Ο Θεός ως κριτής
Ο Δημιουργός ως χορηγός της τιμωρίας και του επαίνου
(δεύτερο μέρος)
Ο Θεός μας παρακολουθεί και καθοδηγεί τη μοίρα μας, διδάσκει ο χριστιανισμός. Άλλες οντότητες πιο κακόβουλες είναι υπεύθυνες για την ύπαρξη του κακού στον κόσμο. Και οι δύο όμως εξυπηρετούν τις ανθρώπινες ανάγκες. Ο μεν Θεός την ανάγκη της «εξ άνωθεν» ασφάλειας, οι δε δαίμονες την ανάγκη της ύπαρξης εξιλαστήριων θυμάτων για τις δικές μας αμαρτίες.
Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι αρνιόντουσαν ότι οι δαίμονες ήταν πηγή κακού και παρίσταναν μάλιστα τον έρωτα, τον κυβερνήτη των σεξουαλικών παθών, ως δαίμονα και όχι ως θεό, «ούτε θνητό ούτε αθάνατο, ούτε καλό ούτε κακό». Ο Πλάτωνας ιδίως, ο πιο διάσημος μαθητής του Σωκράτη, απέδιδε έναν σπουδαίο ρόλο στους δαίμονες: «Καμία ανθρώπινη φύση, η οποία περιβάλλεται από την ανώτατη εξουσία, δεν είναι ικανή να τακτοποιήσει τις ανθρώπινες υποθέσεις, χωρίς να ξεχειλίσει από αυθάδεια και λάθη.». Οι μετέπειτα πλατωνιστές όμως συμπεριλαμβανομένων και των νεοπλατωνιστών, που επηρέασαν έντονα τη χριστιανική φιλοσοφία, θεωρούσαν ότι κάποιοι δαίμονες ήταν καλοί και κάποιοι άλλοι κακοί. Η ριζική μεταστροφή είχε αρχίσει.
Οι πρώτοι Πατέρες της εκκλησίας, παρότι είχαν αφομοιώσει το νεοπλατωνισμό και από τη θρησκεία που είχαν από παλιά, είχαν την αγωνία να διαχωρίσουν τη θέση τους από τα συστήματα της παγανιστικής πίστης. Δίδασκαν ότι ολόκληρη η παγανιστική θρησκεία αποτελείτο από τη λατρεία των δαιμόνων και των ανθρώπων, που και οι δύο είχαν θεωρηθεί λανθασμένα ως θεοί. Όταν ο Απόστολος Παύλος παραπονιόταν για τη διαφθορά στις ανώτατες θέσεις, δεν αναφερόταν στην κυβερνητική διαφθορά, αλλά στους δαίμονες που ζούσαν σε υψηλότερες σφαίρες: «Γιατί εμείς δεν στρεφόμαστε ενάντια στη σάρκα και το αίμα, αλλά ενάντια στις αρχές, στις εξουσίες, ενάντια στους κυβερνήτες του σκότους σε αυτόν τον κόσμο, ενάντια στην πνευματική διαφθορά σε υψηλότερες σφαίρες.».
Από την αρχή είχαν κατά νου πολύ περισσότερα από το να θεωρήσουν τους δαίμονες ως απλή ποιητική μεταφορά του κακού μέσα στην καρδιά των ανθρώπων. Χρειάζονταν επειγόντως εξιλαστήρια θύματα για να τα φορτώσουν τις ανθρώπινες αμαρτίες. Κι επειδή διαλαλούσαν την αγάπη προς τον άνθρωπο, γι' αυτό έπρεπε να τα αναζητήσουν κάπου πέρα από αυτόν, σε κάποιους μεταφυσικούς χώρους. Αργότερα βέβαια δεν δίστασαν οι ελεγκτές των θρησκευτικών πεποιθήσεων να κυνηγήσουν και ανθρώπους. Το παρατηρούμε αυτό στην πυρά των ιεροεξεταστών και στους αφορισμούς, που έκανε και η δυτική και η ανατολική εκκλησία.
Η μανία με τους δαίμονες άρχισε να φθάνει στο αποκορύφωμά της όταν ο πάπας Ιννοκέντιος ο Η' ανήγγειλε στο περίφημο παπικό του διάταγμα το 1484: «Έφθασε στ' αφτιά μας ότι μέλη και των δύο φύλων δεν αποφεύγουν να έχουν συνουσίες με αγγέλους του κακού, incubi και succubi, και ότι με τα μάγια, τις μαγγανείες και τα ξόρκια πνίγουν, εξαφανίζουν και καταστρέφουν τις γέννες των γυναικών, καθώς και αναρίθμητες άλλες δυστυχίες.».
Άρχισαν τότε τα βασανιστήρια και η εκτέλεση των αναρίθμητων «μαγισσών» σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ήταν ένοχες γι' αυτό, που ο Αυγουστίνος είχε περιγράψει ως «εγκληματική παρέμβαση στον αόρατο κόσμο». Παρ' όλη την εξισωτική φράση «μέλη και των δύο φύλων» στο παπικό διάταγμα, κατά περίεργο τρόπο ήταν κυρίως κορίτσια και γυναίκες που καταδικάζονταν με την κατηγορία της μαγείας. Βεβαίως η μαγεία δεν ήταν η μόνη κατηγορία που επέσυρε τα βασανιστήρια και την καύση. Οι αιρέσεις ήταν ένα ακόμα χειρότερο έγκλημα, το οποίο οι καθολικοί και οι προτεστάντες τιμωρούσαν αυστηρά.
Δυστυχώς το κακό δεν περιορίστηκε στη Δυτική Εκκλησία, αλλά μαστίζει και την Ορθόδοξη Ανατολική, όχι με την πυρά, αλλά με αφορισμούς, διώξεις, καταπιεστικό έλεγχο και άσπονδο κυνηγητό οποιασδήποτε νεωτερικής ή αντίθετης γνώμης ή ιδέας. Ακόμη και η επικράτηση της εικονολατρείας σε βάρος των εικονομάχων αποδίδεται από πολλούς στην επιθυμία για εξουσιασμό των θρησκευομένων μαζών όχι μόνο των εκκλησιαστικών αξιωματούχων, αλλά και της αυτοκράτειρας Ειρήνης της Αθηναίας, η οποία βοήθησε στην εκλογή του Ταράσιου ως Πατριάρχη, που συγκάλεσε το 787 μ.Χ. την Ζ' Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια της Βιθυνίας. Η Σύνοδος ακύρωσε τις αποφάσεις της εικονομαχικής συνόδου του ανακτόρου της Ιέρειας, που είχε συγκαλέσει ο εικονομάχος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Ε' το 754, και αναστήλωσε τις εικόνες. Έτσι έληξε η πρώτη φάση της εικονομαχίας με την επικράτηση της Ορθοδοξίας.
Η εικονομαχία αναζωπυρώθηκε με τον αυτοκράτορα Λέοντα Ε' τον Αρμένιο. Το 815 συνήλθε σύνοδος που επανέφερε σε ισχύ τις αποφάσεις της εικονομαχικής συνόδου της Ιέρειας (754) και αφόρισε όλους όσους διαφωνούσαν. Οι ορθόδοξοι εξεγέρθηκαν με ηγέτη το μοναχό Θεόδωρο Στουδίτη, ο οποίος κακοποιήθηκε, φυλακίστηκε και εξορίστηκε.
Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος ήταν ο πιο σκληρός και απόλυτος εικονομάχος σ' αυτή τη δεύτερη περίοδο, ενώ η σύζυγός του Θεοδώρα τιμούσε τις εικόνες ή τουλάχιστον ο πόθος της για την εξουσία την ωθούσε στην στάση της αυτή απέναντι στις εικόνες. Μετά το θάνατο του αυτοκράτορα, με πρωτοβουλία της Θεοδώρας συνήλθε Σύνοδος στην Κωνσταντινούπολη το 843, η οποία επανέφερε σε ισχύ τις αποφάσεις της Ζ' Οικουμενικής Συνόδου.
Επίσης για το βάπτισμα των νηπίων υπάρχει το σκεπτικό ότι γίνεται σε τέτοια μικρή ηλικία με σκοπό τον πολλαπλασιασμό των χριστιανών και όχι τη δυνατότητα συμμετοχής των βρεφών στα άχραντα μυστήρια. Αυτό πηγάζει αφενός από τη φράση που είχε πει ο ίδιος ο Χριστός στους Αποστόλους όταν αυτοί θέλησαν να απομακρύνουν τα παιδιά από Αυτόν: «Αφήστε τα παιδιά να έρχονται σ' εμένα. Μην τα εμποδίζετε. Γιατί η Βασιλεία του Θεού ανήκει σε ανθρώπους που είναι σαν κι αυτά. Σας διαβεβαιώνω πως όποιος δε δεχθεί τη Βασιλεία του Θεού ως παιδί δε θα μπει σ' αυτήν.».
Αυτά τα λόγια του Ιησού υπονοούν την αγνότητα της ψυχής των παιδιών. Αν προσθέσουμε μάλιστα σ' αυτό και το ότι για να βαπτιστεί κάποιος, σύμφωνα με τον απόστολο Παύλο, πρέπει να μετανοήσει κατά πρώτον για τις αμαρτίες που έχει διαπράξει, κατόπιν να ομολογήσει την πίστη του στον Θεό και τέλος να βαπτιστεί και αφού το νήπιο δεν έχει αναπτύξει ακόμη σε τέτοιο βαθμό τη συνείδησή του ώστε να μετανοήσει για τις αμαρτίες, που δεν πρόλαβε να κάνει και να ομολογήσει κάτι, που πριν να το πιστέψει, πρέπει να το διδαχθεί και να το κατανοήσει, τότε θα έλεγε κανείς πως η βάπτιση των νηπίων είναι κάτι που αντιβαίνει σε όσα μας είπαν ο Χριστός και οι Απόστολοι. Άρα γίνεται για να εξυπηρετήσει κάποιους άλλους σκοπούς και συμφέροντα, σύμφωνα με τη γνώμη πολλών σκεπτικιστών.
Ο Κλήμης ο Αλεξανδρινός, ο πατέρας της πρωτοχριστιανικής εκκλησίας, στις Παραινέσεις προς τους Έλληνες, που γράφτηκαν γύρω στα 190 μ.Χ., απορρίπτει τις παγανιστικές πεποιθήσεις με λόγια που σήμερα φαίνονται κάπως ειρωνικά: «Πολύ απέχουμε από το να επιτρέπουμε σε ενήλικες να ακούν τέτοιες ιστορίες. Ακόμα και στα παιδιά μας, όταν κλαίνε ασταμάτητα, δεν πρέπει να συνηθίζουμε να λέμε παραμύθια για να τα ηρεμήσουμε.». Κι αυτά τα λέει παρόλο που η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη περιέχουν ένα μεγάλο πλήθος «παραμυθιών», που εκφράζονται με τους συμβολισμούς και τις παραβολές.
Σχετικά με τις δογματικές θρησκείες «οι άνθρωποι δεν τολμούν να ομολογήσουν ούτε στην ίδια τους την καρδιά», έγραφε ο φιλόσοφος Ντέιβιντ Χιούμ, ότι «οι αμφιβολίες που διατηρούν σχετικά με αυτό το θέμα δημιουργούν την αξία μιας απόλυτης πίστης και μεταμφιέζουν μέσα τους την αληθινή απιστία, με τους πιο ισχυρούς όρκους και τον πιο θετικό φανατισμό.».
Αυτή η απιστία έχει βαθιές ηθικές συνέπειες, όπως έγραψε ο Αμερικανός επαναστάτης Τομ Πέιν στο βιβλίο του Η εποχή της λογικής: «Η απιστία δεν συνίσταται στο να πιστεύεις ή να μην πιστεύεις. Συνίσταται στο να πρεσβεύεις ό,τι δεν πιστεύουν οι άλλοι. Είναι αδύνατο να υπολογίσεις την ηθική ζημιά, αν μπορώ να την εκφράσω έτσι, που το πνευματικό ψεύδος έχει επιφέρει στην κοινωνία. Όταν ο άνθρωπος έχει διαφθαρεί τόσο πολύ και έχει εκπορνεύσει την αγνότητα του πνεύματός του, ώστε να εγκρίνει τη δήθεν πίστη του σε πράγματα που δεν πιστεύει, έχει προετοιμαστεί για να διαπράξει οποιοδήποτε έγκλημα.».
Κάτι τέτοιο είναι και το ξεσκέπασμα της υποκρισίας και της απάτης εκ μέρους του ιερατείου που αφορά τις επικερδείς επιχειρήσεις των θαυμάτων και της θεραπείας μέσω της πίστης. Σήμερα, με έρευνες που έγιναν, ανακάλυψαν ότι αυτοί για παράδειγμα που πηδούν από την αναπηρική καρέκλα και δηλώνουν ότι θεραπεύτηκαν, δεν υπήρξαν ποτέ πριν ανάπηροι, αλλά τους είχε προσκαλέσει κάποιος συνεργάτης να καθίσουν σε αναπηρική καρέκλα ή ακόμη είναι και το θέμα της αυθυποβολής. Πάντως είναι πολλοί συνειδητοί τσαρλατάνοι, μεταξύ των οποίων και ιερείς, που χρησιμοποιούν τη γλώσσα του χριστιανικού Ευαγγελίου για να λυμαίνονται την ανθρώπινη επιπολαιότητα και να εξουσιάζουν τις μάζες. Στο σημείο αυτό είναι πραγματικά καταπληκτικό το πόσο διστακτικά είναι τα ιερατεία των εκκλησιών στο να καταδικάσουν την απάτη, που είναι προφανής μέσα στους κόλπους τους. Κι αυτό, γιατί εξυπηρετούνται και τα ίδια στον τομέα ελέγχου των πιστών.
Το 1858 αναφέρθηκε μια εμφάνιση της Παρθένου Μαρίας στη Λούρδη της Γαλλίας. Η Μητέρα του Κυρίου επιβεβαίωνε το δόγμα της άσπιλης σύλληψης, που είχε διακηρυχθεί από τον πάπα Πίο τον 9ο μόλις τέσσερα χρόνια πριν. Περίπου 100 εκατομμύρια άνθρωποι ήρθαν από τότε στη Λούρδη με την ελπίδα να γιατρευτούν, πολλοί από αυτούς με ασθένειες που η ιατρική της εποχής δεν μπορούσε να υπερνικήσει. Η ρωμαιοκαθολική εκκλησία απέρριψε την αυθεντικότητα μεγάλου αριθμού από υποτιθέμενες θαυματουργές θεραπείες, αποδεχόμενη ότι μόνο 65 άτομα σε ενάμιση περίπου αιώνα είχαν γίνει καλά από όγκους, φυματιώσεις, οφθαλμίτιδες, βρογχίτιδες, παραλύσεις και άλλες ασθένειες, αλλά όχι και την επαναλειτουργία ενός μέλους του σώματος ή τη θεραπεία του κατεστραμμένου νωτιαίου μυελού. Από αυτούς τους 65 ανθρώπους, οι γυναίκες ξεπερνούσαν τους άντρες κατά δέκα προς έναν. Έτσι οι πιθανότητες για μια θαυματουργή θεραπεία στη Λούρδη, είναι μία στο εκατομμύριο. Άρα έχει κανείς τόσες πιθανότητες να θεραπευτεί, πηγαίνοντας στη Λούρδη, όσες και να κερδίσει στη λοταρία, στον κουλοχέρη ή να σκοτωθεί από πτώση μιας πτήσης αεροπλάνου, συμπεριλαμβανομένης και αυτής που τον οδηγεί στη Λούρδη. Φυσικά εάν είσαστε ένας από τους 65, θα ήταν πολύ δύσκολο να σας πείσει κάποιος ότι το ταξίδι στη Λούρδη δεν ήταν η αιτία της υποχώρησης της ασθένειάς σας. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τους ατομικούς θεραπευτές πίστης. Βεβαίως και η Ελλάδα δεν βγαίνει έξω από το παιχνίδι των θαυμάτων, ιδίως με όσα συμβαίνουν κάθε Δεκαπενταύγουστο στο «ιερό» νησί της Τήνου. Καταλήγουμε λοιπόν στα λόγια του μεγάλου φιλοσόφου Φράνσις Μπέικον και από το περίφημο βιβλίο του Novum Organon (1620) διαβάζουμε τα εξής: «Η ανθρώπινη αντίληψη δεν είναι ένα απλό φως, αλλά δέχεται την επίδραση της θέλησης και των συναισθημάτων. Καθώς οι επιστήμες αναπτύσσονται, μπορεί να ονομαστούν "επιστήμες όπως θα ήθελε κανείς". Γιατί αυτό που θα επιθυμούσε κανείς να ήταν αληθινό, αυτό είναι που πιστεύει ευκολότερα. Γι' αυτό απορρίπτει τα δύσκολα πράγματα, επειδή δεν έχει την υπομονή να τα διερευνήσει. Τα συγκρατημένα πράγματα επειδή μειώνουν την ελπίδα. Τα βαθύτερα από τη φύση τους πράγματα, εξαιτίας των προκαταλήψεων. Το φως της εμπειρίας, εξαιτίας της υπεροψίας και της αλαζονείας. Τα πράγματα που δεν γίνονται ευρέως πιστευτά, επειδή διαφέρουν από την άποψη του όχλου. Αναρίθμητοι με δυο λόγια είναι οι τρόποι και μερικές φορές ακατανόητοι, με τους οποίους τα συναισθήματα χρωματίζουν και επηρεάζουν τη νόηση.».
Αντιαιρετικές εκστρατείες, προπηλακισμοί αντιφρονούντων, κάψιμο αιρετικών βιβλίων, δίκες, διώξεις, επιθέσεις πιστών εναντίων «αντίχριστων», πύρινοι λόγοι ιερωμένων, απαγορεύσεις, τρομοκρατία. Όλα αυτά όμως δεν αφορούν τον Μεσαίωνα, τον πάπα Ινοκέντιο και την Ιερά Εξέταση, αλλά την Ελλάδα της αυγής του 21ου αιώνα, όπου μια σύγχρονη «Ιερά Εξέταση» ζει και βασιλεύει. Το εκκλησιαστικό ιερατείο με παρωχημένες μορφές δράσης, αγωνίζεται να διατηρήσει τα πρωτεία της «πνευματικής» εξουσίας στο «ποίμνιό» του. Όμως τι σχέση έχουν όλα αυτά με την πραγματική, πνευματική του αποστολή;
Η αίσθηση της εκκλησίας ανέκαθεν ήταν μια ιδεατή, και όχι μόνο βέβαια, συγκέντρωση πιστών, που για συνδετικό τους κρίκο δεν είχαν κάποια δόγματα, αλλά την ανάγκη τους για επαφή με κάτι εντελώς ξένο από τα συνηθισμένα. Στην πορεία όμως τα πράγματα άλλαξαν. Εισέβαλαν επίκτητες κατηγοριοποιήσεις και ταμπέλες, ακούσιες και εκούσιες διακρίσεις που δρουν υποσυνείδητα ακόμη και σήμερα και σχηματίζουν τις δικές τους εικόνες για τον κόσμο, όλα αυτά ξεσηκώνουν το πνεύμα αντίδρασης του κάθε προβληματισμένου ανθρώπου. Τότε ακριβώς η πραγματικότητα του δείχνει τη σκληρή εικόνα του ιερατείου, των εκπροσώπων και των υπερασπιστών του και το μέγεθος που μπορούν να φθάσουν οι επιβαλλόμενες από αυτούς τιμωρίες για την οποιαδήποτε παρέκκλιση.
Μπορεί να ξαναθυμηθεί κανείς ακόμη, όπως επισημαίνει η συγγραφέας Εύα Αυλίδου, τα αλαφιασμένα πρόσωπα αυτών που το 1988 κατέστρεφαν τον κινηματογράφο που πρόβαλε τον Τελευταίο πειρασμό του Μάρτιν Σκορτσέζε ή εκείνων που κομμάτιαζαν το πιάνο του Σάκη Παπαδημητρίου στη Ροτόντα.
Τις γονατισμένες μορφές γυναικών κι ανδρών-μελών παραεκκλησιαστικών οργανώσεων όπως του ΕΛΚΙΣ, που ξανάκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περίπτωση του βιβλίου του Μ. Ανδρουλάκη. Αλλά και τις σφοδρές αντιδράσεις της επίσημης εκκλησίας για το ίδιο θέμα, τις κατηγορηματικές δηλώσεις εναντίον των εκτρώσεων και της εξάλειψης της εγγραφής του θρησκεύματος στις ταυτότητες το 1993. Την τραγελαφική απαίτηση να μη διδάσκεται η θρησκειολογία στα σχολεία –μη τυχόν και οι μαθητές γνωρίσουν το περιεχόμενο άλλων θρησκειών!
Έμμεσα ή άμεσα η εκκλησία, τονίζει η Εύα Αυλίδου, αγωνίζεται να διατηρήσει τα πρωτεία της «πνευματικής» της εξουσίας πάνω στο νεοελληνικό της ποίμνιο. Καθετί που αποκλίνει από την ιδεολογική της γραμμή εντάσσεται στις «νεοφανείς αιρέσεις και την παραθρησκεία», που αποτελούν «απειλή για τη νεότητα και πρόκληση για το ορθόδοξο φρόνημα, τον πολιτισμό μας και τους δημοκρατικούς θεσμούς» (Αρχιεπίσκοπος Σεραφείμ, Ορθόδοξο Θεολογικό Σεμινάριο, Νοέμβριος 1994-Μάρτιος 1995). Μάλιστα σε πείσμα των καιρών, η επίσημη εκκλησία συνεχίζει να προτάσσει απτόητη την απαγόρευση των προγαμιαίων σχέσεων. Με εγκύκλιο, ο αρχιεπίσκοπος Σεραφείμ εξέδωσε την Αντιαιρετική εκστρατεία, σύμφωνα με την οποία ένας μεγάλος αριθμός θρησκειών, συγκαταλεγομένων και των Διαμαρτυρόμενων, χαρακτηρίζονταν «αιρετικές», ενώ παράλληλα κληρικοί και στρατιωτικοί καλούνταν να «συνεργαστούν» με την Ιερά Σύνοδο, παρέχοντας πληροφορίες για τις διάφορες θρησκευτικές ομάδες (Ε' Διορθόδοξη Συνδιάσκεψη Εντεταλμένων Ορθόδοξων Εκκλησιών και Ιερών Μητροπόλεων δια Θέματα Αιρέσεων και Παραθρησκείας, Ναύπακτος 1993). Μήπως σας θυμίζουν κάτι όλα αυτά;
Μια παράταιρη, για την εποχή, ψευτοηθική συνεχίζει να κρύβει πίσω της τον άλογο πανικό για οτιδήποτε καινούριο. Μια ηθική, που –άσχετα με την πραγματική λογοτεχνική τους ποιότητα– καταδίκασε ασύστολα και με τα ίδια ισοπεδωτικά κριτήρια βιβλία, λιγότερο ή περισσότερο, σημαντικά. Έτσι, με μια απλοϊκή γενίκευση και στο όνομα του διασυρμού των αρχών της, η επίσημη εκκλησία εξαπέλυσε τους λίβελους της εναντίον των «βλάσφημων» βιβλίων του Ροΐδη και του Καζαντζάκη, αλλά και του Σταυριανού (1985) και του Ανδρουλάκη, βάζοντας στην ίδια μοίρα μεγάλες πνευματικές μορφές με άλλες, λιγότερο ή και καθόλου σημαντικές.
Από νωρίς κιόλας το ελληνοχριστιανικό παρελθόν της χώρας απομακρύνθηκε από την ουσία της Ορθοδοξίας, που ως ο άμεσος συνεχιστής του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, θα περίμενε κανείς μέσα από τους εκπροσώπους της να ενσαρκώνει, με τη μεγαλύτερη δυνατή προσέγγιση, το ιδεώδες της ελευθερίας του ανθρώπου, που κληροδότησαν στον κόσμο οι αρχαίοι Έλληνες.
Δεν έγινε όμως έτσι. Αντίθετα μάλιστα, αποφάσεις των δικαστηρίων της χώρας μας, που αντανακλούν τις σχέσεις Εκκλησίας - Κράτους και που μεταφράζονται αντίστοιχα σε κοινωνικές νόρμες, δέχονται σήμερα αλλεπάλληλες επιθέσεις από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, με μια ολόκληρη σειρά κατηγοριών (άρνηση των αρχών να επιτρέψουν την εξαίρεση από την υποχρέωση της στρατιωτικής θητείας σε μη ορθόδοξους κληρικούς –όπως υποθέσεις Τσιρλή και Κουλούμπα, Θλιμμένου, Γεωργιάδη το 1997–, απόρριψη αιτήματος μαθητών να μη συμμετέχουν στις γιορταστικές εκδηλώσεις των εθνικών επετείων λόγω των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων –όπως υποθέσεις Βαλσάμη, Ευστρατίου το 1996–, άρνηση παροχής οικοδομικής άδειας σε εκπροσώπους μειονοτικών θρησκευμάτων –όπως υποθέσεις Μανουσάκη το 1996, Πεντίδη το 1997 και Καθολικής Εκκλησίας Χανίων το 1997– ένα κατάλοιπο της μεταξικής νομοθεσίας (α.ν. 1363/1938 και 1672/1939), που διευθετήθηκε μόλις το 1998 μετά από πίεση του ΕΔΑΔ.
Τραγική κι αλλόκοτη εξέλιξη μιας κίνησης μπούμερανγκ από τη μεριά της ευρωπαϊκής Δύσης: με μια εθελότυφλη απόκλιση από το πρόσωπο της ορθόδοξης πίστης και τη βασική αρχή της ατομικής σύνδεσης με το θείο, η ορθοδοξία βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπη με ένα επίπλαστο, αλλά καίριο και καυτό, ερώτημα, που δεν έχει σχέση με τη βαθύτερή της ουσία: Ιερατείο ή ατομικά δικαιώματα;
Το 1839 μοιάζει να ανήκει σε ένα αρκετά μακρινό παρελθόν. Μέσα όμως από μια διαστρεβλωμένη θεώρηση του ρόλου της επίσημης εκκλησίας και της σχέσης της με το κράτος και την ελληνική κοινωνία, συνδέεται με το σήμερα. Η εκκλησία που δονούνταν ακόμη από τη σύγκρουση Διαφωτιστών και Κολυβάδων, προάσπιζε δυναμικά το δικαίωμα της ορθοδοξίας να αποτελεί σημείο αναφοράς στη διάκριση Ελλήνων και Τούρκων. Παράλληλα με όλα αυτά, ο Όθωνας αντιμετώπιζε ισχυρές πιέσεις για την καθιέρωση Συντάγματος.
Μέσα στο φορτισμένο αυτό κλίμα, ο φιλόσοφος Θεόφιλος Καΐρης, μία από τις μεγαλύτερες πνευματικές μορφές της νεότερης Ελλάδας, τόλμησε να ασκήσει κριτική σε ανακρίβειες των εκκλησιαστικών βιβλίων. Ακόμη εισήγαγε το μάθημα της Θρησκειολογίας στην τελευταία τάξη του Ορφανοτροφείου της Άνδρου και άρχισε να διδάσκει ένα δικό του φιλοσοφικο-θρησκευτικό σύστημα, τη Θεοσέβεια, με απώτερο σκοπό να βοηθήσει τον άνθρωπο να ζήσει με μεγαλύτερη αρμονία τόσο με τον εαυτό του όσο και με τον Θεό.
Πίσω από τη δαιμονολογία και την ύβρη που εξαπολύθηκε εναντίον του βρισκόταν ο ρωσόφιλος Οικονόμου, ο οποίος στο πρόσωπο του Καΐρη καταδίωκε τον φίλο του τελευταίου Φαρμακίδη. Εδώ συνδυάστηκαν ίσως για πρώτη φορά τα συμφέροντα ιερατείου και κράτους. Μέσω του Οικονόμου, ο Όθωνας πλεύρισε το κόμμα των ρωσόφιλων, το μόνο που δεν ζητούσε άμεση καθιέρωση Συντάγματος. Το θύμα σε όλα αυτά ήταν ο Καΐρης, που υποχρεώθηκε να εγκλειστεί κάτω από σκληρές συνθήκες σε μοναστήρι της Σκιάθου και καθαιρέθηκε το 1841 από την επίσημη εκκλησία. Από τότε ένα πλέγμα φαίνεται να συνδέει το ιερατείο με το κράτος και συνάμα με την ελληνική κοινωνία. Ένας συνταγματικά και νομικά κατοχυρωμένος ιστός, όπου κοσμική και πνευματική εξουσία εμπλέκονται σχεδόν αξεδιάλυτα μεταξύ τους και που πάνω του στηρίχθηκε το ιδεολογικό υπόβαθρο του ελληνικού κράτους, από την αρχή της σύστασής του μέχρι σήμερα.
Μια σχέση μοιραία, η οποία εδώ και δύο αιώνες γεννά κανόνες ηθικής και συμπεριφοράς, αμβλύνει συνειδήσεις, αλλά και πολώνει. Το πρόβλημα λοιπόν προχωρά σε μεγάλο βάθος, εκεί όπου οι πιο ενδόμυχες ανάγκες μας για επαφή με το θείο βρίσκονται αντιμέτωπες με τις προσωπικές φιλοδοξίες και τις κοινωνικές επιδιώξεις κάποιων «πνευματικών» ταγών. Και τότε, με στερεμένη την πνευματική πηγή της ίδιας μας της παράδοσης, είτε συγκαλύπτουμε τα πράγματα, συμπτύσσοντάς τα στην αναμονή της έλευσης μιας ζωής πέρα από τα εγκόσμια, είτε κωφεύουμε εμπρός σε ευδιάθετους ιεράρχες, που με χαρισματικές ρητορείες παρεμβάλλουν στα λόγια τους τα οράματα, μέσα στα οποία κρύβονται οι πιο ακόρεστες ορέξεις για δύναμη, εξουσία και έλεγχο των μαζών.
Σήμερα μια από τις εντυπωσιακές και ιδιαιτέρως περίεργες αντιδράσεις στις αψιμαχίες για τις ταυτότητες, υπήρξε η επίθεση του αρχιεπισκόπου Αθηνών Χριστοδούλου και άλλων επισκόπων, όπως του Καλλινίκου, εναντίον των διανοουμένων. Περίεργη αντίδραση επειδή οι Έλληνες διανοούμενοι, οι ελάχιστοι που πήραν μέρος στις αψιμαχίες, δεν έκαναν τίποτε διαφορετικό από αυτό που έκανε ο Αρχιεπίσκοπος και η ομάδα των ιεραρχών του, δηλαδή υποστήριξαν τις απόψεις τους. Αναμφίβολα πρόκειται για μια εντυπωσιακή αντίδραση της ηγεσίας της Εκκλησίας στην οποία θα ήταν άδικο να αποδώσουμε την πρόθεση ότι θέλει να περιστείλει την ελευθερία του λόγου. Αντίθετα πρόκειται για αδεξιότητα από αμηχανία έναντι του λόγου των διανοουμένων, παρότι ο αντικληρικαλιστικός λόγος των δεύτερων ήταν εκτός εξαιρέσεων γενικόλογος.
Βέβαια στην ιστορία της ελληνικής διανόησης έχουν υπάρξει ρωμαλέοι αντικληρικαλιστές και δεν εννοώ τόσο τους μαρξιστές και τους κομμουνιστές του Μεσοπολέμου, όσο τους κληρικούς αντικληρικαλιστές της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, όπως ο Παπαφλέσσας, τον οποίο ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών επιδίωξε να μετατρέψει σε σύμβολο του αγώνα της ιεραρχίας. Εδώ όμως έχουμε μια μεγάλη διαφορά. Ο ένας διακινδύνεψε οικειοθελώς τη ζωή του για τις ιδέες του και την έχασε, αφήνοντας παρακαταθήκη τη στάση ζωής αυτού που μάχεται για το ορθό και το δίκαιο, η άλλη είναι κρατικός μηχανισμός.
Η ορθόδοξη εκκλησία, σε αντίθεση με την περιδίνηση της καθολικής μετά το σχίσμα, ήταν εξαιρετικά καλά προστατευμένη πάντοτε. Βρέθηκε τρεις αιώνες από την ίδρυσή της υπό την προστασία της κεντρικής εξουσίας της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και παρέμεινε εξουσία μέχρι τέλους. Εβδομήντα μόλις χρόνια μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς μετατράπηκε σε υψηλό μηχανισμό συνδιοίκησης του οθωμανικού κράτους. Πολέμησε τον διαφωτισμό, αφόρισε την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και λίγο μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, ως ελληνική αυτοκέφαλη πλέον, κατέλαβε κατ' αναλογία τη θέση που είχε το Πατριαρχείο στην οθωμανική αυτοκρατορική εξουσία. Έτσι κρατήθηκε στήριγμα της εκάστοτε εξουσίας αιώνες ολόκληρους μέχρι σήμερα. Δεν είναι λοιπόν περίεργο που η ελληνική Εκκλησία με τις αναγκαίες εξαιρέσεις, βρέθηκε πάντοτε στο πλευρό των πλέον αντιδραστικών καθεστώτων, που εγκαθιδρύθηκαν στη χώρα μας. Δεν είναι ακόμη περίεργος ο συντηρητισμός της, γνώρισμα όλων άλλωστε των εξουσιών. Πόσο μάλλον αυτών που αντέχουν το βάρος των αιώνων! Συντηρητισμός, ο οποίος στην ελληνική Εκκλησία δεν συγκροτείται ως συστηματική άποψη δημόσια εκφρασμένη, όπως στο Βατικανό, αλλά κυρίως ως αυθόρμητη αντίδραση απέναντι σε κάτι άγνωστο. Και το άγνωστο για την επίσημη ελληνική Εκκλησία, τουλάχιστον για την πλειονότητα των επισκόπων της, είναι η ελληνική κοινωνία και η εξέλιξή της, με όλα τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία που αυτή εμπεριέχει.
Η επίσημη Εκκλησία λοιπόν δεν έχει διέξοδο παρά σε κάτι, το οποίο της είναι σχεδόν αδύνατο: να εκμοντερνιστεί. Κι αυτό της είναι αδύνατο ακριβώς λόγω της ιστορίας της. Έτσι, η μόνη λύση που της απέμενε, ήταν η αύξηση της πραγματικής κοινωνικής επιρροής, η συγκέντρωση δύναμης και η αυτοεπιβεβαίωση της εξουσίας της μέσω του επαίνου και της τιμωρίας και ιδίως του φόβου αυτής επάνω στον λαό.
Παραθέτω σχετικά με το θέμα ποιήματά μου:
ΟΙ ΔΙΚΟΙ ΜΟΥ ΔΑΙΜΟΝΕΣ
Κύριε των βασανισμένων ψυχών
κόβεις τ' άγουρα στάχυα των ονείρων μου
και τα σκορπίζεις
στις πυρπολημένες γειτονιές του κόσμου
Τα λαβωμένα χέρια μου ανασηκώνω
προς Εσένα παρακλητικά
Σου φωνάζω να με ακούσεις
μέσα απ' το ανάχωμα του χρόνου
Θέλω ν' ακουστώ έστω για μια φορά
πιο μακριά απ' τους φλογισμένους
κήπους της ζωής μου
Ν' ακουστώ θέλω στα πέρατα της οικουμένης
Μα εσύ αδιαφορείς
για τις μικρές νότες της καρδιάς μου
Ανάμεσα απ' τα δάκρυα μου διακρίνω
δαίμονες να δέονται στον δικό τους κύριο,
βαστώντας στα χέρια τους τις καμένες ελπίδες μου
Πώς να ευδοκιμήσω τώρα πια
μέσα στην αδιαφορία Σου;
Θα χαθώ για πάντα παρασυρμένος
απ' τις δαιμονικές ψαλμωδίες
🍇
ΘΕΜΑ ΚΑΙ ΣΚΟΠΟΣ
Σκοπός της ζωής μας
δεν είναι το μίσος, η αδικία,
οι διαχωρισμοί
Υπάρχουν απείρως
ωραιότερα θέματα και σκοποί
για ν' ασχολούμαστε στη διάρκεια
της εφήμερης ζωής μας,
να της δώσουμε μεγαλείο και αξία
Είναι η αδελφοσύνη,
η ανθρωπιά, η ισότητα,
η συγγνώμη
Είναι η εκτίμηση και ο σεβασμός
σε όλα τα πλάσματα του Δημιουργού
πέρα από φυλές, γλώσσες, θρησκείες,
ιδιαίτερες ή όχι ικανότητες
Είναι η ευχή και η προσευχή
που βγαίνουν μέσα απ' την καθαρή καρδιά μας
Θέμα και σκοπός της ζωής μας
είναι η φώτιση του κόσμου όλου
με το άπλετο φως της αγάπης
🍇
Ο ΒΑΛΤΟΣ
Στις λάμψεις των αστεριών
προσεδαφίζω την ελπίδα μου
για έναν κόσμο διαφορετικό
Τα ουράνια κύματα ταξιδεύουν
τα αιώνιά μου βάσανα,
αναζητώντας την υποστήριξη
της πληγωμένης απ' την ανοησία μου υδρογείου
Ματαιοδοξία, πόνος, φόβος
οι αφοσιωμένοι μου σύντροφοι
Χαραγμένο το μέτωπό μου
από απληστίας όνειρα
Το χαμόγελό μου μια ρωγμή στον τοίχο της αβύσσου
Οι πληγές μου σάλπιγγες που εγκλωβίζουν στον ήχο τους
προδομένες υποσχέσεις και χαμένους παραδείσους
Ο προορισμός μου η ανύπαρκτη λύτρωση
Παραμένει μόνο μια σχισμή στο επίσημο ένδυμα
του ξεπουλημένου μου χρόνου
Τι άλλο με περιμένει τώρα πια
παρά η σιωπή του βάλτου
που μόνος μου δημιούργησα;
🍇
ΟΙ ΛΑΜΝΟΚΟΠΟΙ
Κοιτάξαμε στα κάτοπτρα της Δημιουργίας
τη δική μας ζωή
Δεν υπήρχαν παρά ξεθωριασμένα είδωλα
Στον ιριδισμό των φώτων της πραγματικότητας
αντικρίσαμε την απληστία μας
Λοξοδρομήσαμε εδώ κι αιώνες
απ' τον δρόμο του Θεού
και τώρα κινδυνεύουμε
να πληγώσουμε την πνοή Του
Ξαναγυρίσαμε στην πορεία του κύκλου
και χάσαμε την ευθεία
που κουβαλάει στην πλάτη της
την σωτηρία της φύσης
Η καθημερινότητά μας πλημμυρισμένη
από ζοφερούς φόβους
Ολοζώντανο ξόανο στέκεται μπροστά μας
Μας μεταμορφώνει σε λαμνοκόπους της επιβίωσης
με τρυπημένο το μικρό τους σκάφος
🍇
Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ
Απόψε θα ταξιδέψω μαζί σου
Οι άνεμοι θα μας χαρίσουν φτερά
Μαζί θα επισκεφθούμε
τον κόσμο των δοξασμένων νεκρών
Η άνοιξη θα μας κυκλώνει από παντού
Θα σωριάζει άνθινα στεφάνια στο διάβα μας
Οι πρωτανθοί το μύρο τους θα ξοδεύουν
αφείδωλα για εμάς
Τα ουράνια σώματα θ' ανοίγουν την αγκαλιά τους
να υποδεχθούν τα μεγαλειώδη όνειρά μας
για δίκαιο και ελευθερία
Οι θεοί θα σφάζουν το μόσχο τον σιτευτό
για να γιορτάσουν την επερχόμενη
Ανάστασή μας
🍇
ΑΛΛΟΣ ΕΝΑΣ ΠΛΑΝΗΤΗΣ
Άλλος ένας εξωπλανήτης φιλικός
προσμένω να φανεί
και ας μείνω μια βραδιά, ένα μήνα, έναν αιώνα
ανάμεσα σε κομήτες και πεφταστέρια
Μια βδομάδα, έναν αιώνα, όχι πιο πολύ
Ένα εκατομμύριο έτη φωτός, όχι περισσότερο, μακριά σου
Το ξέρω, η κάθε μέρα μου εδώ,
επάνω στα τελευταία όρια του γαλαξία μας,
δεν συναρμόζει με καμιά άλλη
Σαν πέσει όμως στα πόδια μου το αιώνιο σκοτάδι,
θα βάλω μπροστά τις μηχανές του αστρόπλοιού μου
Θα φράξω τις χαραγματιές
μην τύχει και μπει απρόσκλητα ο θάνατος,
καθώς θ' αλλάζω γαλαξία,
μην τύχει και με αναγνωρίσει
ο εκδικητικός και ζηλόφθονας Θεός
Άλλος ένας πλανήτης φιλικός, άλλος ένας γαλαξίας
με ανοιχτή την αγκαλιά του πριν περάσω τα τελευταία σύνορα
Μετά άλλη μια αιωνιότητα
με ανοιχτούς ορίζοντες και ρόδινες προσδοκίες
🍇
ΑΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΣΗ
Σήμερα η μνήμη μου κοντοστέκεται
μπροστά στο μολυσμένο νέφος
των ονείρων που έχασα
πριν καν τ' αγγίξω
Μ' ένα ουράνιο σκάφος ταξιδεύω
μέσα στη φουρτουνιασμένη
αστρική ψυχή μου
Τώρα ακινητοποιημένο
με καρφώνει το σκοτάδι με ήλους
ιών, βακτηρίων, απληστίας, ματαιοδοξίας
που κατέφθασαν απ' τα βάθη της αβύσσου
για να με καθηλώσουν
σ' ένα σταυρό σκουληκοφαγωμένο
απ' όπου δε μπορώ να διακρίνω
την κάθαρση και την αφύπνισή μου
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα Κώστα Ευαγγελάτου (Εννοιακό τοπίο, 1987)
Πηγές:
Αυλίδου Εύα, Η Ιερά Εξέταση στην Ελλάδα του 21ου αιώνα, ΑΒΑΤΟΝ, Τεύχος 9, Ιούνιος-Ιούλιος 2000
ΒΙΒΛΟΣ, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Βιβλική Εταιρία, Αθήναι
Ελευθερόπουλος Α., Θρησκεία, Θεός, ηθικότης και άνθρωπος, Παπαζήσης, Αθήνα 1953
Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης Ν., Εισαγωγή στον Πλάτωνα, Αθήναι 1970
Λέντσμαν Ι., Οι ρίζες του χριστιανισμού, Κέδρος, Αθήνα 2001
Μιλ Τζον Στούαρτ, Περί ελευθερίας, Επίκουρος, Αθήνα
Νεοφανείς Αιρέσεις, Καταστροφικές λατρείες στο φως της ορθοδοξίας, επιμ. Αντ. Αλεβιζόπουλος, Διάλογος 1995.
Παπαϊωάννου Νίκος, Το τέλος του θεϊκού κόσμου, ΑΒΑΤΟΝ, Τεύχος 12, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2000
Παπαρίζος Αντώνης, Θεός, εξουσία και θρησκευτική συνείδηση, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001
Πιζάνιας Πέτρος, Τι φοβάται η Εκκλησία;, ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 1 Οκτωβρίου 2000
Πλάτωνας, Πρωταγόρας, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα
Πλάτωνας, Κρατύλος, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα
Πλάτωνος Συμπόσιον, Ι. Δ. Κολλάρος και ΣΙΑ, Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήναι 1982
Φρομ Ε., Το δόγμα του Χριστού, Μπουκουμάνης, Αθήνα 1974
Berdyaev Nicolas, Το πεπρωμένο του ανθρώπου στον σύγχρονο κόσμο, Πουρνάρας, Θεσσαλονίκη 1980
Feuerbach L., Η ουσία του χριστιανισμού, Αναγνωστίδης (χ.χ.), Αθήνα
Schwartz R., Βία και μονοθεϊσμός, Φιλίστωρ, Αθήνα 2000
