψουν σε ασβεστόλιθο ή σε γύψο τα αναφερόμενα κοσμήματα και μορφές ή στο να σκάψουν... Ούτε να παρεμποδιστούν από το να πάρουν οποιαδήποτε κομμάτια από πέτρες με επιγραφές ή με μορφές (ενν. από τις ανασκαφές, όχι από τον Παρθενώνα!)...».
Το ότι μπορούσαν να πάρουν διάφορα πράγματα που θα ανακάλυπταν στις ανασκαφές και όχι από τον ναό του Παρθενώνα το επιβεβαιώνει σε επιστολή της στις 9 Ιουλίου 1801 η σύζυγος του Έλγιν γράφοντας: «...ο Πιζάνι τα κατάφερε υπέροχα στο φιρμάνι του από την Πύλη... επιτρέπει σε όλους τους καλλιτέχνες μας να μπουν μέσα στην Ακρόπολη για να αντιγράψουν και να κάνουν καλούπια από οτιδήποτε υπάρχει εκεί... να ανασκάψουν και να αποκαλύψουν όλα τα αρχαία θεμέλια... και να απομακρύνουν από εκεί (ενν. τις ανασκαφές, όχι τον ίδιο τον ναό) όλα τα μάρμαρα που μπορούν να τους φανούν ενδιαφέροντα...».
Η παράνομη μεταφορά των μαρμάρων στην Αγγλία επιβεβαιώνεται από τον Adair, Άγγλο πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη (1809-1810). Χάρη σε αυτόν εκδόθηκε άλλο φιρμάνι, για να διευκολυνθεί η μεταφορά των αρχαιοτήτων από την Αθήνα στο Λονδίνο. Και τούτο γιατί το 1809 είχε απαγορευτεί στους ανθρώπους του Έλγιν να αφαιρούν αρχαία από την Ακρόπολη. Όσα είχαν ήδη συγκεντρώσει, τα είχαν στοιβάξει σε κασόνια στον Πειραιά. Στις 25 Σεπτεμβρίου αυτός έγραψε στον Άγγλο υπουργό εξωτερικών Γεώργιο Κάνινγκ (George Canning):
«...σχετικά με τις αρχαιότητες που συγκέντρωσε ο λόρδος Έλγιν στην Ανατολή δεν παρέλειψα να επαναλάβω το αίτημα που είχα ήδη υποβάλει ιδιωτικώς στην οθωμανική κυβέρνηση για παροχή αδείας προκειμένου αυτές να φορτωθούν (ενν. σε πλοίο) στην Αθήνα. Επειδή οι προκαταρκτικές ενέργειες με στόχο τη φόρτωσή τους δεν πραγματοποιήθηκαν με την έγκριση ενός φιρμανιού (ενν. το πρώτο λεγόμενο φιρμάνι του Έλγιν του 1801), έχω συναντήσει μεγάλη δυσκολία στο να προωθήσω τις επιθυμίες της Εξοχότητάς του και ακόμα και τώρα είναι πολύ αμφίβολο κατά πόσον ο στόχος θα μπορούσε να επιτευχθεί το ίδιο σίγουρα με ένα φιρμάνι...».
Ο Έλγιν γνώριζε ότι το φιρμάνι που διέθετε δεν του επέτρεπε με κανέναν τρόπο να απογυμνώσει τον Παρθενώνα από τα γλυπτά του. Για να πετύχει τον σκοπό του, εξαγόρασε, όπως ο ίδιος ομολόγησε αργότερα στο αγγλικό κοινοβούλιο, τους ανώτερους κρατικούς Τούρκους υπαλλήλους της Αθήνας με χρήματα (6.000 λίρες την περίοδο 1803-1815) και πλούσια δώρα.
Η επιχείρηση ξεκίνησε το 1801 και ολοκληρώθηκε το 1810. Ο Έλγιν δεν βρισκόταν στην Αθήνα. Τη διεύθυνση της επιχείρησης την είχε αναθέσει επί πληρωμή στον Τζοβάνι Μπατίστα Λουζιέρι (1752/5-1821). Αυτός ήταν γνωστός αρχαιολάτρης Ιταλός ζωγράφος με εξειδίκευση στην τοπιογραφία που παρεπιδημούσε στην Αθήνα. Ο Έλγιν επισκέφτηκε την Αθήνα τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1803 και μετά έφυγε για την Αγγλία μέσω Γαλλίας.
Η λεία του Έλγιν από την Ελλάδα ανερχόταν σε τουλάχιστον 253 μέλη του Παρθενώνα και εκατοντάδες άλλα κομμάτια, γλυπτά, κίονες, μάρμαρα και πλήθος αγγείων από άλλους ναούς και αρχαιολογικούς χώρους.
Τα πρώτα δώδεκα κιβώτια με τα αγάλματα φορτώθηκαν σε πλοίο του Έλγιν, το «Μέντωρ». Αλλά αυτό βούλιαξε ανοιχτά των Κυθήρων. Χρειάστηκαν δύο χρόνια για την ανέλκυση των μαρμάρων. Τα επόμενα 44 κιβώτια ξεκίνησαν από τον Πειραιά το 1803. Αργότερα ακολούθησαν και άλλες αποστολές μαρμάρων. Τα γλυπτά που έφτασαν στην Αγγλία ο Έλγιν τα αποθήκευσε σε μια καρβουναποθήκη, όπου και τα εξέθετε στον κόσμο προκαλώντας τεράστιο θαυμασμό για τον ελληνικό πολιτισμό.
Οι ξένες αντιδράσεις στην κλοπή των μαρμάρων και η εμπλοκή του λόρδου Βύρωνα
Λίγο μετά το 1800 έγινε γνωστή η λεηλασία των μαρμάρων του Παρθενώνα, ξεκίνησε σφοδρή πολεμική εναντίον του από αρχαιολάτρες και κάθε λογής μορφωμένους της εποχής από όλη την Ευρώπη, ιδίως δε των Άγγλων.
Ανάμεσά τους ο πιο σφοδρός πολέμιος του Έλγιν ήταν ο Άγγλος ποιητής και φιλέλληνας Τζορτζ Γκόρντον Μπάιρον (1788-1824), ο γνωστός λόρδος Βύρων που πέθανε στο Μεσολόγγι. Το 1811 βρισκόταν στην Αθήνα. Στις 17 Μαρτίου έγραψε ένα σημαντικό ποίημα 312 στίχων, την «Κατάρα της Αθηνάς» που καταφέρεται ενάντια στον Έλγιν. Σε επιστολή του (31 Ιουλίου 1811) προς τον φίλο του Χόμπχαουζ, ο λόρδος Βύρων αναφέρει ότι «...ο λόρδος Έλγιν έχει φαγωθεί να με δει αυτές τις τέσσερις τελευταίες μέρες. Του έγραψα, όπως μου ζήτησε, όλα όσα γνώριζα γύρω για τις κλεψιές του...» (εννοεί για τα μάρμαρα του Παρθενώνα). Το 1812 ο λόρδος Βύρων έγραψε το ποίημα «Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ» που καθώς λέγεται ήταν το δημοφιλέστερο λογοτεχνικό έργο στην Αμερική τη δεκαετία του 1820. Σε αυτό κατακεραύνωσε τον Έλγιν λέγοντας: «Ακόμα και τα κύματα αρνήθηκαν να γίνουν συνένοχοι της ιεροσυλίας του...» και εννοεί το ναυάγιο του πλοίου Μέντωρ, με το οποίο ο Έλγιν μετέφερε τις αρχαιότητες στην Αγγλία. Τόσο πολύ είχε θορυβηθεί ο Έλγιν από την επικείμενη δημοσίευση του ποιήματος, ώστε επιχείρησε με διάφορους πλάγιους τρόπους να αναστείλει την έκδοσή του. Τελικά η πρώτη έκδοση του ποιήματος εξαντλήθηκε μέσα σε τρεις ημέρες κι έγιναν ακόμα τέσσερις ανατυπώσεις μέσα στον ίδιο χρόνο. Αλλού ο λόρδος Βύρων έγραψε: «...αντιτάχθηκα και θα αντιτάσσομαι πάντα στη ληστεία των λειψάνων της Αθήνας, για να διδάξουν στους Άγγλους γλυπτική...».
Η κατάρα της Αθηνάς στοιχειώνει τον Έλγιν
Από τη στιγμή που οι αρχαιότητες έφτασαν στην Αγγλία η «κατάρα της Αθηνάς» άρχισε να στοιχειώνει τον Έλγιν. Κατά την επιστροφή του με τη σύζυγό του από την Κωνσταντινούπολη, το 1803, βρέθηκε στη Γαλλία. Τότε είχε ξεσπάσει πόλεμος ανάμεσα στην Αγγλία και τη Γαλλία. Ο Έλγιν και η γυναίκα του συνελήφθησαν. Η γυναίκα αφέθηκε ελεύθερη κι επέστρεψε στην Αγγλία πριν τον Έλγιν που κρατήθηκε μέχρι το 1806. Φτάνοντας στην Αγγλία, ο Έλγιν ανακάλυψε ότι η γυναίκα του είχε για χρόνια εραστή τον Ρόμπερτ Φέργκιουσον, παλιό του φίλο. Μάλιστα το σκάνδαλο δημοσιοποιήθηκε στις εφημερίδες και προκάλεσε σάλο. Το 1807 ο Έλγιν έχασε ακόμα και τη θέση του στο Κοινοβούλιο. Το 1808 χώρισε και τυπικά τη γυναίκα του με δικαστική απόφαση για πράξη μοιχείας. Το 1810 παντρεύτηκε δεύτερη φορά με την Ελισάβετ Όσβαλντ (1790-1860).
Παρά τη μικρή αυτή αναλαμπή, η κατηφόρα συνεχίστηκε για τον Έλγιν που περιήλθε σε δεινή οικονομική κατάσταση. Χρωστούσε χρήματα στο αγγλικό δημόσιο, 18.000 λίρες, τεράστιο ποσό για την εποχή, όπως και σε ιδιώτες. Το 1810 θεώρησε ότι για να αποζημιωθεί για τα έξοδα του στην Ελλάδα –που κατά δική του ομολογία ανέρχονταν στο ιλιγγιώδες ποσό των 74.000 λιρών– η μόνη λύση ήταν να πουλήσει τη συλλογή του. Έκανε πρόταση στο Κράτος, του προσφέρθηκαν 30.000 λίρες, αλλά αρνήθηκε. Πέρασαν μερικά χρόνια ακόμα δύσκολα χρόνια για τον Έλγιν και το θέμα επανήλθε στο αγγλικό κοινοβούλιο. Στην τελική ψηφοφορία, το 1816, υπερίσχυσε για δύο ψήφους (82 έναντι 80) η αγορά των μαρμάρων του Έλγιν για 35.000 λίρες. Από αυτά αφαιρέθηκε το χρέος του κι έτσι ο Έλγιν έλαβε μόλις 17.000 λίρες. Τα μάρμαρα εγκαταστάθηκαν το 1832 στο βρετανικό μουσείο όπου και χτίστηκε ειδικά για αυτά η πτέρυγα στην οποία στεγάζονται μέχρι σήμερα.
Τελικά ο Έλγιν μετακόμισε με την οικογένειά του στη Γαλλία για να ξεφύγει από τους πιστωτές του και πέθανε στο Παρίσι το 1841.
Οι πρώτες φωνές για την επιστροφή των μαρμάρων στην Αθήνα
Παραδόξως οι πρώτοι που ζήτησαν την επιστροφή των μαρμάρων στον Παρθενώνα ήταν οι Άγγλοι. Μέσα στο Αγγλικό Κοινοβούλιο, όταν συζητούσαν την προοπτική αγοράς των μαρμάρων από τον Έλγιν, πολλοί μίλησαν για «νομικές και γλωσσικές αντιφάσεις» του φιρμανιού που χρησιμοποίησε ο Έλγιν. Ο βουλευτής Χιου Χάμερσλι υπήρξε ο πρώτος Άγγλος που πρότεινε –χωρίς να γίνει αποδεκτή η πρότασή του− την επιστροφή των μαρμάρων, όταν και αν ζητούνταν αυτά: «...από τους τωρινούς ή οποιουσδήποτε μελλοντικούς κυρίους της πόλης των Αθηνών...».
Από ελληνικής πλευρά υπήρχαν πενιχρές αντιδράσεις στο έγκλημα του Έλγιν. Μεταξύ αυτών καταγράφεται ο Ιωάννης Μπενιζέλος, γνωστός δάσκαλος της εποχής. Το 1803 έγραψε επιστολή στον Φιλ Χαντ, Άγγλο στρατιωτικό ιερέα και όργανο του Έλγιν που βρισκόταν στην Αθήνα τα εξής: «...εν όμως ήθελε σας λυπήση [...] η τελευταία και αξιοδάκρυτος γύμνωσις του ναού της Αθηνάς, εν τη Ακροπόλει και άλλων λειψάνων της αρχαιότητας...». Επίσης και στο ελληνικό λογοτεχνικό περιοδικό ΛΟΓΙΟΣ ΕΡΜΗΣ (τ. Η', Βιέννη, 1818, σσ. 67-68) που εκδιδόταν στη Βιέννη το 1818 φιλοξενείται επίγραμμα του Άγγλου περιηγητή χιλίαρχου Ρόμπερτ Φιντς (Robert Finch) που κατακεραυνώνει τον Έλγιν και τον χαρακτηρίζει «κάκιστο κλέπτη».
Από την ελεύθερη Ελλάδα η πρώτη επίσημη κίνηση για την επιστροφή των μαρμάρων έγινε το 1835 από την ελληνική κυβέρνηση και κατόπιν στις 12 Μαΐου 1842 από τον Αλέξανδρο Ραγκαβή, γενικό γραμματέα της νεοσύστατης Αρχαιολογικής Εταιρείας της Αθήνας με το κείμενο της έκθεσης που ακούστηκε στην έκτη συνεδρίαση της Εταιρείας στον Παρθενώνα λίγους μήνες μετά τον θάνατο του Έλγιν (14 Νοεμβρίου 1841). Επίσης σε αυτό το κείμενο καταγράφεται για πρώτη φορά ο όρος «αρχαιοκάπηλος» για τον Έλγιν.
Η περιπέτεια των μαρμάρων φτάνει στο τέλος;
Έκτοτε πολλές κινήσεις έχουν γίνει για την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα, είτε από το ελληνικό Δημόσιο, είτε από ιδιωτικούς φορείς της Ελλάδας και του εξωτερικού. Σήμερα η παγκόσμια κοινή γνώμη, ακόμα και οι ίδιοι οι Άγγλοι, ζητούν την επιστροφή των μαρμάρων στην πατρίδα τους, στην Αθήνα. Διακόσια και πλέον χρόνια από την εποχή που ξεκίνησε η περιπέτεια των μαρμάρων του Παρθενώνα, φαίνεται να φτάνει στο τέλος της.
Ιστορικός, αρχαιολόγος, συγγραφέας
Επιμέλεια: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα Carl Anton Joseph Rottmann (Η Ακρόπολις από τους Στύλους του Ολυμπίου Διός, 1836)
