Τι να πρωτοπεί κανείς! Από πού να πιάσεις και πώς να κινηθείς μιλώντας για το μυθιστόρημα της Μαρία Στεπάνοβα Η ανάμνηση της μνήμης: Ένα χρονικό, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Βακχικόν.
Προηγείται ίσως μια επεξήγηση για τη φύση του βιβλίου. Αυτό το πόνημα αποτελεί μια προσπάθεια σύνθεσης μιας ιστορίας, της ιστορίας της οικογένειας της Μαρία Στεπάνοβα η οποία χάνεται στα βάθη της Ρωσίας, της Ευρώπης, του 19ου και του 20ού αιώνα. Επιστολές, σημειώματα, παιχνίδια, αναμνηστικά, φωτογραφίες... Ό,τι υπάρχει τώρα και μπορεί να φωτίσει εκείνο που υπήρξε κάποτε, τους ανθρώπους, τις στιγμές... τη μνήμη.
Οι άνθρωποι για του οποίους έγραψα αυτό το βιβλίο έχουν πεθάνει εδώ και καιρό και τα αντικείμενα υπήρξαν οι μόνες αποδεκτές αντικαταστάσεις τους. (σ. 93)
Αντικείμενα λοιπόν που μπορούν να επιβιώσουν περισσότερο από τους ανθρώπους (τους) και όχι μόνο· μπορούν να μαρτυρήσουν το παρελθόν.
Μέσα στο κάδρο της ζωής που εξακολουθεί, όλα επέστρεφαν στη σκόνη, εκεί δα, μπροστά στα μάτια μου.
Η τόσο όμορφη αφηγηματική δεινότητα της συγγραφέως σε αρπάζει άμεσα και σε ωθεί να προχωρήσεις ως το τέλος όλο και πιο εθιστικά. Σωστά το καταλάβατε, είναι κέρδος να σε κερδίζει ο λόγος, πόσο δε μάλλον όταν βρίσκεις και θέμα! Η αλήθεια είναι ότι με αυτό το βιβλίο τοποθετεί τον πήχη της ψηλά –ευτυχώς για εμάς– ενώ είναι σε θέση να καταγοητεύσει ακόμα κι όταν δεν έχει να πει κάτι το συνταρακτικό. Μάλλον, είναι από τις περιπτώσεις που δεν έχουν ανάγκη την καταιγιστική πλοκή –πάντα είχα μια αμφίβολη «ένσταση» για αυτό το επίθετο όταν χρησιμοποιείται για βιβλίο– για να σε κερδίσουν.
Κι αν ως εδώ η υπόθεση δείχνει κάπως μη ενδιαφέρουσα για τον μέσο αναγνώστη –κάτι σαν προσωπική ιστορία που αφορά περισσότερο την ίδια παρά οποιονδήποτε άλλο– μη βιαστείτε να δομήσετε συμπέρασμα. Το βιβλίο δεν είναι μια απλή καταγραφή συμβάντων, γενεαλογικού δέντρου ή αναμνήσεων.
Τα ημερολόγια και τα σημειωματάρια διακρίνονται σε δύο κατηγορίες. Στη μία το κείμενο διαθέτει μία εκ προθέσεως επισημότητα, συνιστά περισσότερο μανιφέστο που αποσκοπεί να ερεθίσει την τέχνη της ανάγνωσης. [...] Προσωπικά με γοητεύει περισσότερο ένα άλλο είδος ημερολογίου, ένα σχεδόν εγχειρίδιο, το είδος που κρατά ένας αυθεντικός τεχνίτης του λόγου, με λιγοστό ενδιαφέρον για τη ζωή εκεί έξω.
Πρόκειται λοιπόν για μία ιστορία πέρα από το οικογενειακό πλαίσιο, με το βλέμμα στον κόσμο και την ιστορία. Στο μπακγκράουντ και παράλληλα με την προσωπική αφήγηση φωτίζονται τα μεγάλα γεγονότα του περασμένου αιώνα όπως και θεμελιώδη φιλοσοφικά ζητήματα.
Τι είναι μνήμη; Τι διασώζεται από τον καθέναν μας μετά τον θάνατό μας; Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά δίνονται μέσω της τέχνης: από το βιβλίο παρελαύνουν καλλιτέχνες, ζωγράφοι, ποιητές.Ένα μεγαλόπνοο εγχείρημα και ένας τολμηρός συνδυασμός οικογενειακής ιστορίας και πολιτιστικής ανάλυσης... (από το οπισθόφυλλο)
Έχουμε, με δυο λόγια, ένα κράμα πολλών «υφών»: μυθογραφία, ανάμνηση, πρόγονοι, ιστορία, φιλοσοφία, δοκίμιο, μελέτη, τέχνη κ.ά., που όλες μαζί συνυπάρχουν αρμονικά και γόνιμα στο βιβλίο και μαζί, η κυρία Στεπάνοβα δεν αφήνει εκτός ούτε το οδοιπορικό που την οδήγησε στη συγγραφή, δηλαδή το έναυσμά της. Προσφέρει τις εξηγήσεις για τις επιλογές και τις αποφάσεις της, όσα την έκαναν να μιλήσει στο χαρτί για την οικογένειά της ενώ ημερολόγια άλλων αναφέρονται και σχολιάζονται με αναλυτική σκέψη.
Η μνήμη παραδίνεται, η ιστορία γράφεται. Η μνήμη επικεντρώνεται στο δίκαιο, ενώ η ιστορία στην ακριβή καταγραφή. Η μνήμη έχει ηθική, η ιστορία κάνει υπολογισμούς και επιβάλλει διορθώσεις. Η μνήμη είναι προσωπική, ενώ η ιστορία ονειρεύεται την πλήρη αντικειμενικότητα. Η μνήμη δεν βασίζεται στη γνώση, αλλά στην εμπειρία.
Νοσταλγικό και φορτισμένο σύγγραμμα εποχής γραμμένο από μία πένα που ξέρει να σκέφτεται, να αναλύει και να επεξηγεί, να ξεχωρίζει τις λεπτές αποχρώσεις και να οριοθετεί τα θέματα. Μελετά, αναλύει, φιλοσοφεί, γράφει έκθεση ιδεών ή κρίσεων, κοιτάζει φωτογραφίες, διαβάζει κάρτες, κρατά αντικείμενα... και μέσω όλων αυτών επαναπροσδιορίζει την ιστορία των προγόνων της.
Όταν περιστρέφεται γύρω από τη φωτογραφία (και μυθοπλαστικά αλλά και κριτικά) με κατακτά εκ νέου. Επίσης, όταν, με τον τρόπο της, κάνει μια αντιπαράθεση μεταξύ ζωγραφικής και φωτογραφίας ανάμεσα στις αράδες –εφόσον και οι δύο αποτελούν εικοπλαστικές τεχνικές που αποτυπώνουν μνήμες.
Ολόκληρα φορτία από περιγραφικά κείμενα πυκνών νοημάτων έχουν νικηθεί από την ανέμη της φωτογραφίας που γυρίζει. Από την αναμφίβολη αλήθεια της.Η φωτογραφία [...] γνωρίζοντας πως τίποτε δεν θα μείνει για πάντα, καταβάλλει κάθε δυνατή προσπάθεια για να συντηρήσει.Έχετε λοιπόν ανακαλύψει ένα ελιξίριο, όχι για τη μνήμη, μα για την ανάμνηση.
Τέλος, περιέχεται και μια ολόκληρη βιβλιογραφία σε τούτες τις σελίδες –μεγαλύτερη από ό,τι θα περίμενε κανείς– που με τη σειρά της δίνει λόγο περαιτέρω αναζητήσεων άλλων βιβλίων και συγγραφέων.
Και κάτι ακόμα. Παρατήρησα τη συμβολή του ροζ, σε μία δική μου διαστροφή –είναι κι αυτή– να παρατηρώ πράγματα που δεν τα λες και τόσο βασικά στην αφήγηση. Ροζ λουλούδια, ταπετσαρίες, φως, μελάνι(!) και πολλά πολλά άλλα. Παντού ροζ. Ένα απρόβλεπτο χρώμα για ένα τέτοιο βιβλίο, που θα περίμενε κανείς, για παράδειγμα, να βρει σέπια (ούτε καν). Κι εκεί, κατ' εμέ πάντα, βρίσκεται η αίσθηση που κουβαλά η Στεπάνοβα για την οικογένειά της, για το παρελθόν και τη μνήμη.
Η μνήμη όσων χάθηκαν...Η μνήμη εκείνου που παραλαμβάνει...Η μνήμη για κάτι που δεν υπήρχε...Η μνήμη του φαντασιακού...
Ένα ουσιαστικό πόνημα, γόνιμο και βαθιά συγκινητικό. Ανθρώπινο, σκεπτόμενο και καλογραμμένο.
Οπωσδήποτε ναι!
Η Μαρία Στεπάνοβα (Maria Stepanova, 1972) είναι Ρωσίδα ποιήτρια, συγγραφέας, δημοσιογράφος και αρχισυντάκτρια του πολιτιστικού site colta.ru. Θεωρείται μία από τις σημαντικότερες και πιο επιδραστικές συγγραφείς της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας. Το μυθιστόρημά της Η ανάμνηση της μνήμης - Ένα χρονικό συγκαταλέχθηκε στη βραχεία λίστα του Βραβείου Booker το 2021 και έχει μεταφραστεί σε τριάντα γλώσσες. Πρόσφατα, τιμήθηκε με το Book Prize for European Understanding από τη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Λειψίας για το ποιητικό της έργο. Ζει στη Γερμανία.
