koukidaki: Όπως σκεφτόμαστε

Η αρρώστια της εποχής μας

Έχει πέσει η στάθμη της ειλικρίνειας στις μέρες μας. Αυτό είναι η αρρώστια της εποχής μας. Όχι μόνο της εποχής μας, βέβαια! Όπως έχουμε ξαναπεί, στην κυκλοθυμική ιστορική πορεία των λαών εμφανίζεται κάθε τόσο η κόπωση. Η ειλικρίνεια, ως παλικαρίσια και αγωνιστική αντιμετώπιση της ζωής, κουράζει και οι άνθρωποι καταφεύγουν στην βολική ανειλικρίνεια. Και η εποχή μας είναι εποχή τέτοιας κόπωσης. Άρα, εποχή ανειλικρίνειας.

Ανειλικρίνεια, επικίνδυνη τοξίνη

Το κακό είναι γενικότερο, αποτελεί τοξίνη που υπονομεύει όλον τον οργανισμό μας, και ως ατόμων και ως κοινωνίας. Τα συμβατικά, περί των οποίων έγινε ήδη λόγος, τα κατά συνθήκη, τα μεγαλόστομα αλλά ψεύτικα, μας εξοικειώνουν με την ανειλικρίνεια, μας παραλύουν την αγωνιστική διάθεση, μας συμβιβάζουν με τη δειλία και τον τομαρισμό και μας εμποδίζουν να αντιμετωπίσουμε την πραγματικότητα όπως όντως είναι, ώστε να διαμορφώσουμε, κατά το δυνατόν τουλάχιστον, την πραγματικότητα όπως πρέπει να είναι.

Η κακή νοοτροπία του κομφορμισμού

Και πρώτη εκδήλωση αυτής της τοξίνωσης αποτελεί μία νοοτροπία που είναι ένα κοκτέιλ «κομφορμισμού», συμμόρφωσης προς «ό,τι κάνει όλος ο κόσμος» και στο βάθος αδιαφορίας για καθετί που δεν αφορά το «εγώ» μας. Είναι μια σύνθεση δειλίας και ραστώνης, που καθιστά αδύνατη την ειλικρινή, άρα την αγωνιστική και ηρωική ακόμα, αντιμετώπιση της ζωής. Και πριν απ' όλα καθιστά αδύνατη την απερίφραστη, την τίμια ομολογία των «κακώς κειμένων» στην ατομική μας συγκρότηση και στην κοινωνική μας συμβίωση. Είναι ακόμη, η νοοτροπία αυτή, και εναντίον πάσης προόδου, αφού δεν έχει την ειλικρίνεια και την εντιμότητα να ομολογήσει ευθαρσώς την ανάγκη ουδεμίας βελτίωσης την οποία θα φέρει η πρόοδος. Η ανειλικρινής νοοτροπία είναι, κατά συνέπεια, ουσιωδώς αντιπροοδευτική.

Αλλαγή χωρίς ανέβασμα

Η αλήθεια είναι ότι και εδώ έπαιξε τον ρόλο του ο κομμουνισμός και ο φόβος του κομμουνισμού. Οι «προοδευτικές ιδέες», που γαλούχησαν περασμένες γενιές, μπήκαν σιγά σιγά, κατά τρόπο αναπόφευκτο, στο κανάλι μιας τέτοιας αντιμετώπισης του κομμουνισμού. Συμπέρασμα: η αβίαστη, ειλικρινής προοδευτική τάση εξαφανίστηκε. Στο πεδίο όπου κυριαρχεί ο κομμουνισμός, έλιωσε κάτω από τον γνωστό οδοστρωτήρα. Εκτός πάλι του κομμουνισμού, έπαθε μια υποτονία που της αποκλείει κάθε έμπρακτη εκδήλωση, κάθε ειλικρινά προοδευτική πρωτοβουλία. Εν τω μεταξύ, η ζωή κυλά. Τα περασμένα είναι περασμένα. Νέα σχήματα διαδέχονται τα παλιά. Αλλά η διαδοχή αυτή γίνεται πλέον ερήμην του πνεύματος (πώς να υπάρξει δύναμη του πνεύματος όπου δεν υπάρχει ειλικρίνεια;). Χωρίς καθοδήγηση, χωρίς την πίστη, την ενθέου ζήλου εμπλέων, πνευματική πρωτοπόρο ηγεσία, οιονεί από του αυτομάτου. Είναι αλλαγή χωρίς να είναι ανέβασμα. Κατά συνέπεια, πρόοδος υπό την έννοια ότι το νεότερο θα είναι και αξιολογικά ανώτερο· δεν συντελείται πρόοδος του πνευματικού πολιτισμού. Είμαστε η γενιά που δεν προοδεύει. Η πνευματοκτόνος ανειλικρίνεια μας κυλά προς τα πίσω, ενώ ο τεχνικός πολιτισμός τρέχει προς τα εμπρός... και πώς τρέχει!

Ελιγμός, η σύγχρονη νοοτροπία

Μαζί με αυτό, η ανειλικρίνεια που μας «δέρνει» εμφανίζει και κάτι άλλο, χαρακτηριστικό του ανθρώπου «του αιώνα τούτου»: τους ελιγμούς. Οι ελιγμοί αυτοί δεν αποτελούν εξέλιξη της σκέψης, έστω και κυματοειδή. Είναι κίνηση, σταθερή παρ' όλα τα ζιγκ ζαγκ, προς έναν και μόνο σκοπό: προς τη δύναμη. Αλλά όχι όπως το στοχάζεται ο Νίτσε. Η κίνηση αυτή είναι τεχνητή προσπέλαση του κατέχοντα τη δύναμη, του ισχυρού. Το να τα έχουμε καλά με τον ισχυρό είναι το μοναδικό σημείο προσανατολισμού. Ο ισχυρός έχει πάντα δίκιο. Με αυτό το βασικό δόγμα ενεργούμε. Αν τώρα αυτό δεν είναι αλήθεια... τόσο το χειρότερο για την αλήθεια! Η δύναμη είναι απόδειξη. Η regina probationum, η βασίλισσα των αποδείξεων.

Προσκόλληση στον ισχυρό

Και το δόγμα αυτό, ανομολόγητο αλλά κυβερνών τη ζωή μας, είναι χαρακτηριστικό των καιρών μας. Στους ειλικρινείς καιρούς η δύναμη προκαλεί αντίδραση, πράγμα έξαλλο βέβαια αλλά παλικαρίσιο. Στους ανειλικρινείς, ηθικά πεσμένους καιρούς, η δύναμη είναι μαγνήτης, η προσέγγιση προς τον ισχυρό σκοπός της ζωής. Και η δουλοφροσύνη έναντι του ισχυρού έχει έκταση πολύ μεγαλύτερη από όσο φανταζόμαστε. Διότι εκδηλώνεται και με την ανειλικρινή σιωπή όλων μας προς όσα ο ισχυρός διαπράττει, με την ανεκτικότητα όλων μας για όλα του τα ατοπήματα, ενώ εμείς οι ίδιοι είμαστε υπεραυστηροί και ανάλγητοι όταν κάποτε βήξει άκαιρα εκείνος που δεν είναι, ή νομίζουμε ότι δεν είναι, ισχυρός!

Ψέματα και στον εαυτό μας!

Και το χειρότερο ακόμα είναι η διαφθορά της δικής μας συνείδησης, η οποία συντελείται κατ' αυτόν τον τρόπο.

Η περί τον ισχυρό δουλόφρονα περιστροφή είναι δειλία που θέλει να εμφανίζεται ως πεποίθηση. Για να δικαιολογήσουμε τη συμπεριφορά μας ψευδόμαστε και έναντι του εαυτού μας. Προσπαθούμε να πείσουμε ακόμα και τον εαυτό μας ότι τάχα η φωνή του ισχυρού εκφράζει και τη δική μας σκέψη. Και σ' αυτήν ακόμα τη δειλία μας είμαστε ανειλικρινείς!

Η... «εξυπνάδα» του ελιγμού!

Φυσικά, αυτή η εξυπνάδα των ελιγμών οδηγεί πολλές φορές στο ναυάγιο, γιατί αποδεικνύεται εκ των πραγμάτων ότι ο «ισχυρός», στον οποίο όχι από πίστη αλλά από υπολογισμό προσδεθήκαμε, δεν είναι και τόσο ισχυρός όπως νομίζαμε. Ε, μα ποια «μπίζνα» δεν έχει τους κινδύνους της; Κι έπειτα... η δυνατότητα να απαγκιστρωθούμε εγκαίρως από τον εξασθενούντα ισχυρό και να γαντζωθούμε αλλού υπάρχει πάντοτε –εδώ που τα λέμε: όχι και πάντοτε!

Κοινωνία γεμάτη τυραννίδες

Δεν πρέπει να νομίζουμε όμως ότι αυτός ο ισχυρός, έναντι του οποίου τόσο δουλόφρονα φερόμαστε, τουλάχιστον με την αντίθετη προς τις πεποιθήσεις μας σιωπή και συνεργό ανοχή, ότι αυτός ο ισχυρός είναι κατ' ανάγκη ένας ορισμένος άνθρωπος, ένας τύραννος. Ίσα ίσα, ο δακτυλοδεικτούμενος τύραννος είναι ο λιγότερο τύραννος. Η κοινωνία μας είναι γεμάτη από τυραννίδες, που δεν τολμάμε ούτε καν μέσα μας να τις αναφέρουμε ως τυραννίδες, διότι ασκούν την τυραννική τους πίεση εν ονόματι ακριβώς της ελευθερίας. Είναι οι προνομιούχοι. Η Ρώμη είχε και το ρωμαϊκό δίκαιο αναγνώριζε τους «ισχυρούς», τους potentiores. Πόσο ειλικρινέστερο ήταν αυτό από την «ενώπιον του νόμου ισότητα» την οποία επαγγέλλονται τα σύγχρονα συντάγματα! Την ώρα κατά την οποία, στην Αθήνα, στις φυλακές της Καλλιθέας, κρατούνται σήμερα φτωχοί οικογενειάρχες, γιατί οφείλουν στο κράτος τρεις κι εξήντα, πόσοι, κάθε άλλο παρά άποροι, Έλληνες παραμένουν φορολογικά ασύδοτοι με την ανοχή όλων μας! Καταργήθηκαν, λέμε, τα προνόμια! Τα εμφανή, ναι! Αλλά τα αφανή; Ποιος μπορεί να τα απαριθμήσει; Και προπαντός ποιος έχει την ειλικρίνεια να τα δακτυλοδείξει; Και όταν πάλι οι προνομιούχοι διαθέτουν όχι μεν πολιτειακή εξουσία, οργάνωση όμως συμφερόντων, τότε ποιος τολμά να τους πει ειλικρινά και ευθέως ότι έχουν άδικο σ' αυτήν ή εκείνη την περίπτωση;

Η κακή επιρροή της μάζας

Και φτάνουμε έτσι στην κορύφωση: Ο μεγαλύτερος «ισχυρός», ενώπιον του οποίου η παρρησία εκμηδενίζεται και εξαφανίζεται κάθε ίχνος ειλικρίνειας, δεν είναι καν οι συγκεκριμένοι «προνομιούχοι». Είναι το ανώνυμο πλήθος, είναι το απρόσωπο ρεύμα. Αρμόδιοι και αριστογείτονες κατά των μεμονωμένων τυράννων εμφανίζονται πότε πότε. Κατά του ρεύματος όμως; Κατά της μάζας; Βλέπετε, η μάζα είναι ο «δήμος». Και αυτονόητη εκδήλωση της δημοκρατίας φαίνεται η δημαγωγία, μολονότι η δεύτερη έχει προς την πρώτη όποιον λόγο έχει η δεισιδαιμονία προς την πίστη.

Η αρχαία δημαγωγία...

Η δημαγωγία! Και την αρχαία Ελλάδα λυμαινόταν. Τι μεγάλη, παραμορφωμένη κηλίδα υπήρξε για το αρχαίο ελληνικό θαύμα η δημαγωγία! Ίσως και σήμερα ακόμα πληρώνουμε το εξωφρενικό έγκλημα που διεπράχθη στην αρχαία Αθήνα, ακριβώς από τον δήμο και τη δημαγωγία, μετά την ναυμαχία των Αργινουσών, με τον δικαστικό φόνο των νικητών στρατηγών και με σύνθημα, όπως μας διασώζει ο Ξενοφών, «δεινόν είναι, ει μη τις εάσει τον δήμον πράττειν α αν βούληται».

...και η πληγή της σύγχρονης δημαγωγίας

Αλλά επιτέλους, η δημαγωγία εκείνη των αρχαίων αποτελεί κακή χρήση καλώς τεθείσας πολιτειακής λειτουργίας, την κακή πλευρά καλού νομίσματος. Ενώ η σημερινή κρυπτοδημαγωγία δεν αποτελεί κακή έστω άσκηση πολιτειακής λειτουργίας. Αποτελεί το ψεύδος ως οδηγό στην κοινωνική μας πορεία. Η σύγχρονη νοοτροπία γίνεται δουλόφρονη συμμόρφωση με το ρεύμα. Οδηγός του καθενός από μας είναι «ό,τι κάνουν όλοι». Και αυτό, φυσικά, σε βάρος της συνείδησης. Η φορά του ρεύματος αντικαθιστά τη φωνή της συνείδησης. Και το χειρότερο όλων: δεν έχουμε καν την ειλικρίνεια να ομολογήσουμε, έστω και στον εαυτό μας μόνο, ότι δεν είμαστε ειλικρινείς! Προσπαθούμε να ξεγελάσουμε ακόμα και τον εαυτό μας. Να τον πείσουμε ότι όντως και ενσυνείδητα είμαστε σύμφωνοι με το ρεύμα, το οποίο απλούστατα μας παρασύρει όπου αυτό θέλει.

Λόγια, λόγια, λόγια!

Αλλά δεν είναι μια και δυο οι εκφάνσεις της ανειλικρίνειας η οποία κατατρύχει την κοινωνική μας ζωή. Υπάρχουν και οι ηπιότερες αλλά όχι λιγότερο χαρακτηριστικές εκδηλώσεις. Μια από αυτές είναι η βασιλεία του «βερμπαλισμού», των λόγων που δεν έχουν περιεχόμενο. «Λόγια, λόγια, λόγια!» Αυτή η χλευαστική σαιξπηρική έκφραση ταιριάζει στην εποχή μας πέρα για πέρα. Επιστήμονες και λογοτέχνες, πολιτικοί και διδάσκαλοι του λαού, αραδιάζουν λόγια επάνω στα λόγια, ομορφοκομμένα πολλές φορές, χωρίς περιεχόμενο όμως, λόγια ψεύτικα. Τα διαβάζεις ή τα ακούς και νομίζεις ότι σ' έχουν καλέσει σε ένα τραπέζι, όπου αντί για φαγητό σου προσφέρουν όμορφα άδεια σερβίτσια. Μπορεί τα σερβίτσια αυτά να προκαλούν εντύπωση και θαυμασμό ίσως, δεν γεμίζουν το στομάχι όμως! Και τα ομορφοκομμένα λόγια είναι δυνατόν να προκαλούν εντύπωση, κατάπληξη καμιά φορά, θαυμασμό αν θέλετε, ενθουσιασμό όμως δεν προκαλούν. Διότι τον ενθουσιασμό δημιουργούν όχι τα λόγια καθ' αυτά, αλλά οι ιδέες. Και τα λόγια, μόνο εφόσον εκφράζουν και προσφέρουν ιδέες!

Ο βερμπαλισμός της λογοτεχνίας...

Το φαινόμενο αυτό του βερμπαλισμού είναι φανερό στη λογοτεχνία κυρίως, ειδικότερα ακόμα στην σύγχρονη ποίηση. Σε περασμένες γενιές, η ποίηση ήταν το νεύρο της λαϊκής ψυχής. Ο ποιητής ήταν ηγέτης. Σήμερα, ο ποιητής (μιλάμε, φυσικά, για την συνήθη, τυπική, περίπτωση, χωρίς να παραγνωρίζουμε την ύπαρξη φωτεινών εξαιρέσεων) όχι μόνο δεν είναι, αλλά ούτε σκέφτεται καν ότι θα έπρεπε να είναι ηγέτης. Δεν αποδέχεται ηγετικές ευθύνες και παρηγορείται με την ιδέα ότι τάχα γράφει μόνο για τους λίγους, όπως άλλωστε και ο πεζογράφος. Στην πραγματικότητα, όμως, ο ακαταλαβίστικος λογοτέχνης δεν γράφει για τους λίγους και δεν λέει την αλήθεια όταν βεβαιώνει το αντίθετο. Για τους πολλούς γράφει. Αλλά φρονεί ότι σήμερα, όπως καταντήσαμε, ακριβώς για να κερδίσει τους πολλούς, ο λογοτέχνης πρέπει να είναι ακαταλαβίστικος!

...και οι κοινωνικές του προεκτάσεις

Και αυτός ο βερμπαλισμός είναι, επιτέλους, ο αθωότερος! Διότι υπάρχει και ο βερμπαλισμός των μεγάλων λόγων επί μεγάλων –μεγίστων– θεμάτων, λόγων που το βλέπεις ότι δεν έχουν κάλυμμα την πεποίθηση, ότι λέγονται απλώς κατά συνθήκη. Ας υπενθυμίσουμε την ανειλικρινή, τη συμβατική, την κατά συνθήκη κοσμοθεωριακή τοποθέτηση. Το ότι τώρα όλα αυτά τα ακούμε χωρίς να ενδιαφερόμαστε καν να ελέγξουμε αν προέρχονται από μέση καρδιά ή μάλλον εν γνώσει ότι λέγονται απλώς κατά συνθήκη, αυτή η παθητική ειλικρίνεια, η έλλειψη αντίδρασης εκ μέρους της κοινής γνώμης για την ψευτιά και την υποκρισία που μας δέρνουν είναι το γενικότερο και άρα το περισσότερο ανησυχητικό δείγμα της ψυχικής μας κόπωσης.

Πανάκεια εναντίον της ανειλικρίνειας

Η πανάκεια, το φάρμακο που θα θεραπεύει κάθε συλλήβδην αρρώστια ψυχής και σώματος, είναι χίμαιρα. Δεν υπάρχει τέτοιο φάρμακο. Και όμως, θα διακινδυνεύσουμε παρ' όλο τούτο να προτείνουμε εμείς την πανάκεια για την σημερινή νοσηρότητα στον πολιτισμό μας. Όλα τα δεινά που μας «δέρνουν» θα υπερνικούνταν εάν όλοι αποφασίζαμε να μιλάμε όπως σκεφτόμαστε. Και αυτή η πανάκεια θα ήταν δραστική, αυτόχρημα θαυματουργή, ακόμη κι αν αυτά που σκεφτόμαστε δεν είναι ορθά. Όχι, η εσφαλμένη γνώμη αλλά η ανειλικρίνεια είναι το μεγάλο κακό. Η πλάνη είναι κάτι το ανθρώπινο. Είναι ο πρόλογος της ορθοφροσύνης, στα θέματα όπου η εύρεση της αλήθειας είναι καρπός έρευνας. Η έρευνα είναι πορεία διαμέσου της πλάνης. Αλλά εάν ο λόγος μας αντιστοιχεί στην σκέψη μας, η σκέψη μας θα γίνεται αντικείμενο ελέγχου και από τον εαυτό μας και από τους άλλους. Και η ειλικρινά διατυπωμένη και μετ' ευθύτητας ελεγχόμενη –εσφαλμένη έστω– σκέψη θα αποτελεί βήμα στην πορεία προς την αλήθεια.

Άσκοπο το ψέμα!

Γνωρίζουμε πόσο δύσκολο είναι να λέει κανείς την αλήθεια. Επ' αυτού είμαστε όλοι σύμφωνοι. Αλλά πρέπει να συμφωνήσουμε και ως προς το άλλο: είναι δύσκολο να λες την αλήθεια, αλλά είναι άσκοπο να λες το ψέμα.

Και όσο μεγαλύτερο και υψηλότερο είναι το θέμα περί του οποίου πρόκειται, τόσο το ψέμα είναι εγγύτερο προς τη μωρία. Η ιδέα ότι θα μπορείς να μιλάς καθ' υπόκριση χωρίς ο άλλος να το αντιλαμβάνεται, η ιδέα αυτή είναι πλανημένη σ' όλον τον κόσμο και σε όλες τις εποχές, πόσο δε στην ελληνική γη και σε τούτους τους χρόνους με τους «ψημένους» ανθρώπους. Ο άλλος σε καταλαβαίνει πότε αυτά που λες τα πιστεύεις όντως και πότε μιλάς απλώς «κατά συνθήκη». Ούτε κρύβονται «των καρδιών οι διαλογισμοί». Μπορείτε να κρύψετε από τον συνάνθρωπό σας όλον τον ψυχικό σας κόσμο· ένα δεν μπορείτε να του κρύψετε: την απόκρυψη!

Ματαιοπονία είναι, λοιπόν, η προσπάθεια για την συγκάλυψη της αλήθειας και αν ποτέ αυτή η προσπάθεια φαίνεται επιτυχημένη, κι αυτό εμπαιγμός είναι εκ μέρους εκείνου που προσπαθείτε να εμπαίξετε και ο οποίος υποκρίνεται (και έναντι του εαυτού του ενδεχομένως) ότι, κατά το δη λεγόμενο, «τα έχαψε» αυτά. Και κατόπιν, όταν οικοδομήσουμε πάνω στον αμοιβαίο εμπαιγμό, θυμόμαστε, αργά πλέον, την εικόνα την οποία ο Θεάνθρωπος χρησιμοποίησε στην επί του Όρους Ομιλία: «και κατέβη η βροχή και ήλθον οι ποταμοί και έπνευσαν οι άνεμοι και προσέκοψαν τη οικία εκείνη και έπεσε, και ην η πτώσις αυτή μεγάλη».

Όλοι φοβόμαστε τη θύελλα!

Και μη μου πείτε ότι δεν φοβάστε τέτοια «μεγάλη πτώση», γιατί δεν φοβάστε ότι θα έρθει η κατακρημνίζουσα θύελλα. Το κακό είναι ότι το βαρόμετρο δεν δείχνει αιθρία. Και πολύ φοβόμαστε ότι οι ημέρες ανειλικρίνειας σε ραστώνη είναι μετρημένες. Θα είναι μεγάλη νίκη, αυτόχρημα σωτήρια για το Έθνος, αν εμείς πρώτοι αποσκορακίσουμε την ανειλικρίνεια πριν την ρίξουν σε «πτώσιν μεγάλη» τα ξεσπάσματα των καιρών.

Διότι το γκρέμισμα που θα κάνουμε εμείς, καθαιρώντας την ατομική και κοινωνική μας ζωή, είναι ζωή. Το γκρέμισμα που θα κάνουν οι καιροί είναι θάνατος. Θάνατος όλων. Και των «ευφυών». Ίσως ίσως αυτών πρώτων!

Ο αγώνας του Έθνους μας...

Από την Σαλαμίνα έως την Πίνδο, το Έθνος τούτο αγωνίζεται. Μήπως κάνει και τίποτε άλλο; Όλο μάχεται!

Είμαστε οφειλέτες έναντι τους αίματος που χύθηκε στους αγώνες αυτούς. Και πρέπει να κάνουμε το παν για την αξιοποίηση των θυσιών, αξιοποίηση που θα ετοιμάσει και τη νικηφόρα αντιμετώπιση των θυελλών που έρχονται. Και η βασική προϋπόθεση, το ξεκίνημα για την αξιοποίηση αυτή, είναι η ειλικρινής αντιμετώπιση και θαρραλέα, άρα αγωνιστική, ομολογία της πραγματικότητας, όπως τουλάχιστον την αντιλαμβανόμαστε.

...και η δημοκρατική ευθύνη του Έλληνα

Και το αγωνιστικό αυτό ξεκίνημα είναι έργο κάθε Έλληνα και κάθε Ελληνίδας. Η ωραιότερη έκφραση της δημοκρατίας είναι ακριβώς η ευθύνη την οποία φέρει κάθε πολίτης, χωρίς καμία απολύτως εξαίρεση, για να πάρει η ζωή του Έθνους τον δρόμο που πρέπει.

Τον δρόμο που ξεκινά από την ειλικρίνεια.

Π.Δ. Ροζάκης