Ύστερα από έξι χρόνια απουσίας, ο πολυβραβευμένος μυθιστοριογράφος Δημήτρης Στεφανάκης επιστρέφει με ίσως το καλύτερο βιβλίο του μετά τις «Μέρες Αλεξάνδρειας» και το «Συλλαβίζοντας το καλοκαίρι», και αναφερόμαστε στο νέο του μυθιστόρημα «Μινώταυρος», που εκδόθηκε πρόσφατα και έχει ήδη καταπλήξει το αναγνωστικό κοινό λαμβάνοντας διθυραμβικές κριτικές.
Στο φόντο του μυθιστορήματος βρίσκουμε την μεγάλη ιστορία στο πλαίσιο της οποίας εκτυλίσσονται οι αντίστοιχες μικρές ανθρώπινες. Η μυθοπλασία εκκινεί την περίοδο του ξεσηκωμού των Κρητών εναντίον των Τούρκων, στα τέλη του 19ου αιώνα, της επέμβασης των Μεγάλων Δυνάμεων και της σφαγής των Κρητών το 1898. Λίγο πριν από όλα αυτά, οι πιθανές συνέπειες ενός φονικού αναγκάζουν έναν απλό και άβγαλτο νέο, τον Γιαννιό Αστάκη, να βρεθεί από ένα χωριό της Νότιας Κρήτης στο Ηράκλειο και να πέσει στα δίχτυα ενός μεγάλου έρωτα με την νεαρή, πλούσια και δραστήρια χήρα καπνοβιομηχάνου Μαργώ Μποτέλλη. Γρήγορα αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης πως πρόκειται για έναν έρωτα που μέλλεται να κινεί επί μακρόν τα δεδομένα της ζωής των κυρίαρχων αυτών ηρώων στον λαβύρινθο του χρόνου. Τόσο οι δύο αυτοί χαρακτήρες όσο και οι υπόλοιποι μείζονες και ελάσσονες, γνωρίζονται, σχετίζονται και αλληλεπιδρούν ο καθένας στη ζωή του άλλου δημιουργώντας μια συγγενική saga με το περιβάλλον της, η οποία ζει και δρα μέσα στα επόμενα πενήντα χρόνια είτε στην Κρήτη και το Βερολίνο των αρχών του 20ού αιώνα, είτε στη Γενεύη και το Παρίσι του Μεσοπολέμου βιώνοντας τα γνωστά κοσμοϊστορικά γεγονότα της Ελλάδας και της Ευρώπης όπως τα γνωρίζουμε: Παγκόσμιους Πολέμους, Γερμανική Κατοχή, Εμφύλιοι.
Τον αυθεντικό και γοητευτικό, αρχικά χαμάλη και αργότερα αυτοδημιούργητο μεγαλέμπορο Γιαννιό Αστάκη και την «αμαρόζα» του, πανέμορφη, φιλότεχνη και κοσμοπολίτισσα χήρα και γυναίκα της προσφοράς προς τον τόπο της, τη Μαργώ Μποτέλλη, πλαισιώνουν ετερόκλητοι ήρωες: ο φίλος τους, γοητευτικότατος, τρυφερός και εξαιρετικός ιατρός Σήφης Μαραβελάκης με την αγαπημένη του Φλοράνς, ο συμπλεγματικός και ανικανοποίητος δικηγόρος Άγγελος Γαληνός, ο δολοπλόκος εξάδελφος της Μαργώς Μηνάς Φανουράκης, ο απλοϊκός Τσουγκρής, αδελφός του Γαληνού, ο λαϊκός θείος του Γιαννιού, ο Αθανασός, η Εμέλεια, η σπιρτόζα και γελαστή δασκάλα και μετέπειτα σύζυγός του, η ανέκφραστη Σωτηρία πρώην αρραβωνιαστικιά του, ο αδελφός του ο Μιχαήλος, που ευθύνεται για τον ξεριζωμό του, ο Λιολιός, ο αστείος γραμματέας της Μαργώς και ο ψυχρός Καρλ Χαΐνς μετέπειτα σύντροφός της –για να δώσουμε ένα περίγραμμα των σημαντικών χαρακτήρων. Στο βάθος των χρόνων, στην επόμενη γενιά –τα τέκνα–, η χαρισματική Ζόλντα, κόρη του Γιαννιού και της Εμέλειας, που τόσο του θυμίζει τη Μαργώ, παντρεύεται τον Μανώλη, γιο του Γαληνού και εξαίρετο μουσικό. Τα παιδιά του Τσουγκρή διαγράφουν το πέρασμά τους στην ιστορία και ένας από αυτούς, ο Γιωργής, καθίσταται αφηγητής προς το τέλος της μυθοπλασίας.
Στον «Μινώταυρο» η γενναιότητα, η προσφορά, η ανάληψη ευθύνης για σχεδιασμό δράσεων από πλευράς των ηρώων –αυτή καθαυτή η ατομική και συλλογική δράση παρά τους κινδύνους με ορίζοντα τα ιδεώδη για ένα καλύτερο αύριο– αποτελούν μονόδρομο μπροστά στην ανθρώπινη φύση που εδώ, κατά βάση, κρύβει τη φοβικότητά της και δρα ως οφείλει, σχεδιάζοντας, πολεμώντας και μεγαλουργώντας.
Ο Στεφανάκης για άλλη μια φορά δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην παιδεία και την κουλτούρα ρίχνοντας φως σε ανισότητες που επηρεάζουν λιγότερο ή περισσότερο τις ζωές των ηρώων του με πρώτο και καλύτερο το παράδειγμα της ασύμβατης σχέσης Γιαννιού-Μαργώς. Αναδεικνύει, όπως κάνει σε όλα του τα μυθιστορήματα, τον κοσμοπολιτισμό, τον οποίο ιδιαίτερα αγαπάει. Το ίδιο ισχύει και με την ανάδειξη του αρχέτυπου της χειραφετημένης, φιλομαθούς γυναίκας που η ομορφιά της και ο έρωτάς της δεν μπορούν παρά να «γράφουν ιστορία»! Παράλληλα, σε κάθε ευκαιρία, ο συγγραφέας τονίζει την συγγένεια αίματος μεταξύ των Κρητών στις φλέβες των οποίων «κυλά το αίμα της ιστορίας».
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα υλικά τα οποία χρησιμοποιεί και οι τεχνικές, που επιστρατεύει, για να προσφέρει στους αναγνώστες μια λογοτεχνία μεγατόνων. Αυτά περιλαμβάνουν τη χρήση της ενδεδειγμένης γλώσσας που ταιριάζει «γάντι» με τον τόπο, τις αφηγηματικές τεχνικές, που αλλάζουν περίτεχνα από την τριτοπρόσωπη στην πρωτοπρόσωπη, καθώς και την λεπτότατη ενσωμάτωση των φιλοσοφικών ιδεών και μιας γενναίας δόσης χιούμορ αλλά και κυνισμού μέσα στο πλαίσιο της ψυχογραφικής αποτύπωσης των ηρώων –πάντα στη σωστή δοσολογία:
«Τον Χριστό και τον Αλλάχ ούτε συ ούτε κι εγώ τον απαντήσαμε ποτέ... τότε για ποιον λόγο δεν φιλιώνουμε παρά τρωγόμαστε σαν τα σκυλιά;»«Η ζωή είναι μια σκηνή για θεατρίνους και οι άνθρωποι ψάχνουν απεγνωσμένα κάποιον ρόλο.»«Ό,τι δεν είναι για να γίνει δεν γίνεται και οι άνθρωποι συχνά το ρίχνουμε στην τύχη μας, μα κάτι μεγαλύτερο είναι αυτό που μας καθοδηγεί στη ζωή.»«Ποιος τα 'βαλε με τη μοίρα του και δεν βγήκε χαμένος; Είμαστε τρένα πάνω στις ράγες ενός πεπρωμένου που δεν αστειεύεται.»«Οι άνθρωποι δεν συντονίζονται απαραίτητα πάνω στις ράγες του χρόνου, γεννιούνται και πεθαίνουν στην ώρα τους και μόνο απροσδιόριστη έλξη μπορεί να γεφυρώσει τις αποστάσεις που δημιουργούνται.»«Ο πόλεμος και ο θάνατος δεν ειδοποιούν. Καλά θα κάνουμε να είμαστε έτοιμοι.»«Πόλεμος ή ειρήνη, χαρές ή λύπες, ο χρόνος κυλά.»«Ο Σήφης μόνος του δεν έφτανε ούτε στο νυχάκι του τον Σήφη της Φλοράνς.»«Φαίνεται πως οι αγάπες δεν είναι παρά σχήματα του χρόνου, μια πλάνη από την οποία γιατρεύεται κανείς αργά ή γρήγορα.»«Όσο μεγαλώνει ο άνθρωπος έχει ανάγκη την αμφισημία στον έρωτα. [...] Δεν ωριμάζουν μόνο οι άνθρωποι, ωριμάζουν και οι έρωτές τους, γεμάτοι ασάφειες και παρακλάδια στα οποία ο καθένας μας επιστρατεύει την κατανόησή του.»«Καμιά φορά δεν μας προδίδουν τα συναισθήματά μας, μόνο οι λέξεις.»«Έρχεται μία μέρα που το μαύρο το βλέπουμε άσπρο και αναρωτιόμαστε πώς λαθέψαμε τόσον καιρό...»«Η μοναδική μας περιουσία είναι ο χρόνος, οι μικρές στιγμές που τις αφήνουμε να περνούν έτσι άσπλαχνα, για να τις αναπολούμε ύστερα μέσω της μνήμης αλλά να μην μπορούμε πια να τις αγγίξουμε.»
Ο Στεφανάκης ως εμβριθής γνώστης, όχι μόνο των μεγάλων έργων αλλά πρωτίστως των συστατικών της κλασσικής λογοτεχνίας, εξυπηρετεί τη διακειμενικότητα μέσα από, καταρχάς, την ιδέα της λειτουργίας της ατομικής ψυχικής πραγματικότητας και την ώθηση που αυτή προσφέρει στην πορεία κάθε λογοτεχνικού χαρακτήρα στον χρόνο. Καθ' αυτόν τον τρόπο, μέσα από την έκφραση του εσωτερικού τους κόσμου, οι ήρωες του Μινώταυρου, καθίστανται πρόσωπα ζωντανά συνομιλώντας πάντα με άλλους, εξίσου ζωντανούς, λογοτεχνικούς ήρωες του παρελθόντος. Κατά δεύτερον, η διακειμενικότητα διαφαίνεται και μέσα από την ανάδειξη της τέχνης –μουσικής και ζωγραφικής εδώ–ως ψυχική ανάγκη του ανθρώπου. Οι αναφορές σε έργα ζωγραφικής και μουσικά έργα δεν τονίζουν μόνο την σημαντικότητα της αισθητικής μέσα από την τέχνη αλλά επικουρούν στην αρτίωση των φιλοσοφικών ιδεών τους, λειτουργώντας εμπλουτιστικά στον ψυχισμό των ηρώων.
Τι συνιστά τον πυρήνα αυτού του λογοτεχνικά εξαιρετικού μυθιστορήματος;
Ο άνθρωπος πέρα από μονάδα ορίζεται και σε συσχέτιση με τον έκαστο Άλλο όπως επίσης και ως μέρος ενός συνόλου: Η αναγκαιότητα της συλλογικής δράσης για τα ιδεώδη, όπως είπαμε, ξεπερνά την όποια φοβικότητα και την τάση προς αδράνεια, που ενυπάρχουν στην ανθρώπινη φύση όταν κανείς βρίσκεται μπροστά στον κίνδυνο του αφανισμού και του θανάτου. Έτσι η μικρή του ιστορία ενδοβάλλεται στη μεγάλη, αυτή της Ιστορίας, στην οποία το άτομο οφείλει κυρίως τη γενναιότητα ή και την αυταπάρνηση αψηφώντας τις αδυναμίες του. Για τη δική του μικρή ιστορία κρατά, όπου μπορεί, την ανάγκη για συναισθηματική κάλυψη, σταθερότητα και ασφάλεια. Αυτά όλα συνυπάρχουν στον εσωτερικό του κόσμο, με διάφορα συμπλέγματα όπως και με το ψυχικό εκτόπισμα –συνέπεια– των επιλογών του στη ζωή. Στην επικράτεια του Μινώταυρου, η ανθρώπινη φύση φανερώνει και κρύβει κατά το δοκούν. Στο έγκλειστό της, κάποιες φορές, νομίζει κανείς ότι υφέρπουν... διαμπερή τραύματα –που μοιάζει σαν να μην υπάρχουν– απέναντι στα οποία η ίδια η ανθρώπινη φύση παραμένει θεατής δρώντας περισσότερο μοιρολατρικά. Σε σχέσει με αυτό, ο συγγραφέας ξεκάθαρα θέτει στο επίκεντρο τον αρχετυπικό «Μεγάλο Έρωτα», με πολλή αμφισημία και αμφιθυμία και πάντα σε αντιδιαστολή με τον Χρόνο: τον ρέοντα και τον απολεσθέντα. Το τέλος ενός τέτοιου Έρωτα ρίχνει φως σε μια εξισορροπημένη Ύπαρξη που χωρίς να συρρικνώνεται –ίσα ίσα, συμβαίνει το αντίθετο στο βιβλίο– δεν παύει να αφήνει μία εσάνς ανικανοποίητου στην ατμόσφαιρα.
Απαλλάσσεται ποτέ ο άνθρωπος από υφέρποντα υπαρξιακά ερωτήματα σε σχέσει με τη φύση του; Τη μοίρα του; Την ελεύθερη βούληση; Σε σχέσει με κάθε μείζονα απώλεια ή με το νόημα της ζωής του;
Ο Δημήτρης Στεφανάκης, στον υπέροχο και μαγευτικό του «Μινώταυρο», μας συναρπάζει! Τίποτα δεν είναι τόσο ευθύ, γραμμικό ή εμπροσθοβαρές όσο μοιάζει.
Μην ξεχάστε, όσο «είστε εκεί», ότι βρίσκεστε σε λαβύρινθο...
Νατάσα Βλουτόγλου
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Το μυθιστόρημα του Δημήτρη Στεφανάκη, Μινώταυρος, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.
