Μια αστείρευτη πηγή έμπνευσης
Εξημερώσαμε τα γατιά για άγνωστο λόγο ή μπορεί και να μας το επέβαλαν αυτά. Μπορεί και να ήτανε στα δέντρα μαζί μας για παρέα. Μόνο που εμείς τρώγαμε ρίζες και καρπούς κι αυτά τα ερπετά, τα τρωκτικά και τα πουλιά· διατροφή με περισσότερες πρωτεΐνες. Άγνωστο πότε έγινε αυτό. Πιστεύεται ότι έγινε στην Αίγυπτο κατά την Αρχαϊκή Δυναστική περίοδο κάπου 3000 χρόνια π.Χ. Πιο σύγχρονοι ερευνητές πιστεύουν ότι έγινε στην Εγγύς Ανατολή 8000 χρόνια π.Χ.. Ο λόγος όμως, λένε, ότι παραμένει ο ίδιος. Το μέγεθος μπορεί να βοήθησε. Με δυσκολία μπορώ να φανταστώ μία οικόσιτη λεοπάρδαλη –ξαδέρφη δηλαδή– να ασχολείται μόνο με τα τρωκτικά ή τα ερπετά και να αδιαφορεί για μας.
Για να γράψω ένα άρθρο χρειάζομαι πάντοτε μια αφορμή. Αυτό τουλάχιστον λέω στον καθρέφτη μου και σ' εσάς. Οικόσιτα γατιά έχουμε στο σπιτικό μας εδώ και τριάντα τουλάχιστον χρόνια –όχι τα ίδια–, χώρια τα περαστικά ή τα σχεδόν άστεγα. Ο Ανόητος, η Τίγρης, ο Κουφός Άσπρος, η Μαύρη και τα παιδιά της, μας έκαναν παρέα για μικρά χρονικά διαστήματα, λόγω του περιορισμένου προσδόκιμου ζωής τους. Είχαμε και παλαιότερα, σε νεαρότερες ηλικίες, πριν γνωριστούμε με την συμβία μου. Κείμενα για τα δικά μας και για τα ξένα κρύβονται στα σημειωματάρια και τον υπολογιστή μου. Έχω δημοσιεύσει μερικά ποιήματα, αλλά όχι κάτι εκτεταμένο ή συγκροτημένο –όσο μπορώ φυσικά. Καμιά φορά όμως η τύχη και η αναγκαιότητα[1] συνωμοτούν. Περιπλανιόμουνα σ' ένα βιβλιοπωλείο τις προάλλες και με περίμενε εκεί, λες και είχαμε κανονίσει συνάντηση, το βιβλίο «Η γάτα» των εκδόσεων Λαβύρινθος. Η έκδοση είναι του 2021 αλλά το βιβλίο αυτό, του καθηγητή Σπυρίδωνα Μηλιαράκη, είχε κυκλοφορήσει το σωτήριον έτος 1888! Ο εκδοτικός οίκος το αφιερώνει στη μνήμη δύο αδερφών αδέσποτων αλλά βιβλιόφιλων γάτων που είχε υιοθετήσει.
Ας μην ξεφεύγω κι άλλο από το θέμα όμως. Το συνηθίζω άλλωστε.
Όποιοι σώφρονες και να τα εξημέρωσαν πάντως η καλύτερή τους ήτανε στην Αίγυπτο, όλων των δυναστειών Φαραώ. Για πολλές δεκάδες αιώνων τα είχαν θεοποιήσει. Η θεά Μπαστάντ –προστάτιδα της οικογένειας– απεικονιζόταν με κεφάλι γάτας. Τα ταριχεύανε, πενθούσαν για τον χαμό τους και φυσικά τους φτιάχνανε αγαλματάκια· χιλιάδες μιλάμε. Η χειρότερή τους ήτανε στον Μεσαίωνα, για λίγες εκατοντάδες χρόνια, ιδιαίτερα για τα μαύρα. Εκπρόσωπους του διαβόλου τα θεωρούσαν, μέχρι να μάθουνε αυτά που ξέρουμε.
Βέβαια οι Αιγύπτιοι ήξεραν πολλά περισσότερα. Έκτισαν τις πυραμίδες· άλλο αν μέτρησε το ύψος τους ο Θαλής. Έφτιαξαν αρδευτικά έργα· άλλο αν για το φράγμα του Ασουάν μετακίνησαν τον ναό του Άμπου Σίμπελ. Είχαν όμως και ποντίκια, φίδια, αρουραίους και διάφορα άλλα «κατοικίδια». Έβαλαν λοιπόν τα γατιά να τα κυνηγάνε και τα αντάμειβαν.
Είχα μείνει έκπληκτος –πριν από λίγο καιρό– βλέποντας πώς η γάτα μας με νωχελικές, σχεδόν βαριεστημένες, κινήσεις κυριαρχούσε σε μια ανήμπορη, μετά από λίγο, να αντιδράσει οχιά· έτσι για παιχνίδι, δεν την σκότωνε.
Οι πρόγονοί μας δεν φαίνεται να τα είχαν σε μεγάλη υπόληψη. Κάπως ουδέτεροι ήταν σ' αυτό το θέμα. Βέβαια απεικονίζονται σε αμφορείς και αργότερα σε ρωμαϊκά ψηφιδωτά. Υποστηρίζεται ότι τα έφεραν στην Σικελία και μετά εδώ οι Φοίνικες ανάμεσα στο 700 και 500 π.Χ. Αυτοί τα είχαν κλέψει από τους Αιγύπτιους που απαγόρευαν την εξαγωγή τους. Τι στην ευχή ιερά ζώα θα ήταν άμα τα έκανε ο καθένας ότι ήθελε; Ούτε ο Αριστοτέλης, που είχε γράψει για τα πάντα, δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα μ' αυτά. Ο Παρμενίδης είχε λίγο ασχοληθεί φιλοσοφικά με το γατί του.
Ούτε κι εμείς οι απόγονοι όμως μέχρι έναν και κάτι αιώνα πριν. Το να σκοτώνεις γατιά, να τους βγάζεις τα μάτια, να τους κόβεις τις ουρές και τ' αφτιά ή τα μουστάκια για πλάκα ήταν ευχάριστη ενασχόληση των πιτσιρικάδων και όχι μόνο. Όσο κι αν μας φαίνεται παράξενο τα μουστάκια είναι από τα πιο χρήσιμα αισθητήρια όργανα των γατιών και όχι καλλωπιστικό –με την καλή ή την κακή έννοια– στοιχείο. Δεν είμαι και απόλυτα σίγουρος ότι οι ενασχολήσεις αυτές έχουν τελείως εγκαταλειφθεί. Ο πνιγμός των νεογέννητων στη θάλασσα ήταν η πιο διαδεδομένη ex post δημογραφική πολιτική. Για μία μεγάλη μερίδα του homo sapiens (sic) η λελογισμένη στείρωση είναι εγκληματική πράξη, η αλόγιστη εξόντωση όχι. Τις μέρες της ένδοξης ολυμπιάδας –την οποία πληρώνουμε οι με κάθε έννοια επιβιώσαντες ακόμα– η ζωόφιλη πολιτική και αυτοδιοικητική εξουσία τα είχε αφανίσει. Όπως και τα σκυλιά βέβαια και διάφορα άλλα έμψυχα για να μην ενοχλούν τους επισκέπτες στους περιπάτους τους. Με την σύμφωνη γνώμη τής εξ ίσου ζωόφιλης οργανωτικής επιτροπής. Θυμόμαστε φαντάζομαι για ποιους και ποιες μιλάμε. Τα πιο φωτογενή, μάλλον, περιστέρια μπροστά από τους ευζώνους την είχαν γλιτώσει.
Από την άλλη τα ημερολόγια με γατιά που πουλάμε στα εκατομμύρια των τουριστών συναγωνίζονται –αν δεν ξεπερνάνε– σε αριθμό αυτά με αρχαιολογικούς χώρους ή άλλες φυσικές και πολιτιστικές ομορφιές μας. Δεν θέλω να πω ότι είναι κακό, αλλά δυστυχώς είναι μόνο εικονική πραγματικότητα. Τα ευτυχισμένα γατιά που ποζάρουν στα ασβεστωμένα σκαλοπάτια καμία σχέση δεν έχουν με τα εξαθλιωμένα των διπλανών σκουπιδοτενεκέδων.
Από τις αρχές της πρώτης χιλιετίας οι χριστιανοί, που ήθελαν να πολεμήσουν τις ειδωλολατρικές δοξασίες, βρήκαν εύκολη λεία τα γατιά κι έβγαλαν σ' αυτά μερικά από τ' απωθημένα τους. Γκρέμισαν και τους αρχαίους ναούς βέβαια, έκαψαν και τις πλημμυρισμένες από γνώση βιβλιοθήκες, αλλά αυτά δεν αφορούν τα γατιά. Εκτός κι αν ήταν μέσα φυσικά. Κάποια στιγμή λοιπόν, στον Μεσαίωνα, αυξήθηκαν πολύ επικίνδυνα οι πληθυσμοί των τρωκτικών και τα μαύρα γατιά διαδέχθηκε ο μαύρος θάνατος για αιώνες. Επιλογές είναι αυτές.
Ας γυρίσουμε πάλι στο θέμα μας όμως. Τα γατιά έχουν απασχολήσει αρκετούς κοινούς θνητούς μεταξύ των οποίων και λογοτέχνες. Έχει γίνει προφανές φαντάζομαι ότι το σπιτικό μας είναι γατόφιλο και κατά συνέπεια διαθέτουμε ικανό αριθμό λογοτεχνικών βιβλίων και φωτογραφικών λευκωμάτων για τα πλάσματα αυτά. Δεν θα τα απαριθμήσω φυσικά. Θα τα σταχυολογήσω. Σε καμία περίπτωση δεν είναι «οδηγίες προς ναυτιλομένους». Μακριά από μένα τέτοια εγχειρήματα. Μια περιήγηση μόνο στην συμβίωση με αυτά τα τόσο κοντινά –κοιμούνται μαζί σου– και τόσο απόμακρα –σε γρατζουνάνε χωρίς λόγο και φεύγουν– όντων.
Οι ανθρώπινες σχέσεις είναι βέβαια πιο περίπλοκες και συχνά πιο βίαιες. Δύο ή τρεις δεκάδες εκατομμύρια χρόνια πριν οι δρόμοι μας με τα αιλουροειδή χώρισαν. Ας κάνουμε μία προσπάθεια λοιπόν να ξανασυναντηθούμε έστω και συγκυριακά.
Οι τίτλοι των βιβλίων είναι λίγο μπερδεμένοι γλωσσικά, γιατί άλλα βιβλία τα έχω διαβάσει στα ελληνικά και άλλα σε ξενόγλωσσες εκδόσεις. Απολογούμαι γι' αυτό.
Τα πεζογραφήματα είναι λιγότερα. Οπότε ξεκινάμε απ' αυτά, με πρώτο και καλύτερο το La chatte της Colette. Αντιζηλία της συζύγου με τη γάτα του συζύγου. Η γάτα κερδίζει. Έχουν γραφτεί πολλά για τις αλληγορικές νύξεις αυτού του μυθιστορήματος στις αμφίδρομες ερωτικές προτιμήσεις της συγγραφέως. Άλλωστε chatte είναι το υποκοριστικό του αιδοίου στα γαλλικά.
Ο μαύρος γάτος του E.A. Poe είναι πιο σκοτεινό· μαύρο όπως ο γάτος. Αυτοψυχανάλυση για τον αλκοολισμό του, λένε. Με παραπέμπει όμως σε μεσαιωνικές δοξασίες και διαχρονικές πρακτικές. Δεν μπορώ να πω ότι με τρέλανε. Σήμερα υπάρχουν βέβαια και οι ανώνυμοι αλκοολικοί οπότε δεν χρειάζεται να βγάζει κάποιος τα απωθημένα του στα, ανήξερα από τέτοια, ζωντανά.
Πιο φιλικό σ' αυτά είναι το περίφημο A street cat named Bob. Έκανε διάσημους γάτο και συγγραφέα και επιπλέον πλούτισε τον φιλόζωο και άστεγο James Bowen. Έγινε και ταινία. Τουλάχιστον το άξιζαν και οι δύο.
Ένα λιγότερο γνωστό μυθιστόρημα, αλλά βραβευμένο και ευπώλητο, το έχει γράψει ο Γιαπωνέζος Takashi Hiraide και τιτλοφορείται The guest cat. Πώς ένα αυτοπρόσκλητο γατί μπορεί να επιδράσει στη ζωή ενός ζευγαριού; Στο Τόκιο αυτά, αλλά φαντάζομαι και παντού.
Σαγηνευτικό είναι το βιβλίο Ο παράδεισος των γάτων, των εκδόσεων Ποικίλη Στοά. Σ' αυτό, η Γιούλη Τσίρου ανθολογεί και μεταφράζει κείμενα γνωστών συγγραφέων. Από τον Τζόις μέχρι τον Χεμινγουέι. Το πιο απολαυστικό απ' αυτά –κατά την άποψή μου πάντα– είναι το απροκάλυπτα γατόφιλο διήγημα του Ροΐδη Η ιστορία μιας γάτας· εκτός από την τελευταία πρόταση. Πολύ ωραία είναι επίσης το παραμύθι(;) Η γάτα πορεύεται στους δικούς της δρόμους του Κίπλινγκ, που δεν μου αρέσει γενικά, και η γατοαυτοβιογραφία Ο παράδεισος των γάτων του Ζολά, που μου αρέσει γενικά.
Η σύντομη πραγματεία του καθηγητή Μηλιαράκη που μου έδωσε την αφορμή για το άρθρο έχει –όπως άλλωστε λέει και ο συγγραφέας στον πρόλογο– παιδαγωγικό σκοπό. Είναι δηλαδή κι αυτό απροκάλυπτα με την πλευρά της γαλής!
Η αγάπη αυτής προς την καθαρότητα είναι αποτέλεσμα της καθαρότητας της ψυχής της.
Τι περισσότερο χρειάζεται να αναφέρει για να μας πείσει γι' αυτό; Για του λόγου το αληθές περιγράφεται η ιεροτελεστία των πολλών καθημερινών εξαγνισμών της γαλής από το οποιοδήποτε μίασμα. Περιλαμβάνεται και ένα κεφάλαιο με την ιστορία της γάτας. Βέβαια οι γνώσεις την εποχή εκείνη ήταν κατά πολύ ατελέστερες των σημερινών. Ο Ηρόδοτος όμως και ο Διόδωρος ήταν και μάλλον θα είναι οι πρώτοι που τις μετέφεραν στο παρόν μας και το μέλλον. Το βιβλίο έχει την πρωτότυπη εικονογράφηση του Κωνσταντίνου Πρινάρη και συμπληρώνεται με τρία, εξ ίσου φιλογατικών αισθημάτων, κείμενα των Γιάννη Κτενά, Στέφανου Μπατσή και Στέφανου Ρέγκα.
Για μικρά και μεγάλα παιδιά είναι, τέλος, το βιβλιαράκι The diary of Matt the cat της Valerie Jordan από τις εκδόσεις Little Cherub Publications. Ένα εγκαταλειμμένο γατί κρατάει ημερολόγιο για το πώς βρήκε σπίτι!
Με την ποίηση τώρα γίνεται χαμός. Τα ποιήματα είναι αμέτρητα. Όλος ο κόσμος –γνωστός και άγνωστος– έχει κάτι να πει. Κάτι ελάχιστο λοιπόν θα πούμε σ' αυτό το περιορισμένο κείμενο.
Τελεολογικά ξεκινάμε με την ποιητική συλλογή Old Possum’s book of practical cats του νομπελίστα ποιητή –και όχι μόνο– Thomas Stearns Elliot. Καμιά φορά γελάω όταν σκέφτομαι ότι κάθισε κι έγραψε τόσα ποιήματα για τα γατιά. Κάτι θα ήξερε πιστεύω. Θα επανέλθουμε σ' αυτό αργότερα.
Το βιβλίο The great cat των εκδόσεων Everyman’s Library Pocket Poets στις 250 σελίδες του περιλαμβάνει ποιήματα 130 επώνυμων και 9 ανώνυμων ποιητών οι οποίοι έχουν ζήσει σε τρεις χιλιετίες. Από το τέλος της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. στην Αίγυπτο, μέχρι την αρχή της χιλιετίας μας στην Ευρώπη. Σε τοίχους βασιλικών τάφων στις Θήβες της Αιγύπτου το πρώτο, σε ανακυκλωμένο ίσως χαρτί στο Λονδίνο της Βρετανίας το τελευταίο. Μεσολαβούν στίχοι ποιητών από όλες τις ηπείρους, με την εξαίρεση της Ανταρκτικής λόγω αγραμματοσύνης των συμπαθών και πολύπαθων πιγκουίνων. Ένα χωροχρονικό οδοιπορικό που θα μπορούσε να έχει τίτλο «Ο γύρος του κόσμου σε τρεις χιλιετίες». Αργότερα ο Ιούλιος Βερν συντόμεψε τον χρόνο αισθητά. Αναφέρω –για δόλωμα– ελάχιστους από τους ποιητές που ανθολογούνται: C. Baudelaire και P. Valery (Γαλλία), J. Keats και W.B. Yates (Ιρλανδία), T. Hughes και A. Carter (Βρετανία), F. Pesoa (Πορτογαλία), Γ. Σεφέρης (Ελλάδα), C. Pavese (Ιταλία), R.M. Rilke (Αυστρία), E. Dickinson και L. Ferlinghetti (Β. Αμερική), P. Neruda και J.L. Borges (Ν. Αμερική). Ανθολογούνται όμως και πολύ παλαιότεροι: Αγαθίας (6ος αιώνας, Βυζάντιο), Han Shan (8ος αιώνας, Κίνα), Rumi (13ος αιώνας, Περσία), G. Chaucer (14ος αιώνας, Βρετανία) και πάει λέγοντας. Είναι προφανές ότι η γηραιά ήπειρος κατέχει τα ποιητικά φιλογατικά πρωτεία.
Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και το μικρότερο, αλλά όχι ήσσονος σημασίας, βιβλίο Cat poems των εκδόσεων Serpent’s Tail. Στην ανθολογία αυτή λείπουν πολλοί δημιουργοί της προηγούμενης αλλά εμφανίζονται κάποιοι επιπλέον. Υπάρχουν και πολλά άλλα φυσικά.
Η μουσική αρέσει σε πολλά γατιά και αρκετοί άνθρωποι έχουν συνθέσει με αφορμή αυτά. Σύνδεσμό μας αποτελεί το ποίημα The cat and the lute του Άγγλου Thomas Master (17ος αιώνας) που περιλαμβάνεται στην συλλογή The great cat. Σ' αυτό παραπονιέται γιατί η γάτα κατέστρεψε τις χορδές του εβένινου λαούτου του. Την απειλεί με μύρια όσα αλλά στο τέλος την συγχωράει: «…Γιατί ίσως η γατούλα να ήταν μελαγχολική / κι έτσι, για να ευθυμήσει / βρίσκοντας αυτές τις χορδές, άρπαξε / ένα κομμάτι κεφάτης μουσικής…».[2] Κάτι μας είπε τώρα! Μέχρι και φωτογραφίες της γάτας μας να γρατζουνάει την κιθάρα έχω.
Πάλι τελεολογικά θα ξεκινήσω με το, παγκόσμιας εμβέλειας, μιούζικαλ Cats του Andrew Lloyd Webber. To λιμπρέτο του είναι βασισμένο στο προαναφερθέν βιβλίο του T.S. Elliot. Όταν λέμε ότι έχει σπάσει τα ταμεία κυριολεκτούμε. Μέχρι κι εγώ το έχω δει στο θέατρο Μπάντμιντον και μου άρεσε! Έχει γίνει και ταινία με γνωστούς ηθοποιούς –όπως η Judie Dench ας πούμε– που παριστάνουν τις γάτες και τραγουδάνε. Πολλά τραγούδια του έχουν γίνει σουξέ. Μια παλαιότερη ταινία –κινουμένων σχεδίων αυτή– είναι η The Aristocats, της εταιρείας του Walt Disney. Η μουσική της είναι big band jazz τεχνοτροπίας. Δείγματα είναι τα τραγούδια Ev’rybody wants to be a cat και Thomas O’ Malley cat, στα οποία τραγουδάει ο Phil Harris.
Στα μοναχικά τραγούδια τώρα –που είναι σχεδόν όλα αγγλόφωνα– η λέξη cat παραπέμπει ευθέως στο γυναικείο φύλο. Η δε λέξη pussy σε χαρακτηριστικό ανατομικό όργανο του φύλου (όπως το chatte που λέγαμε). What’s new pussycat του περιβόητου γυναικά Tom Jones, Stray cat blues των γνωστών για τις ώριμες ορέξεις τους προς τα ανώριμα κοριτσόπουλα Rolling Stones, η διασκευή του R&Β Leave my kitten alone από τους πιο μαζεμένους Beatles, Cat people (putting out fire) του David Bowie και το υπέροχο Year of the cat του Al Stewart, είναι μόνο ελάχιστα απ' αυτά. Αν βαριόσαστε –με το δίκιο σας ίσως– να τα ακούσετε όλα, ακούστε το τελευταίο· δεν θα χάσετε επτά λεπτά από τον χρόνο σας. Δικά μας θυμάμαι δύο. Το συμβολικό Ο μαύρος γάτος του Βασίλη Παπακωνσταντίνου και το παιδικό(;) Ο μαύρος μου ο γάτος νάτος νάτος της Ρούλας Χριστοπούλου.
Από τα εξ ίσου πολλά βιβλία με φωτογραφίες και κείμενα θα προτιμήσω το αρκετά ογκώδες The big book of cats των εκδόσεων Welcome books. Μας το είχαν κάνει δώρο. Περιέχει ωραιότατες μαυρόασπρες φωτογραφίες γατιών με ή χωρίς ανθρώπινη παρουσία και πληροφορίες για κάθε μία από αυτές. Μερικές από τις γάτες ανταγωνίζονται τα αστέρια του σινεμά σε ταινίες που συμμετέχουν. Η Kim Novak, ο Marlon Brando και πολλοί άλλοι, ωχριούν μπροστά στις συμπρωταγωνίστριές τους.
Τελευταίο άφησα ένα έξοχο βιβλίο. Για Το βιβλίο των γάτων πρόκειται του Νίκου Δήμου από τις εκδόσεις Πατάκη. Περιέχει φωτογραφίες γατιών που έχει γνωρίσει και αγαπήσει ο συγγραφέας και σύντομα ποιήματα ανάλυσης του χαρακτήρα των μοντέλων του. Το άφησα τελευταίο γιατί επιθυμώ να σας αφήσω στην ησυχία σας με αποσπάσματα από το ποίημα Το απλωμένο χέρι:
Για τον Ασπρούλητο απλωμένο χέριήταν απειλή.[...]Τώρα είναι πρόσκληση για χάδι.[...]σύμβολο ειρήνης.[...]Με κάνει να έχω ελπίδεςγια το (απώτερο) μέλλοντου Ανθρώπου.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα εμφανίζονται οι πίνακες: Louis Wain (The Bachelor's party, 1939), Min Zhen (The black cat, 18ος αιώνας), Suzan Valason (Raminou, 1920) και Theophile Steinlen (The Chat Noir, 1896).
[1] Η τύχη και η αναγκαιότητα, (πρωτότυπος τίτλος Le hazard et la nécessité) είναι βιβλίο του Γάλλου βιοχημικού και νομπελίστα Jacques Monod. Είχε προκαλέσει έντονες αντιπαραθέσεις πολιτικού και φιλοσοφικού περιεχομένου μετά τη δημοσίευσή του, το 1970.
[2] Ελεύθερη απόδοση από τον γράφοντα.