Πώς ξεκίνησε το συγγραφικό ταξίδι; Ποια η αφορμή ή το έναυσμα που σας οδήγησε στη συγγραφή αυτού του μυθιστορήματος;
Μιχάλης Φωτίου: Ξεκίνησα να γράφω αυτό το μυθιστόρημα το φθινόπωρο του 2019. Τότε είχα μόλις τελειώσει το πρώτο μου μυθιστόρημα –σάτιρα, για την καθημερινότητα των εργαζομένων στις μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες. Αν και είχα ήδη ξεκινημένο ένα άλλο έργο –που εντέλει θα ολοκληρωνόταν στο τέλος του 2022– προτίμησα να ξεκινήσω μία βιογραφία (όπως νόμιζα τότε) ενός ατόμου από την ευρύτερή μου οικογένεια, ενός ατόμου που είχε αγγίξει ευαίσθητες χορδές των παιδικών και εφηβικών μου χρόνων.
Στην πορεία, τα πράγματα άλλαξαν. Το πρώτο ερέθισμα παρέμεινε η πορεία εκείνου του ανθρώπου, αλλά η ιστορία, η πλοκή, οι χαρακτήρες, ο βίος του πρωταγωνιστή, όλα έγιναν πια προϊόντα μυθοπλασίας. Υπάρχουν κάποιοι ορθολογιστικοί παράγοντες που προκάλεσαν αυτή την αλλαγή πορείας, ωστόσο η κύρια αιτία ήταν απλά το ότι η γραφή με οδήγησε σε άλλα μονοπάτια. Ήταν τότε η πρώτη φορά που συνειδητοποίησα πως, στη δική μου περίπτωση, η γραφή δεν ακολουθεί προδιαγεγραμμένη πορεία, δεν μπορώ, δηλαδή, να σχεδιάσω ολόκληρο το έργο προτού αρχίσω να το γράφω.
Είναι η λογοτεχνία ένας διασκεδαστικός τρόπος να γνωρίσει κανείς κομμάτια της ιστορίας; Ποιος ο ρόλος της λογοτεχνίας σε αυτό το πεδίο;
Μ.Φ.: Πιστεύω ναι. Έχω διαβάσει αρκετά ιστορικά βιβλία και ομολογώ πως τις περισσότερες φορές τα έργα δεν ήταν ελκυστικά στον μέσο αναγνώστη, δεν συνέδεαν δηλαδή την ιστορική γνώση με την απόλαυση της ανάγνωσης, κάτι που ένα καλό ιστορικό μυθιστόρημα μπορεί να κάνει. Ένα ιστορικό μυθιστόρημα μπορεί να προσφέρει ουσιαστικές ή επιφανειακές ιστορικές γνώσεις με έναν «ευκολοχώνευτο» τρόπο, δίχως να χρησιμοποιεί τις κουραστικές τεχνικές αναφορές και αποδεικτικές διαδικασίες ενός ιστορικού.
Από την άλλη, ένας άνθρωπος που γράφει ιστορικό μυθιστόρημα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός στην παρουσίαση ιστορικών στοιχείων, ειδικά αν δεν κατέχει την επιστημοσύνη ενός επαγγελματία ιστορικού. Δεν είναι τόσο η περιγραφή των γεγονότων, που λίγο πολύ δεν μπορούν να αλλοιωθούν (εκτός αν οι περιγραφές αυτές γίνονται σε κινηματογραφικές ταινίες του Χόλιγουντ, οπόταν και μπορούν να αλλοιωθούν και μάλιστα άτσαλα), όσο η ερμηνεία τους και η επίδραση που έχουν στην πορεία των ανθρώπων, των λαών και των χωρών. Γράφοντας το μυθιστόρημά μου, προσπάθησα να μεταφέρω τα γεγονότα της εποχής όπως έχουν ήδη καταγραφεί, και έδωσα τη δική μου εκδοχή ως προς τους λόγους, την ερμηνεία και τις επιπτώσεις αυτών των γεγονότων, ελπίζοντας πως ο αναγνώστης θα αποδεχτεί την υποκειμενικότητα των απόψεων αυτών. Στο βιβλίο μου, ο αναγνώστης δεν θα βρει αναφορές σε πηγές (αν και χρησιμοποίησα πολλές και ξόδεψα αρκετές βδομάδες μελετώντας και ερευνώντας), γιατί το έργο δεν είναι μια ιστορική μελέτη.
Πιστεύω πως μετέφερα τα ιστορικά γεγονότα πιστά. Η γνώμη που εκφράζω για αυτά τα γεγονότα υπόκειται στην κρίση των αναγνωστών, αλλά ακόμα κι αυτό έχει τη δική του ειδική βαρύτητα και χρήση.
Πώς δομείτε τους ήρωές σας; Η οικογένεια, οι φίλοι, το περιβάλλον σας αποτελούν πηγή άντλησης χαρακτήρων για τη μυθοπλασία ή η φαντασία έχει το σκήπτρο;
Μ.Φ.: Όπως έχω αναφέρει πιο πάνω, η αρχική ιδέα προήλθε από τον βίο και πολιτεία ενός συγγενικού μου ατόμου. Ωστόσο, ο κεντρικός χαρακτήρας του βιβλίου, ο Ευαγόρας, δεν καθρεφτίζει το άτομο αυτό. Κάποια, ασήμαντα θα έλεγα, στοιχεία –ο σωματότυπός του, το ότι κατετάγη στο Κυπριακό Σύνταγμα στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και το ότι εργάστηκε στην Αρχή Ηλεκτρισμού Κύπρου– είναι τα ίδια. Επίσης (κι αυτό είναι το σημαντικό) η πορεία των δυο τους (του Ευαγόρα και του υπαρκτού προσώπου) είναι παρόμοια: κι οι δυο ξεκίνησαν με μεγάλα όνειρα, με υψηλές προσδοκίες κι οι δυο αντιμετώπισαν τις δυσκολίες της ζωής, αρχικά με θάρρος και αποφασιστικότητα, κι οι δυο λύγισαν κάτω από τα χτυπήματα της μοίρας, και των δυο η ζωή ψαλίδισε τις φτερούγες και στέρησε τη θέληση για πραγματική ζωή και όχι απλά ύπαρξη.
Η ζωή του Ευαγόρα, ο αθλητισμός, η ανεξαρτητοποίηση από τους γονείς, η συμμετοχή του σε μάχιμη μονάδα στις ερήμους του Ελ Αλαμέιν και στον ένοπλο αγώνα της Κύπρου για αυτοδιάθεση (ΕΟΚΑ), οι βλέψεις του για επιχειρηματικές δραστηριότητες στην Αγγλία, ο γάμος του με τη δυναμική Νίνα και φυσικά το τέλος, είναι προϊόντα μυθοπλασίας.
Προϊόντα μυθοπλασίας είναι επίσης όλα τα πρόσωπα του μυθιστορήματος. Ωστόσο, πρέπει εδώ να διευκρινίσω κάτι: δημιούργησα όλους αυτούς τους χαρακτήρες, παίρνοντας στοιχεία από πρόσωπα που πέρασαν από τη ζωή μου –κυρίως συγγενικά αλλά και άτομα του ευρύτερού μου κύκλου. Έτσι, κάθε πρόσωπο στο βιβλίο έχει στοιχεία από ένα ή περισσότερα υπαρκτά πρόσωπα, καθώς επίσης και στοιχεία καθαρά προερχόμενα από τη φαντασία μου.
Νομίζω πως αυτή η πρακτική ισχύει για αρκετούς (αν όχι όλους) απ' όσους ασχολούνται με την πεζογραφία. Σίγουρα, αυτό ισχύει για μένα. Και τα τρία μου μυθιστορήματα έχουν γραφτεί χρησιμοποιώντας κομμάτια χαρακτήρων υπαρκτών προσώπων, γεγονότων και στιγμών που έχω ζήσει ή που μου έχουν διηγηθεί. Στην πραγματικότητα, το αντίθετο θα με παραξένευε: έχω την εντύπωση ότι χαρακτήρες που φτιάχνονται εξ ολοκλήρου από τη φαντασία του συγγραφέα είναι ρηχοί και άνευροι.
Εσείς, ως αναγνώστης, τι βιβλία διαβάζετε; Ποια είναι τα αγαπημένα σας είδη και ποιοι συγγραφείς; Επίσης, ως αναγνώστης, τι είδους βιβλία θα θέλατε να βρείτε στις προθήκες;
Μ.Φ.: Μου αρέσει η κλασική (αν μπορούμε να ονομάσουμε έτσι τη μεσοπολεμική σχολή) αμερικάνικη λογοτεχνία –με φυσικούς αντιπροσώπους τον Χεμινγουέι, τον Στάινμπεκ, τον Χένρι Μίλερ, τον Φόκνερ κ.λπ. Διαβάζω επίσης πιο σύγχρονους Αμερικάνους όπως τον Νόρμαν Μέιλερ, τον Μπουκόφσκι, τον Κόρμακ Μακάρθι, την Άνι Πρου, τον Φίλιπ Ροθ κ.λπ. Υπάρχει σε όλα αυτά τα έργα μια απλή φιλοσοφική αντιμετώπιση της καθημερινότητας, δίχως να ηρωοποιείται κάποιος, δίχως να γίνονται τα πράγματα πολύπλοκα και δυσνόητα, δοσμένη μέσα από το ταλέντο αυτών των ανθρώπων. Η αμεσότητα της επαφής με την καθημερινή ζωή, η περιγραφή της ζωής, από τις πιο συνηθισμένες της εκφάνσεις μέχρι τις πιο σπάνιές της στιγμές, δίχως καμιά διάθεση μεγαλοποίησης, υπερβολής ή πομπώδους προβολής. Αυτά είναι που μου αρέσουν.
Στο παρελθόν έχω ανακαλύψει πολλά άλλα διαμάντια, έργα που με έχουν επηρεάσει, έργα που μου έχουν προσφέρει στιγμές συγκίνησης. Μπορώ να αναφέρω τον Χέρμαν Έσσε (Ο λύκος της στέπας), τον Μορίς Γουέστ (Τα παπούτσια του ψαρά), τους σύγχρονους Γιοστέιν Γκάρτερ, τον Χαρούκι Μουρακάμι κ.λπ.
Τώρα, όσον αφορά τα βιβλία που θα ήθελα να βρω στις προθήκες, θα ήθελα να σας πω για τα βιβλία που ΔΕΝ θα ήθελα να βρω: δεν θα ήθελα να βρω βιβλία που γράφονται κατά παραγγελία. Δεν θα ήθελα να βρω βιβλία που γράφονται με τον συγγραφέα να έχει ένα χρονοδιάγραμμα έκδοσης μπροστά του. Ελπίζω να γίνομαι κατανοητός.
Στο μυθιστόρημα «Όταν οι ορίζοντες στενεύουν», ποιον χαρακτήρα ξεχωρίζετε και γιατί;
Μ.Φ.: Δύσκολη ερώτηση. Η πρώτη μου αντίδραση θα ήταν να αναφέρω τον Ευαγόρα. Ο Ευαγόρας δεν ήταν ήρωας, ήταν ένας συνηθισμένος άνθρωπος, με τις δυνάμεις και τις αδυναμίες του. Ένας άνθρωπος που έκανε εξαιρετικά πράγματα μα και σοβαρά λάθη, που πάλεψε μα δεν τα κατάφερε.
Ο χαρακτήρας της αγαπημένης του αδελφής, της Χλόης, μου άρεσε. Η Χλόη προσέγγιζε τη ζωή με μια χαριτωμένη απλοϊκότητα, ίσως υποβαθμίζοντας τον εαυτό της, μα μπορώντας να ζήσει χαρούμενα με ελάχιστα απ' όσα οι άνθρωποι ονομάζουν επιτεύγματα και κατακτήσεις. Μπορούσε να προσφέρει αγάπη δίχως να περιμένει ανταλλάγματα και είχε μια έμφυτη, πηγαία αξιοπρέπεια, που ωστόσο, της κόστισε ακριβά.
Τέλος, η Νίνα, η σύζυγος του Ευαγόρα, με στοιχεία προσωπικότητας που πολύ θα ήθελα να έχω. Η Νίνα είναι το συνώνυμο της δίψας για ζωή, η Νίνα εκφράζει τη φρέσκια ιδέα, το μέλλον, την πρόοδο, η Νίνα έχει την απέραντη αποφασιστικότητα που χρειάζεται για να μην αφήσει κανέναν να σταθεί στον δρόμο της.
Τι θα λέγατε στον μελλοντικό αναγνώστη σας;
Μ.Φ.: Να διαβάσει το βιβλίο αφήνοντας τη φαντασία του να δημιουργήσει. Να δημιουργήσει εναλλακτικά σενάρια, να φτιάξει εναλλακτικούς χαρακτήρες, να κρίνει τις πράξεις των ηρώων· γιατί όχι, να βάλει τον εαυτό του στη θέση τους. Το βιβλίο είναι γραμμένο με τρόπο που να δίνει αυτή την ευκαιρία στους αναγνώστες.
Ποια είναι η γνώμη σας για τη σύγχρονη βιβλιοπαραγωγή στη χώρα μας;
Μ.Φ.: Η εμπορικότητα λειτουργεί σε βάρος της ποιότητας και αυτό μου φαίνεται πως έγινε αξίωμα. Νέοι συγγραφείς δεν έχουν την παραμικρή πιθανότητα να εκδοθούν από τις μεγάλες εκδοτικές εταιρείες ενώ εκδίδονται έργα που ειλικρινά έχουν χαμηλά πρότυπα.
Δεν μπορώ να εκφέρω άποψη για τα βιβλιοπωλεία στην Ελλάδα, αλλά τα κυπριακά βιβλιοπωλεία όχι μόνο δεν βοηθούν τις κυπριακές εκδόσεις, αλλά κάνουν ό,τι μπορούν για να κρατούν τις πωλήσεις σε μηδαμινά επίπεδα για λόγους που καλά καλά δεν έχω καταλάβει.
Κάποιες μεταφράσεις είναι κάτω από το μέτριο. Συγκεκριμένα, αναφέρομαι σε μεταφράσεις Αμερικάνων συγγραφέων γιατί έχοντας σπουδάσει και ζήσει στην Αμερική και διαβάζοντας αμερικάνικη λογοτεχνία στα αγγλικά και στα ελληνικά νομίζω πως είμαι σε θέση να κρίνω. Πριν λίγα χρόνια αγόρασα και δοκίμασα να διαβάσω σε μετάφραση ένα μυθιστόρημα ενός Αμερικάνου συγγραφέα που πολύ αγαπώ. Κατέληξα να πετάξω το βιβλίο γιατί πραγματικά η μετάφραση το αδικούσε βάναυσα.
Ευχαριστώ πολύ γι' αυτές τις ερωτήσεις γιατί μου έδωσαν την ευκαιρία να εμβαθύνω περισσότερο στο σκεπτικό δημιουργίας του βιβλίου μου, αλλά και κάποιες απόψεις μου που αφορούν γενικά το αντικείμενο «βιβλίο».
Αυτά είπε ο Μιχάλης Φωτίου με αφορμή το μυθιστόρημά του Όταν οι ορίζοντες στενεύουν, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Α.Ανώνυμο.
Διαβάζοντας το βιβλίο, αρχικά οφείλω να σημειώσω ότι πρόκειται για ένα ιστορικό μυθιστόρημα που όμως δεν σε «πνίγει» στις ιστορικές πληροφορίες με τρόπο που να χαλά την αναγνωστική εμπειρία. Κι αυτά τα δύο χαρακτηριστικά, δηλαδή να έχεις ένα ιστορικό μυθιστόρημα αλλά όχι ένα που να αφαιρεί της απόλαυσης ή της διασκέδασης (πείτε το όπως θέλετε), αποτελούν ένα πολύ πολύ θετικό στοιχείο. Ειδικά, όπως σε τούτη την περίπτωση, όταν έχεις ένα πολυσέλιδο πόνημα που ξέρεις ότι θα σου κρατήσει συντροφιά για αρκετές μέρες!
Τώρα σε σχέση με τον κεντρικό ήρωα, τον Ευαγόρα, πρόκειται για έναν συμπαθητικό χαρακτήρα μυθοπλασίας ή, για να το εκφράσουμε αλλιώς, για ένα πρόσωπο που θα συμπαθήσεις εύκολα και που, μέσα από το διάβα του στη γη, θα τον κάνεις ή θα τον αισθανθείς «δικό» σου. Ξέρετε, αναφέρομαι σε εκείνη η αίσθηση όταν ο φιλαναγνώστης έρθει κοντά με έναν ήρωα, που τον συμπονεί και τον καταλαβαίνει και που –ίσως– αργότερα να τον θυμάται κιόλας για καιρό.
Όλα αυτά μαζί δημιουργούν ένα άξιο αποτέλεσμα που αγαπιέται και διαβάζεται με ενδιαφέρον. Ένα σύνολο που αφήνει απόσταγμα, που αναδεικνύει πτυχές της σύγχρονης ιστορίας και που σίγουρα δεν περνάει απαρατήρητο ακόμα και για τον πιο δύσκολο.
Στην περίληψη διαβάζουμε:
Ο Ευαγόρας ήρθε στη ζωή σε καιρούς δύσκολους, τον καιρό της αγγλοκρατίας. Ο ιδιαίτερος του σωματότυπος όρισε τον πρωταθλητισμό ως πρώτο στόχο της ζωής του.Ο χαρακτήρας του μέστωσε μέσα στις δυσκολίες της μεσοπολεμικής Κύπρου. Οι μεγάλες του προσδοκίες για μετανάστευση στην Αγγλία όπου ονειρευόταν να πετύχει κοινωνική και οικονομική ανέλιξη, τον οδήγησαν να καταταγεί στο Κυπριακό Σύνταγμα.Ανδρώθηκε μέσα απ' τη φρίκη του πολέμου και γλύτωσε τον θάνατο στις μάχες της ερήμου, μα κέρδισε μια μόνιμη αναπηρία που τον σημάδεψε. Η ανικανότητά του να τηρήσει τον όρκο στη μάνα του πριν ξεψυχήσει, ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι, και που μετέτρεψε τη θέλησή του για ζωή σε αποδοχή μιας ολοκληρωτικής ήττας...Αυτή είναι η ιστορία του Ευαγόρα, που γεννημένος στις αρχές του 20ού αιώνα στις φτωχογειτονιές της Σκάλας, κοντά στον μικρό τουρκομαχαλά, είδε τους πλατιούς ορίζοντες που εκείνος είχε χαράξει, να στενεύουν από την ίδια τη ζωή. Το βιβλίο ακολουθά τη ζωή του από τη δεκαετία του '20 μέχρι και τη δεκαετία του '60, καθώς και τα ιστορικά και πολιτικά δρώμενα της εποχής. Περιέχει επίσης ενδιαφέρουσες πληροφορίες και περιγραφές της παλιάς πόλης της Λάρνακας, που φέρνουν στον αναγνώστη εικόνες μιας άλλης εποχής.
Ο Μιχάλης Φωτίου γεννήθηκε στη Λάρνακα το 1960. Σπούδασε στο Ανώτερο Τεχνολογικό Ινστιτούτο (ΑΤΙ) και αργότερα στην Αμερική, Ηλεκτρολόγος Μηχανικός. Επιστρέφοντας στην Κύπρο εργάστηκε σε διάφορες εταιρείες αρχικά ως μηχανικός και μετά ως αναλυτής δεδομένων. Λόγω της εργασίας του, ταξίδεψε σε σχεδόν όλες τις χώρες της Μέσης Ανατολής, Βόρειας Αφρικής και Ευρώπης, και συνεργάστηκε με ανθρώπους διαφόρων εθνικοτήτων. Η επαφή του με τη λογοτεχνία ήταν και είναι συνεχής και έντονη. Τον ελκύει ιδιαίτερα η κλασική και η νεότερη αμερικάνικη λογοτεχνία, καθώς και η κλασική ρωσική. Άρθρα του δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες και έγραψε πολλά διηγήματα που κράτησε ανέκδοτα. Ξεκίνησε να γράφει το μυθιστόρημα «Όταν οι ορίζοντες στενεύουν» τον Σεπτέμβρη του 2019 και το ολοκλήρωσε τον Δεκέμβρη του 2020. Είναι το πρώτο του λογοτεχνικό έργο που εκδίδεται.
