Ο Θεός ως κριτής
Ο Δημιουργός ως χορηγός της τιμωρίας και του επαίνου
(πέμπτο μέρος)
Ο Θεός και η εξουσία, επιτρέποντας ή απαγορεύοντας τη θυσία και τον φόνο, τη γνώση και την ελευθερία ή ακόμη καθορίζοντας και ενδεχομένως επιβάλλοντας κάποιες πολύ συγκεκριμένες μορφές θυσίας, γνώσης και εξάρτησης, ορίζουν τι είδους απολαύσεις και με ποιον τρόπο μπορούν να τις έχουν οι άνθρωποι. Πραγματοποιώντας το αυτό, συμμετέχουν δυναμικά και στα διαφορετικά είδη των σχέσεων παραγωγής, ιδιοκτησίας δηλαδή και εργασίας, όπως και των σχέσεων εξουσίας και νοήματος που αναπτύσσονται σε μία κοινωνία. Η μορφή και οι εντολές ενός θεού γαληνεύουν και δημιουργούν ευφορία, όπως και αντίθετα εγείρουν ισχυρούς φόβους και ενοχές, προκαλώντας, μάλιστα, ακόμη και μορφές σκληρής αυτοτιμωρίας.
Άλλωστε μέσω και χάριν του θεού τους δεν νιώθουν οι άνθρωποι βαθύτατη αγαλλίαση, όταν του ζητούν να τιμωρήσει τους κακούς ή τους εχθρούς, ζητώντας τελικά το υπέρτατο κακό, από αυτόν που η πραγματική του ουσία υποτίθεται πως είναι, τουλάχιστον για τις χριστιανικές θρησκείες, το υπέρτατο καλό, ανάγοντάς τον έτσι σε μέγιστο εκδικητή και τιμωρό, σε μέγιστο κακό; Μέσω της φαντασιακής και νοηματικής αυτής παρέμβασης του θεού, της σύνθεσης δηλαδή κατ' ουσίαν της αγάπης και της βίας, δεν μετατρέπεται τελικά ο πόνος σε αγαλλίαση; Τον θεό τους δεν θεωρούν συχνότατα οι άνθρωποι ως αιτία των κακοτυχιών και των δυστυχιών τους και αντί να εξοργίζονται μαζί του, συμφιλιώνονται με τα γεγονότα αυτά, απαλλασσόμενοι παράλληλα έως ένα βαθμό από το βάρος της αδυναμίας τους να αντιδράσουν, καταλήγοντας μάλιστα να τον λατρεύουν και να τον αγαπούν περισσότερο; Άλλωστε αυτός δεν είναι κι ένας από τους τρόπους, με τους οποίους το φαντασιακό και νοηματικό τέρας της αγάπης και της βίας, ο θεός, μετατρέπει τον πόνο σε ανακούφιση και σε ελπίδα;
Τα συγκεκριμένα βέβαια παραδείγματα των μετατροπών αυτών δεν έχουν τέλος. Ο Διόνυσος αναγνωρίζεται ως «λύσιος» και «ωμηστής», ως θεός που «λύνει» κι ελευθερώνει από τα ήθη και τους νόμους και επιτρέπει την ωμοφαγία, επιτρέπει δηλαδή τη μετατροπή του ανθρώπου σε ζώο. Ο Ζευς είναι «όρκιος», γιατί επιβάλλει και εποπτεύει την τήρηση των όρκων, των δεσμεύσεων δηλαδή που εξασφαλίζουν την ισορροπία των δυνάμεων και της ζωής. Η Ήρα είναι «γαμήλιος», γιατί προστατεύει τον έγγαμο βίο, μετατρέπει την ικανοποίηση του γενετικού έρωτα σε σταθερή και επαναλαμβανόμενη σχέση ζωής. Η Αθηνά υπεραμύνεται των αδυνάτων. Μετατρέπει δηλαδή σε νόμιμες και προστατευόμενες τις ανάγκες των αδύναμων έναντι των ισχυρών, που δεν τις αναγνώριζαν, ονομαζόμενη μάλιστα για τον λόγο αυτό «σώτειρα». Ο Σάραπις στη Φρυγία κατά την ελληνιστική περίοδο είναι «φιλάνθρωπος», γιατί απαιτώντας τη φιλανθρωπία, μετατρέπει την εχθρότητα σε φιλία. Η Ίσις στην Αίγυπτο, επειδή ακριβώς επεμβαίνει ως υπέρμαχος των ηδονών και ικανοποιήσεων της ζωής, αναγνωρίζεται ως «χρηστή» και «πελαγία». Τέλος, ο Μίθρας διευκολύνει τις συμφωνίες μεταξύ των ανθρώπων, γιατί εποπτεύει τις δεσμεύσεις τους και τις καθιστά υποχρεωτικές και απαραβίαστες. Μάλιστα το γεγονός αυτό σηματοδοτείται από το ίδιο του το όνομα, εφόσον στην ινδοευρωπαϊκή γλώσσα Μίθρα σημαίνει «συμβόλαιο».
Το ίδιο θα μπορούσαμε να διαπιστώσουμε και για τις χριστιανικές θρησκείες. Ο Θεός μετατρέπει το αίσθημα της αδυναμίας και του φόβου σε συμφιλίωση με τη ζωή και την ελπίδα. Ο Ιησούς Χριστός, για παράδειγμα, αποδεχόμενος να θυσιαστεί ο ίδιος, συμφιλιώνει καταρχάς τον άνθρωπο με τις δυστυχίες και τις θυσίες της ζωής του, ενισχύοντας μάλιστα τη συμφιλίωση αυτή με την υπόσχεση της αιώνιας σωτηρίας. Με την αδιάκοπη μετάνοια και συγγνώμη, με την εξουσία του δηλαδή, μετατρέπει την ανακυκλούμενη ενοχή του εκπεσόντος ανθρώπου σε καθαρότητα της συνείδησης, μετατρέποντας έτσι την απειλή, την έλλειψη και το κενό σε βραχύβια έστω γαλήνη και ικανοποίηση, μεταφέροντας –και αυτό είναι το πιο σημαντικό– τις αμαρτίες των ανθρώπων αιωνίως.
Ο Αλλάχ για τους μουσουλμάνους είναι αυτός, που μπορεί και συγχωρεί τα πάντα και είναι πάντα ελεήμων. Μάλιστα κανένας μουσουλμάνος δεν πρόκειται να μείνει για πάντα στην κόλαση, γιατί η κόλαση δεν είναι μόνο τόπος βασάνων, αλλά και εξαγνισμού. Ο εξαγνισμός όμως περιορίζεται αποκλειστικά και μόνο στους μουσουλμάνους. Οι αμαρτωλοί μουσουλμάνοι, εκτίοντας ποινές στην κόλαση για ορισμένο χρονικό διάστημα, θ' απαλλαγούν των κακών συνεπειών των πράξεών τους και θα μεταβούν στον παράδεισο. Με αυτόν τον τρόπο η κόλαση προορίζεται μόνο για τους μη μουσουλμάνους. Με βάση τις θεωρίες αυτές ελεύθερα πνεύματα του μεταγενέστερου Ισλάμ και μερικοί απ' τους σύγχρονους θεολόγους του, απαλλαγμένοι απ' τη μισαλλοδοξία προς τους αλλόπιστους, τόλμησαν να διατυπώσουν τη διδασκαλία ότι τελικά ο Θεός θα σώσει όλους τους ανθρώπους και θα καταργήσει την κόλαση. Μάλιστα, κάποιοι μυστικοί του Ισλάμ, έφθασαν μέχρι του σημείου, ώστε να εκφράσουν οίκτο ακόμη και για τον διάβολο και να παραδεχθούν ότι και αυτός τελικά θα σωθεί.
Από την πλευρά τους βέβαια οι άνθρωποι, κουβαλώντας το προπατορικό αμάρτημα, το οποίο είναι η εξέγερση στο όνομα της γνώσης και από το οποίο, σύμφωνα με το χριστιανισμό τουλάχιστον, μόνον ο πατέρας Θεός μπορεί να τους ελευθερώσει, νιώθουν πως είναι αιώνια ένοχοι και συνεπώς αιώνια καταδικασμένοι στη συνείδησή τους κι επομένως δούλοι των ίδιων των λανθασμένων πεποιθήσεών τους, που αποτελούν και την πραγματική κόλαση.
Επίσης είναι βέβαιο ότι η υποχρέωση του παιδιού να θυσιάζεται στο όνομα του πατέρα, η οποία και νομιμοποιείται από την ίδια την υπόσταση και την εγκόσμια ζωή του υιού Ιησού Χριστού και τη θέληση του Πατέρα Θεού, συνθέτει τη χωρίς όρια αγάπη και βία, τη χωρίς όρια έκφραση της αγάπης, που είναι η προσφορά της ίδιας της ζωής και την ίδια στιγμή, τη χωρίς όρια βία, που είναι η αποστέρησή της, δηλαδή ο θάνατος. Με τον τρόπο αυτό, σύμφωνα με τον καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου Αντώνη Παπαρίζο, μέσα στο πλαίσιο της ρυθμιζόμενης σχέσης μεταξύ πατέρα και υιού, ο πατέρας είναι που προσφέρει τη ζωή και ο πατέρας είναι που την αφαιρεί. Κι αυτό, όχι μόνο γιατί είναι ο γεννήτορας, αλλά γιατί προστατεύει τον υιό μέχρι να ανδρωθεί και γιατί με την ταύτιση και τη διαδοχή τους εξασφαλίζεται η συνέχεια της ζωής και των απολαύσεων, η αναγνώριση και η δικαίωση του ίδιου του πατέρα καταρχήν και ακολούθως ολόκληρης της γενιάς τους. Εξίσου βέβαιο είναι ότι στις πατριαρχικές κοινωνίες ένας πατέρας χωρίς υιό να τον διαδεχθεί, χάνει ένα μέρος του κύρους του έναντι τόσο των ανθρώπων όσο και της ίδιας της ζωής.
Έτσι ο υιός αναδεικνύεται σε ύψιστο αγαθό για τον πατέρα, χωρίς τον οποίον ο τελευταίος, επειδή ακριβώς δεν μπορεί να εξασφαλίσει καμία συνέχεια, χάνει την ισχυρή του παρουσία τόσο έναντι της ζωής και του θανάτου, όσο κι έναντι της κοινωνίας και της φύσης. Αυτή είναι και η αιτία, όπως φαίνεται από την ιστορία των κοινωνιών, για την οποία ο πατέρας δικαιούται να θυσιάσει τον γιο του, είτε στο όνομα της ζωής και της συνέχισής της και μόνον, είτε στο όνομα ενός θεού-πατέρα, που έχει την τελική διαχείριση των πάντων, γεγονός που συμβαίνει στην Παλαιά Διαθήκη. Όπως δηλαδή διαπιστώνεται ιστορικά, αλλά και στο συμβολικό χώρο των μύθων, για τις πατριαρχικές κοινωνίες. Ο πατέρας φαίνεται πως δικαιούται να φονεύσει τον γιο του, στην περίπτωση που ο δεύτερος ανατρέπει με την ανυπακοή του την ταύτιση και την ομαλή διαδοχή τους και θέτει σε κίνδυνο τη συνέχεια της ζωής, ανατρέποντας συνάμα και την ικανοποίηση των ατομικών και συλλογικών αναγκών και απολαύσεων.
Το τελικό βέβαια αποτέλεσμα, όπως μόνιμα διαπιστώνεται από την ιστορία, κάθε φορά που ο πατέρας και ο γιος κλήθηκαν να διαχειριστούν μαζί τα κοινά, ήταν η αξεδιάλυτη ταύτιση των ανθρώπων και των προσώπων, των εξουσιών και των αρμοδιοτήτων, ακόμη και των αγαθών, προς όφελος συνήθως του πατέρα. Κλασικό παράδειγμα τέτοιου είδους αλληλεξάρτησης και συνεχούς σύγχυσης, σύμφωνα με τον Αντώνη Παπαρίζο, αποτελούν οι σχέσεις του αυτοκράτορα και του διαδόχου στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου είχαν πλήρη συνείδηση ότι όταν επιδίωκαν να λύσουν το πολύπλευρο πρόβλημα του δόγματος, που απεικόνιζε τις σχέσεις των προσώπων τις Αγίας Τριάδας, επεδίωκαν ουσιαστικά να λύσουν και τις σταθερές σχέσεις εξουσίας και αρμοδιοτήτων του αυτοκράτορα και του διαδόχου του.
Όσον αφορά τη θεοποίηση της εξουσίας, σύμφωνα με τον ίδιο, πολλά είναι τα παραδείγματα που αντλούμε μέσα από το αστείρευτο ποτάμι της ιστορίας. Ας θυμηθούμε τη θεϊκή υπόσταση του αυτοκράτορα της Κίνας από τη στιγμή που η χώρα αυτή, καταλύοντας τον φεουδαλισμό, ενοποιήθηκε σε μία ενιαία επικράτεια. Επίσης ο αυτοκράτορας της Ιαπωνίας, ως γνωστόν, μόλις μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο αποποιήθηκε δημόσια τη θεϊκή του ιδιότητα. Ασφαλώς πρόκειται για γεγονότα τα οποία δείχνουν ότι οι πρωταρχικές έννοιες του θεού και της εξουσίας, με την ανάδυση και την παρουσία τους, υλοποιούν μέσα στο διάβα των αιώνων τη σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του και με τους άλλους, παρέχοντας τη δυνατότητα τόσο στον άνθρωπο όσο και στο περιβάλλον του να θεοποιούνται, να χρησιμοποιούνται και να εξουσιάζονται.
Η θεοποίηση του ανθρώπου στον δυτικό πολιτισμό είναι σίγουρη, παρά την ταυτόχρονη και διαμέσου του χρήματος παράλληλη εκποίησή του σε ευτελές καταναλωτικό μέσον, εργαλείο και προϊόν. Η επιβεβαίωση αυτής της αλήθειας προέρχεται αν μελετήσουμε για μιαν ακόμη φορά τον Νίτσε και τον Μαρξ, αν ξαναθυμηθούμε τα οράματα του 20ού αιώνα για την άμεσα υλοποιήσιμη τέλεια και αήττητη κοινωνία ή αν διαβάσουμε και πάλι τα αριστουργήματα της επιστημονικής φαντασίας, στα οποία αποθανατίζεται η ολοκληρωμένη, μέσω της επιστήμης, ομοίωση του ανθρώπου μ' ένα υπέρτατο ον ή με μιαν υπερκόσμια θεότητα, πράγμα που με τις πρόσφατες εξελίξεις της βιογενετικής, των γονιδίων και της ευγονικής γίνεται ακόμα περισσότερο κατανοητό και χειροπιαστό.
Το νοηματικό περιεχόμενο δηλαδή της έκφρασης «τέλεια κοινωνία» και «τέλειος άνθρωπος» στον δυτικό πολιτισμό δεν σηματοδοτεί μόνον τον άνθρωπο, που ολοκλήρωσε έναν από τους κύκλους της ζωής του, μία φάση της πολιτικής, επαγγελματικής ή και προσωπικής ζωής του, αλλά παραπέμπει σαφώς στον «απόλυτα τέλειο άνθρωπο», που αποτελεί το διαλεκτικό αντίστοιχο του απόλυτου θεού. «Το σχήμα του απόλυτου θεού», τονίζει ο Αντώνης Παπαρίζος, «εγκαλεί αναπόφευκτα και ανελέητα και βασανιστικά τον άνθρωπο να αναδειχθεί πραγματικά τέλειος, απόλυτα τέλειος». Με τον ίδιο τρόπο που το αρχαίο ελληνικό σχήμα «αθάνατος θεός» εγκαλούσε τους αρχαίους Έλληνες να αναδειχθούν «αθάνατοι». Η αρχαία ελληνική θρησκεία επέτρεψε την ανάδειξη ηρώων και ημίθεων, ανθρώπων που αναδείχθηκαν με ποικίλους τρόπους στην αθανασία. Από την άλλη πλευρά, στον δυτικό πολιτισμό οι χριστιανικές θρησκείες αναγνώρισαν και αναγνωρίζουν αγίους, αναγνωρίζουν δηλαδή ότι κάποιοι πιστοί αξιώθηκαν, χάρη στη θέληση του Θεού και τη νομιμοποίηση των χριστιανικών ιερατείων, να γνωρίσουν κάποια μορφή «θέωσης».
Βέβαιο είναι ότι ο άνθρωπος στις δυτικές χριστιανικές κοινωνίες κυριαρχείται από μορφές σιωπηλής και κραυγαλέας, βασανιστικής ή και ισοπεδωτικής αναζήτησης της πραγματικά κοσμικής τελειότητας. Ο άνθρωπος είναι δυνατόν να αισθανθεί παντοδύναμος έναντι των συνανθρώπων του, χάρη κυρίως στην εξουσία, όταν οι άλλοι ακολουθούν ή και υποτάσσονται με κάποιους τρόπους στις προτάσεις και τις αποφάσεις του ή, όταν μέσα από θεσμικές μορφές εξουσίας αποφασίζει για τις τύχες τους. Επίσης είναι δυνατόν να αισθανθεί παντοδύναμος έναντι των ανθρώπων, αλλά και της φύσης, χάρη στη γνώση και στην τεχνολογία του, που κακώς χρησιμοποιώντας αυτές ωθείται στην κυριαρχία επάνω στη φύση και στην καταστροφή της. Είναι αδύνατον όμως να αισθανθεί απόλυτα τέλειος, όπως είναι αδύνατον να αισθανθεί αιώνιος και πάνσοφος, διαστάσεις του απόλυτου έναντι των οποίων θα στέκει πάντοτε νικημένος, εφόσον επιθυμεί μάλλον να κυριαρχεί παρά να συνειδητοποιείται, να γνωρίζει και να σέβεται.
ΔΥΟ ΣΕ ΕΝΑ
Είναι τόση η γαλήνη που αισθανόμαστε
ο ένας μέσα στην αγκαλιά του άλλου
αυτήν την ώρα
Όλα τ' άστρα φέγγουν μαζί
στο στερέωμα της ευτυχίας μας
Δε ξέρουμε αν υπάρχουν
άλλες καρδιές τριγύρω
τόσο πολύ φωτισμένες από έρωτα
τώρα που οι δρόμοι της ζωής μας
επιτέλους ενώνονται
σ' έναν άρρηκτο δεσμό
μα νιώθουμε μέσα στο στήθος μας
τον Ήλιο της αγάπης
να χορεύει εκστασιασμένος
απ' τη δύναμη της ένωσής μας
Ύστερα τον κοιτάμε να στέκεται μετέωρος
επάνω απ' την ελπίδα μας
για ένα πιο ευοίωνο μέλλον και για τους δύο μας
φωτεινό και ανθισμένο
Περιμένουμε να συμβεί το απρόσμενο
Η μοναξιά που μας ταλάνιζε τόσα χρόνια
να πάψει πια να είναι μια φωτιά
που καίει με βιάση
κάθε επερχόμενη χαρά μας
Τώρα πια είμαστε ευτυχισμένοι
καθώς λουζόμαστε μαζί
στο ανέσπερο φως
της σύμπνοιας και της κατανόησης
🌰
ΟΛΑ ΑΥΤΑ ΓΙΑ ΕΝΑ ΑΥΡΙΟ
Τα όνειρα του απομεσήμερου
μετά από πολύωρο περπάτημα
σε χώματα άγνωστου πλανήτη
Οι πόθοι που ρυθμικά
μας καλούν να βυθιστούμε στην αγκαλιά
του απρόσμενου θάμβους τους
Η μέρα που πέρασε σχεδόν,
θολώνοντας με δάκρυα
την επικράτεια της μνήμης μας
Τα διάφανα κουρασμένα κορμιά μας
που μεταμορφώνονται σε αστέρια
καταυγασμένα από φως
Όλα αυτά δοκιμάζουν
την αντοχή μας στο ξεκίνημα
της δημιουργίας ενός νέου κόσμου
Το φεγγάρι που μας ρίχνει
λοξές ματιές καθώς γυρίζει
πλευρό και ξεκουράζεται
Οι σκιές της ζωής μας
που βάφονται με καινούργια χρώματα
Το ένα μισό του προσώπου μας
που προσμένει με αγωνία
τη μετατροπή του άλλου
σε τρανό ταξιδευτή του Σύμπαντος
Ποιο πάθος θα τα μεταλλάξει
σε μορφές αλλόκοσμες
που καμιά επιθυμία για επιστροφή στη Γη
δε θ' απομείνει μέσα τους;
Όλα αυτά τα τρομάζουν
οι δοκιμές και τα παιχνίδια με το άπειρο
Μα εμείς είμαστε πρόθυμοι
να τα μάθουμε και άλλα παράξενα,
όπως την αντανάκλαση μιας αχτίδας
επάνω στα βλέφαρά τους
Όλα αυτά για ένα αύριο
που θ' ανοίξει τις πύλες τ' ουρανού,
αφήνοντας το φως μιας ολοκαίνουργιας ζωής
να διώξει το σκοτάδι
των παρακμασμένων επίγειων ημερών μας
🌰
ΜΟΝΟΣ
Μόνος ζω σε αυτόν τον έρημο πλανήτη
ή έτσι νομίζω τουλάχιστον
Το αστρόπλοιό μου με παράτησε εδώ
και πήγε ν' αράξει
επάνω στους βράχους του διαστήματος
Μόνος είμαι χωρίς καμιά συντροφιά
Θλιμμένος, πονεμένος, τυραννισμένος
απ' την αφόρητη σιωπή
Μόνος είμαι και χαμένος
ανάμεσα σε παράξενα όνειρα
Μόνος είμαι, δεν κρύβομαι
Δεν υπάρχει κανένας λόγος να κρυφτώ
ή έτσι νομίζω τουλάχιστον
Μόνος είμαι με δυο μάτια
γεμάτα δάκρυα
Ακόμη και η μοναξιά μου
δείχνει βαριεστημένη
Χωρίς φίλο κανένα μόνος μου
μιλάω με την οδύνη μου
και το αιώνιο σκοτάδι
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε έργο Γιώργου Αναστασιάδη (Αγάπη σε άσπρο - μαύρο)
Πηγές:
Παπανδρέου Ανδρέας, Η δημοκρατία στο απόσπασμα, Καρανάσης, 1974
Παπαρίζος Αντώνης, Θεός, εξουσία και θρησκευτική συνείδηση, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001
Πεκ Μ. Σκοτ, Ο δρόμος ο λιγότερο ταξιδεμένος, Κέδρος, 1988
Πιζάνιας Πέτρος, Τι φοβάται η Εκκλησία;, ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 1 Οκτωβρίου 2000
Σπέκτερ Μάικλ, Ο επικίνδυνος φιλόσοφος, NPQ, Τεύχος 13, Χειμώνας 2000
Σπινόζα, Ηθική, Πέλλα
Σπινόζα, Πολιτεία (Πολιτική πραγματεία), Αναγνωστίδης
Τσουκαλάς Κ., Η εξουσία ως λαός και ως έθνος, Θεμέλιο, Αθήνα 1999
Φάρος Φιλόθεος, Ήθος άηθες, Ακρίτας 1988
Φουκώ Μ., Εξουσία, γνώση και ηθική, Ύψιλον, Αθήνα 1987
Φουκώ Μ., Η μικροφυσική της εξουσίας, Ύψιλον, Αθήνα 1991
Φρομ Ε., Το δόγμα του Χριστού, Μπουκουμάνης, Αθήνα 1974
