Το πάθος και η ηθική πάλη
Η σημασία της αδιάκοπης διαπάλης μεταξύ του πάθους και του ήθους σήμερα
Στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη παρατηρούμε ότι το εντός του ανθρώπου αγαθό και ιδιαίτερα η ιδέα του αγαθού, παίρνει συγκεκριμένη μορφή της ζωής.
Στην αριστοτέλεια φιλοσοφία όμως η ζωή και το ηθικό της νόημα κορυφώνεται και αποσαφηνίζεται στην ανώτερη εκείνη παρουσία της ανθρώπινης ηθικής αξίας, η οποία παρουσιάζεται μέσα στη φιλία. Η φιλία είναι η κατεξοχήν αρετή, εκεί μέσα ωριμάζει και κορυφώνεται η έννοια του ελεύθερου ανθρώπου. Το κεφάλαιο περί φιλίας μέσα στα «Ηθικά Νικομάχεια» του Αριστοτέλη είναι το ανώτερο ηθικό κατόρθωμα της ελευθερίας του αρχαίου κλασσικού.
Στη νεώτερη εποχή, ο Καντ άνοιξε το ηθικό πρόβλημα της ζωής, δηλαδή έθεσε το πρόβλημα της αξίας και της ελευθερίας του ανθρώπου. Η έννοια του χρέους προσδιορίζεται τώρα αυστηρότερα και αποκορυφώνεται στην κατηγορική προσταγή, η οποία δεν έχει βέβαια τη λάμψη και το αιώνιο κάλλος της ιδέας του αγαθού, όπως την όρισε ο Πλάτων, ούτε έχει το μνημειακό μεγαλείο της σωκρατικής αρετής, αλλά είναι πάντως η νεώτερη σύλληψη της ηθικής ιδέας.
Ίσως πρακτικά να ωφελεί το δόγμα, γιατί δεσμεύει, έστω και προσωρινά, τους ανθρώπους και τους συγκρατεί μέσα σε όρια, αλλά ποτέ δεν γίνεται να στηριχθεί επάνω του η ηθική αξία της ζωής του ανθρώπου. Ακόμη και το δόγμα όμως, όταν θέλει να αιτιολογήσει το νόημά του, καταφεύγει στη φιλοσοφία και, αν την καταφέρει την μεταβάλλει σε απλή του θεραπαινίδα, όπως έγινε στο μεσαίωνα· γίνεται όμως και σήμερα από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Πραγματικά όμως το υψηλό νόημα της θρησκείας είναι πέρα από τον κύκλο της ηθικής, εκεί ανοίγεται ο υψηλός χώρος όπου μέσα απλώνεται η ψυχή του ανθρώπου, όπως και το νόημα της πολιτικής είναι πέρα από την ηθική, η πολιτεία δηλαδή ρυθμίζει μόνο την υλική ζωή του ανθρώπου, όχι τα φρονήματά του. Μία πράξη όμως που γίνεται από φόβο ή και από την προσδοκία αμοιβής, έστω και θεϊκής, δεν είναι αφεαυτής ηθική, γιατί πηγή της είναι ο εγωισμός. Πραγματικά αυτό είναι το κατόρθωμα της «κριτικής του καθαρού λόγου» του Καντ, ότι κατάστρεψε την παλιά μεταφυσική θεολογία και την ανάγκασε κι αυτήν να γυρίσει στην αυτόνομη ηθική έννοια της ζωής, ώστε από αυτήν να θεμελιώσει απαρχής όλη της την υπόσταση. Από τον ηθικό νόμο ανανεώνεται κατά την νεώτερη εποχή και η έννοια του Θεού.
Έπειτα ας μη λησμονούμε ότι κάθε ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά και κάθε ανθρώπινο πρόσωπο, με την ιδιοτυπία που έχουν, ενσαρκώνουν και ιδιαίτερη αξία. Ο άνθρωπος όπως ως λόγος, ως αρχή λογική έχει τη δύναμη να ενώνει μέσα του γνωστικά τον κόσμο και τα φαινόμενά του με νοήματα, όμοια –και πιο πολύ ακόμη πρέπει να τονίσω– ο άνθρωπος είναι ηθικό κέντρο του κόσμου και της ζωής. Αυτό είναι από τα βασικά αξιώματα της ηθικής αξίας της ζωής. Μόνο όταν δεχθώ ότι κι εγώ και ο άλλος απέναντί μου, ο οποιοσδήποτε, σημαίνουμε δύο ισάξια κέντρα ζωής, μόνον τότε είναι δυνατόν να αποκτήσω και από τον άλλο και από τον εαυτό μου απόλυτο σεβασμό προς την αξία άνθρωπος. Από την άποψη αυτή, ολόκληρη η ζωή, με τις αντιθέσεις της και τα πάθη της, εφόσον γνωρίζει ο άνθρωπος να τα εξιδανικεύει, δεν είναι τίποτε άλλο για την ηθική προσπάθεια για το ηθικό αγώνισμα του ανθρώπου, παρά απλά σύνεργα για τον τελικό σκοπό, για το τέλος. Γι' αυτό, εφόσον θέλουμε να κατανοήσουμε τον άνθρωπο στην πληρότητά του και να συμβάλλουμε να λυθούν όλα τα προβλήματά του, δεν είναι δυνατόν να δεχθούμε την άποψη ότι τα πάθη πρέπει να ξεριζώνονται. Έτσι δεν λύνεται το ηθικό πρόβλημα. Τα πάθη πρέπει να τα υποτάσσουμε στην αξία άνθρωπος, να τα εξιδανικεύουμε, να τα μεταχειριζόμαστε κι αυτά ως απλά σύνεργα για να χτίσουμε το αξίωμα άνθρωπος, την απόλυτη αξία που λέγεται άνθρωπος και στην εποχή μας μετάνθρωπος. Δεν χτίζεται ο άνθρωπος ηθικά αν δεν χρησιμοποιηθούν ως πρώτη ύλη και τα πάθη, αν δεν δεθούν κι αυτά μέσα στον κανόνα της οικοδομής που λέγεται πλήρωμα ζωής, ηθικό κατόρθωμα. Το κτίσμα μετάνθρωπος, αν δεν χρησιμοποιήσει τα πάθη ως πρώτη ύλη, θα είναι πολύ εύθραυστο και δεν θα έχει πληρότητα.
Η ζωή, εφόσον γίνεται ηθικό κατόρθωμα, πρέπει να αξιολογεί και τα πάθη της και να τα κυβερνάει προς τον τελικό της σκοπό. Αντίθετα, οποιαδήποτε άποψη που έρχεται απαρχής να ξεριζώσει τα πάθη, είτε η στωική, είτε η χριστιανική, είτε η βουδική, θέτει τον άνθρωπο έξω από το ηθικό αγώνισμα της ζωής, δηλαδή χωρίζει στα δύο τον άνθρωπο, ενώ το πρόβλημα είναι πώς θα τον ολοκληρώσει. Με την αξιοποίηση του πάθους είναι δυνατόν να τεθεί στην πληρότητά του το πρόβλημα άνθρωπος. Και δεν είναι μόνο τα πάθη που πρέπει να αξιοποιηθούν για την ολοκλήρωση του ανθρώπου, αλλά και οι καταστάσεις μέσα στην κοινωνία και τη ζωή κι αυτές έχουν ολωσδιόλου ιδιαίτερη αξία, που δεν μπορεί να την αντικαταστήσει η αξία άλλων καταστάσεων. Το τώρα δεν μπορεί ποτέ ν' αντικατασταθεί από το ύστερα. Όλοι μας, όταν ελέγχουμε ηθικά τον εαυτό μας, βλέπουμε πώς έπρεπε να είχαμε πράξει και πόσο άξιζε μια στιγμή της ζωής μας. Συνήθως όμως το βλέπουμε όταν πια έχουμε πράξει. Επειδή όμως η στιγμή ακριβώς εκείνη ήταν τόσο βαρυσήμαντη για τη ζωή μας, είτε θετικά, είτε αρνητικά, πράγμα που δεν το νιώσαμε τότε, γι' αυτό μετανιώνουμε τώρα. Η στιγμή εκείνη όμως χάθηκε ανεπιστρεπτί για την πράξη μας. Ώστε ηθικά η στιγμή έχει απόλυτη αξία για τη ζωή μας.
Η αλήθεια όμως των πράξεών μας έγκειται και στον αδιάκοπο ηθικό αγώνα. Γι' αυτό, αν προς στιγμή υποθέσουμε πως σε κάποιον πλανήτη έτη φωτός μακριά από τη Γη υπάρχουν όντα ολωσδιόλου λογικά, δηλαδή διαφορετικά από τον άνθρωπο, τότε τα όντα αυτά θα πρέπει κατ' ανάγκη να τοποθετηθούν έξω από τη σφαίρα της ηθικής πάλης, του ηθικού αγωνίσματος, γιατί δεν θα έχουν ακριβώς την πρώτη και απαραίτητη αντίθεση της ηθικής, δηλαδή την αντίθεση πάθους και λόγου, πάθους και χρέους. Ο διχασμός μεταξύ ετερονομίας και αυτονομίας, πάθους και χρέους, είναι πρωταρχικής σημασίας για το ηθικό αγώνισμα του ανθρώπου. Τα εξωγήινα εκείνα όντα, τα αποκλειστικά και μόνο λογικά, χωρίς την αντίθεση του πάθους μέσα τους δεν θα ήταν δυνατόν να υπερνικήσουν ποτέ τον εαυτό τους, δηλαδή δεν θα είχαν την προϋπόθεση του ηθικού αθλήματος.
Το πάθος βέβαια καθαυτό δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό και είναι υποκρισία η ηθικολογική εκείνη μορφή, που στρέφεται εναντίον του πάθους και το μέμφεται καθαυτό. Γιατί τίποτε μεγάλο δεν έγινε ποτέ, ούτε μέσα στην ιστορία ούτε μέσα στην προσωπικότητα, χωρίς το πάθος. «Ο δόλος του νου είναι», όπως λέει ο Χέγκελ, «που αφήνει τα πάθη να ενεργήσουν καθαυτά και ό,τι αυτά φέρνουν στη ζωή, το κολάζει ύστερα ο νους».
Από την άλλη μεριά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το πάθος περιορίζει και κλείνει τη ψυχή σε στενά όρια. Μέσα εκεί την κάνει άναυδη και άλογη, ή την οδηγεί στη βαναυσότητα και την αγριότητα. Το μέγεθος όμως της ψυχής, δηλαδή το εσωτερικό της διάστημα, φωτιζόμενο από τη δύναμη του πνεύματος, υψώνεται πέρα από τον στενό ορίζοντα του πάθους και μετεωρίζεται με εκστατικό τρόπο επάνω από το πάθος, που συνάμα συγκλονίζει την ψυχή. Αυτό είναι ηθική πάλη, ηθικό άθλημα. Εφόσον, λοιπόν, οι λογικοί νόμοι θα λειτουργούσαν μέσα σ' εκείνα τα εξωγήινα πλάσματα με μεταφυσική αναγκαιότητα, δεν θα ήταν δυνατόν ούτε ν' αγωνιστούν, ούτε να πλανηθούν, ούτε ασφαλώς να γίνουν καλύτερα, δηλαδή να πάνε πιο πέρα από εκεί που είναι. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο δεν είναι δυνατόν να δεχθούμε ότι οι αλλόκοσμοι αυτοί οργανισμοί θα είχαν κάποια σχέση με την ηθική, έστω κι αν ήταν άγγελοι.
Η ηθική είναι κατεξοχήν ανθρώπινος άθλος. Πρέπει να κερδίζω την ελευθερία μου για να χαρακτηριστώ ηθικό ον. Διαφορετικά είμαι ηθικά αδιάφορος. Στο σημείο αυτό έγκειται ακριβώς το νόημα της ανθρώπινης ελευθερίας και της συνοδού της, της ανθρώπινης μοίρας. Ο άνθρωπος από μόνος του κι έπειτα από αγώνα εσωτερικό, προχωρεί πέρα από το σημείο όπου τον άφησε η φύση, χωρίς όμως να είναι δυνατόν ποτέ να υπερνικήσει οριστικά τη μοίρα του.
Εδώ γεννιούνται όμως διάφορες απορίες ως επακόλουθα όλων των παραπάνω, που ανάφερα, και οι οποίες έχουν να κάνουν με τον ίδιο τον άνθρωπο: Ποια είναι η σωστή απάντηση στα άλυτα ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης; Πρέπει να δημιουργήσουμε κάποια ανεξακρίβωτα νοητικά κατασκευάσματα, ώστε να νιώθουμε ασφαλείς απέναντι στο άγνωστο, στη φθορά, στη μοίρα, στον θάνατο, όπως κάναμε μέσα στους αιώνες που πέρασαν; Ή να αντιτάξουμε στο χάος της φύσης τα όπλα, που μόνο η επιστημονική θεώρηση και έρευνα έχει αποδείξει ότι μπορεί ρεαλιστικά να μας προσφέρει;
Αναμφίβολα ζούμε σ' έναν κόσμο που οι ταχύτατοι ρυθμοί των εξελίξεων συχνά μας κάνουν ανήμπορους να προσαρμοστούμε και μας γεμίζουν ανασφάλεια. Δεν μπορούμε τότε να νιώσουμε πραγματικά ελεύθεροι. Από την άλλη, το άγνωστο και το μυστήριο που η φύση αντιτάσσει σθεναρά στη διαρκή μας προσπάθεια να δίνουμε ερμηνείες σε καθετί γύρω μας, αποτελούσε ανέκαθεν τον κύριο παράγοντα αναζήτησης μεταφυσικών, υποκειμενικών στηριγμάτων από την ανθρώπινη διάνοια, παλεύοντας να οργανώσουμε και να ταξινομήσουμε σωστά μέσα μας τα μεγάλα ζητήματα της ελευθερίας και της ηθικής.
Το διακριτικό γνώρισμα της ηθικής ελευθερίας είναι ότι κάθε φορά σε συγκεκριμένο πρόβλημα καλούμαι να υπερνικήσω μέσα μου την αντίθεση μεταξύ φυσικού και ηθικού νόμου, μεταξύ πάθους και χρέους και όχι μια και καλή, όπως επιχειρεί με βιαιότητα ο ασκητής. Το ηθικό αίτημα είναι ακοίμητο μέσα στον άνθρωπο. Το ίδιο άγρυπνα είναι και τα αντίθετα προς αυτό ξεσπάσματα του πάθους. Γι' αυτό έχει αξία η ηθική πάλη και το συγκεκριμένο της επίτευγμα. Από αυτό προκύπτει ότι η ηθική αξία καθενός ανθρώπου, δηλαδή η συγκεκριμένη στάθμη της ελευθερίας του, είναι προσωπικό του κατόρθωμα, είναι επίτευγμα προσωπικής πάλης. Αυτό πάλι σημαίνει ότι δεν μπορεί να λυθεί το ηθικό πρόβλημα της ζωής με ένα και μόνο ηθικό κατόρθωμα, όσο σπουδαίο κι αν είναι αυτό, ούτε πάλι είναι παραδεκτό ότι με ένα παράπτωμα είναι δυνατόν να εκμηδενιστεί δια παντός η ηθική αξία του ανθρώπου. Ακριβώς αυτό χωρίζει την θεία αποκάλυψη από την ηθική, ότι η πρώτη θέτει και την αμαρτία και τη λύτρωση ως μοναδικά και αμετακίνητα γεγονότα, ενώ η δεύτερη θεωρεί και το ένα και το άλλο ως ενδεχόμενα. Η πλάνη και η ελευθερία είναι μεγέθη μειούμενα και αυξανόμενα. Δεν είναι απαρχής αμετακίνητα, όπως είναι η αμαρτία και η λύτρωση.
Με τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και με το Χριστό βρισκόμασταν, λοιπόν, ένα βήμα πριν από τη μεγάλη αλήθεια. Μάλιστα ο Ιησούς ενσαρκώθηκε για να έρθει στη Γη ανάμεσα στους ανθρώπους, δείχνοντάς μας από τη μια τον σεβασμό στην ανθρώπινη σάρκα και κατ' επέκταση τη βαθιά εκτίμηση προς την ύλη και από την άλλη τον συνδετικό κρίκο που πρέπει να κρατάει σταθερά τον άνθρωπο με το Θεό, τη φύση, τον συνάνθρωπο και τον ίδιο τον εαυτό του, την αγάπη. Από όλα αυτά αφαίρεσε τον τύπο και τον αντικατέστησε με την ουσία. Η ουσία είναι πολύ μακριά από κάθε εξουσία, έλεγχο και περιορισμό. Γι' αυτό, όταν ιδρύθηκε η πρώτη εκκλησία, δηλαδή όταν πρωτοενώθηκαν οι Απόστολοι και οι πρώτοι χριστιανοί μεταξύ τους, κανένας δεν ήταν αφέντης του άλλου. Αντίθετα, μάλιστα, ο καθένας προσπαθούσε να εξυπηρετήσει τον άλλο στο μέτρο που του ήταν δυνατόν.
Εξάλλου δεν είμαι αλλά γίνομαι ελεύθερος και είμαι μόνο όσο γίνομαι. Ο Χριστός πιστεύει στην ελευθερία και την ανεξαρτησία του ανθρώπου. Μια ελευθερία και μια ανεξαρτησία όμως που ο ίδιος του έδωσε. Η ρήση «όποιος θέλει οπίσω μου ελθείν», κρύβει μέσα της την έννοια του επιτρέπειν.
Ο άνθρωπος, λοιπόν, μπορεί να γίνεται ολοένα ελεύθερος, εφόσον αγωνίζεται, δηλαδή μπορεί να υπερνικάει κάθε στιγμή την αντινομία της ζωής και του χρέους της, αλλά ελεύθερος δεν είναι ποτέ.
Η κοινή φύση των ανθρώπων, επομένως, έχει ένα βαθύτερο υπόβαθρο. «Ο άνθρωπος όταν βρίσκεται στη φυσική κατάσταση», όπως τονίζει ο φιλόσοφος Σπινόζα, «ενεργεί σύμφωνα όχι με την αρετή και τη σύνεση, αλλά με τα πάθη του. Άρα οι επιθυμίες του δεν πηγάζουν από τη λογική και ως επακόλουθο και τα φυσικά δικαιώματά του δεν σηματοδοτούνται από τη λογική, αλλά από τις εκάστοτε διαθέσεις και τα συναισθήματά του, όπως της κακίας και του μίσους.»
Παραθέτω μερικά ποιήματά μου σχετικά με το θέμα:
Η ΠΥΡΑ ΤΗΣ ΤΙΜΩΡΙΑΣ
Σε αυτήν την σκοτεινή γωνιά του διαστήματος
που η ακαμψία του σώματος και του νου
θυμίζει έργο έκπτωτων αγγέλων,
η καρδιά μας αγκυροβόλησε,
αφού διέσχισε έτη φωτός πρώτα
αιωνίου σκότους
Επάνω στην Αγία Τράπεζα των αμαρτιών μας
καρφώσαμε τα μάτια μας,
προσμένοντας να εξαγνιστούμε
Η άφεση αμαρτιών σκόνταψε όμως
στην αμφιβολία και την συγχώρεση
Καήκαμε μέσα σε καταραμένα χρόνια
με ακινητοποιημένη την καρδιά μας
απ' τα σκοτεινά μάγια
ενός από αιώνες δαιμονισμένου πλανήτη
🍉
ΚΑΠΟΙΟΣ
Ακάματε αστροταξιδευτή
νιώθεις μόνος μέσα στην οικουμένη
μα να ξέρεις
πως κάποιος σπουδαίος,
κάποιος απεριόριστα δυνατός,
πολυμήχανος, άφθαρτος, μεγαλειώδης
σε προσμένει ανυπόμονα
επάνω σε κοκκινωπούς πλανήτες
να χαϊδέψει τα όνειρά σου,
να ξεσηκώσει πάλι
τους κοιμώμενους πόθους σου,
να περιποιηθεί τα τραύματά σου
Σε προσμένει, σ' έχει αδιάκοπα στον νου του
Ό,τι σου συμβεί είναι έτοιμος,
να στο θεραπεύσει,
να σβήσει πληγές και μνήμες που σε πονούν
Καρτέρα και θα το δεις
στο κάτοπτρο του Σύμπαντος
να σε κοιτάει στοργικά
με τα δικά σου μάτια
🍉
ΚΑΛΛΙΟ ΤΩΡΑ
Ημέρες γεμάτες φως
Ημέρες που βρέχουν επιθυμίες
και πόθους με χρυσές ανταύγειες
Ημέρες που ραγίζουν κάτοπτρα
με τα φλογισμένα τους μάτια
Από καιρό πρόσμενα αυτές τις ημέρες
κι έρχονται τώρα
που ο ήλιος μου κοντεύει να κρυφτεί
πίσω απ' τον ορίζοντα
των έσχατων προσδοκιών μου
για μια νέα αρχή στη ζωή μου
Κάλλιο αργά παρά ποτέ
ν' ακτινοβολήσει η άθλια ζωή μου
επάνω απ' το ξεγυμνωμένο
απ' τους άτυχους έρωτες πνεύμα μου
Κάλλιο τώρα που η δύση
χαμηλώνει το κεφάλι της
με σεβασμό μπροστά μου
Μπροστά στο κουρασμένο σώμα μου
Κάλλιο τώρα
που έχω αντικρίσει πια τα οράματα
όλων των κόσμων,
τους αχόρταγους θεούς
να καταναλώνουν με βουλιμία τα όνειρα μου,
τις ψεύτικες θεότητες ν' αργοσβήνουν
μέσα στη ματαιοδοξία και την απληστία τους
Κάλλιο τώρα
που έχω δει πια τα φτερά μου να μειώνουν
τα υψοπετή ταξίδια τους
Κάλλιο τώρα
που επιτέλους θα ξεκουραστώ κι εγώ,
τινάζοντας απ' την πλάτη μου
το βαρύ φορτίο
των συμπαντικών αναζητήσεών μου
🍉
Η ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΑΒΕΒΑΙΟΥ ΚΑΙΡΟΥ
Ροή θριάμβων αμνημόνευτων
απ' τα μάτια τ' ουρανού,
αίμα της μνήμης θαλπωρή στερνή
που συντηρείς τα κουρασμένα αστέρια,
πληγωμένο εξώκοσμο πουλί αναδυόμενο
απ' τις πτυχές του αναπόφευκτου πένθους,
ουράνιο τόξο που σωριάστηκες νεκρό
μες σε αλλόκοσμους κήπους,
διάφανη κόρη με τα ματωμένα φτερά της θλίψης
πίσω απ' τους μαχαιρωμένους ώμους σου,
για όλους εσάς θ' ανοίξω την πύλη
του αβέβαιου καιρού
και της ένοχης καρδιάς μου
Θα περισυλλέξω τη συγκομιδή των ανέμων σας
και τ' απελπισμένα φτεροκοπήματά σας
που χάνονται στα βάθη εξώκοσμων οριζόντων
Θα χαράξω άλικες γραμμές
επάνω στη γη και στα δάκρυα της μετάνοιας μου
🍉
Η ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ
Τόση διστακτικότητα να προχωρήσουμε
ανάμεσα στους ίσκιους που μεγαλώνουν
πριν το τέλος των κόσμων,
πριν το οριστικό σκοτάδι!
Τόση απόγνωση για εσένα και για εμένα!
Θαρρείς πως θ' άλλαζε τη μοίρα μας
αυτή η πορεία
ανάμεσα στους πλανήτες και τους αστεροειδείς
που έρχονταν από άλλους γαλαξίες
και πήγαιναν σε άλλους
σαν ακράτητα πουλιά,
βαστώντας το χωροχρόνο μας στις φτερούγες τους;
Τόσα ταξίδια στο διάστημα,
τόσες αποικίες, τόσοι νεκροί!
Έχασαν κιόλας από χθες τη σημασία τους
και όμως σαν τίποτα να μην χάθηκε ακόμη,
τίποτα να μην έχει ανάγκη ερμηνείας
Ίσως να μη χρειάζεται καν την απολογία μας το Σύμπαν
Ίσως να χρειάζεται μια στιγμή μόνο
για μια μυστική εξομολόγηση μας.
Πηγές:
Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα
Αριστοτέλης, Πολιτικά, Πάπυρος
Βακαλιός Θ., Είναι και Συνείδηση, Γνώση και Αλήθεια, Gutenberg, Αθήνα
1986
ΒΙΒΛΟΣ, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Βιβλική Εταιρία, Αθήναι.
Γιανναράς Χ., Ορθοδοξία και Δύση στην νεώτερη Ελλάδα, Δομός, Αθήνα 1992
Ελευθερόπουλος Α., Θρησκεία, Θεός, ηθικότης και άνθρωπος, Παπαζήσης, Αθήνα 1953
Σπινόζα, Ηθική, Πέλλα
Σπινόζα, Πολιτεία (Πολιτική Πραγματεία), Αναγνωστίδης
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε έργο Λουκά Λούκα (Μικρά καθημερινά, ακρυλικά σε καμβά)
