Πρόσφατα μια φίλη μού έφερε από τις Η.Π.Α. μια περίτεχνη έκδοση της ποιητικής συλλογής του Leonard Cohen Book of Longing ή Το βιβλίο του πόθου. Είχε εκδοθεί το 2006 όταν αυτός ήταν εβδομήντα δύο χρονών. Το βιβλίο ήταν το φιτίλι και μία συναυλία στην οποία είχα παρευρεθεί τον Ιούλιο του 2008 ήταν το σπίρτο που φλόγισαν αυτό το άρθρο.
Με τον Leonard Cohen γνωρίστηκα –όχι δια ζώσης δυστυχώς– λίγο πριν τελειώσω το σχολείο· στο τέλος της δεκαετίας του περασμένου '60. Στα swinging sixties όπως έχουν μείνει αμετάφραστα στην πρόσφατη ιστορία. Μία ξαδέρφη μου, η οποία έμενε στο Λονδίνο και ερχότανε εδώ για καλοκαιρινές διακοπές, είχε φέρει τον δίσκο του Songs from a room. Ήταν ο δεύτερος όπως έμαθα αργότερα. Τον ακούγαμε με θρησκευτική ευλάβεια όλο το καλοκαίρι σ' ένα από αυτά τα παλιά πικάπ που άνοιγαν σαν κουτιά και το ηχείο ήταν στο καπάκι. Μέχρι που έφυγε και τον πήρε μαζί της, για μεγάλη μου απογοήτευση. Πρέπει βέβαια να ομολογήσω ότι η φωτογραφία της –προφανώς γυμνής– όμορφης κυρίας, κάτω από την πετσέτα, στο εξώφυλλο είχε προσελκύσει το ενδιαφέρον μου πριν ακούσω τη μουσική. Η πιο ενημερωμένη τότε ξαδέρφη μου με είχε πληροφορήσει ότι το δωμάτιο ήταν στο σπίτι του στην Ύδρα.
Τις δεκαετίες που ακολούθησαν έχουν γραφτεί και λεχθεί πάμπολλα για την περίφημη πλέον, τότε μούσα του, Marianne Ihlen –εκτός από το ομώνυμο τραγούδι βέβαια. Όπως επίσης και για την θρυλική πλέον διαμονή του στην Ύδρα και την επίδρασή της στο πρώιμο έργο του. Κάποια από αυτά θα είναι αλήθειες, τι στο καλό!
«Οτιδήποτε κινείται είναι λευκό / ένας γλάρος, ένα κύμα, ένα πανί / … / Ο πόνος δεν μπορεί να δυσφημήσει αυτό το φως», γράφει στο ποίημα του Hydra 1960.
Σχεδόν τον είχα ξεχάσει, τα μουσικά μου γούστα είχαν άλλωστε αλλάξει προς το πιο ηλεκτρικό, μέχρι που τρία χρόνια αργότερα πήγα στη Γαλλία για σπουδές. Εκεί, στους φοιτητικούς κύκλους των κουλτουριάρηδων –στους οποίους προσπαθούσα να διεισδύσω– ο Cohen ήταν κάτι σαν ημίθεος.
Ο Νεοζηλαλδογάλλος Graeme Allwright είχε κυκλοφορήσει έναν δίσκο με τραγούδια του Cohen στα γαλλικά, που τον άκουγαν ευλαβικά οι μύστες. Πρόσφατα είχε κυκλοφορήσει επίσης ο τρίτος του δίσκος, το καταθλιπτικά υπέροχο Songs of love and hate. Χαμός, σαν να λέμε. Καλά που ήξερα το προηγούμενο αλλιώς θα με είχαν αποβάλλει! Γρατζούναγα ευτυχώς και δυο τρία τραγούδια του στην κιθάρα οπότε τα όχι και τόσο καλά αγγλικά μου ακούγονταν στους Γάλλους σαν διάλεξη στην Οξφόρδη. Εκεί έμαθα ότι Γάλλοι και Άγγλοι δεν τα πήγαιναν καλά πολύ πριν το Βατερλό. Πριν ακόμα τους κάψουν την Ιωάννα της Λωρραίνης. Αυτές τις γνώσεις τις απέκτησα καθώς ακούγαμε το ομώνυμο τραγούδι του τελευταίου δίσκου για την παρθένα –όχι κατά το τραγούδι– Ιωάννα.
Όταν αργότερα γύρισα πίσω στα πάτρια, είχα προλάβει να αγοράσω και τον δίσκο Live songs. Πριν φύγω είχα μάθει, από τους μυημένους, ότι ο Cohen ήταν ποιητής που άρχισε να τραγουδάει μπας και βγάλει κανένα φράγκο. Μας το υπενθυμίζει απαγγέλοντας ή ψευτοτραγουδώντας στην αρχή του δίσκου ένα ποίημά του: «Ακούω όλον τον πόνο... / Είμαι ανόητος, αλλά νομίζω ότι θα τον γιάνω με αυτό το τραγούδι».
Κατά τη διάρκεια της μακράς καριέρας του το συνήθιζε να απαγγέλει. Είχε και το δίκιο του βέβαια γιατί ήταν καλός ποιητής.
Ένα από τα ευτυχήματα της γνωριμίας μας στην Γαλλία ήταν ότι επειδή είχε γεννηθεί στη γαλλόφωνη περιοχή του Καναδά –στο Μοντρεάλ– κυκλοφορούσαν ποιήματά του σε διάφορες ανθολογίες. Ούτε λόγος για γκουγκλάρισμα φυσικά! Η λέξη δεν είχε εφευρεθεί. Ποιητική συλλογή του έπεσε στα χέρια μου πολλά χρόνια αργότερα. Ωστόσο, εκτός από τους δίσκους, έφυγα από την Γαλλία και με ένα πολυσέλιδο βιβλιαράκι τσέπης των εκδόσεων Albin michel. Δυσεύρετο πλέον υποθέτω αλλά χρήσιμο τότε και τώρα. Από τον δίσκο Live songs είχα επίσης πληροφορηθεί για την συμμετοχή του στο θρυλικό φεστιβάλ της νήσου Wight το 1970. Πληροφορίες οι οποίες θα μου ήτανε χρήσιμες για το μέλλον και επιχειρήματα για το «διαζύγιο».
Αυτό δεν άργησε και δεν ήταν συναινετικό. Το προκάλεσε ο αχαρακτήριστος, όχι μόνο από μένα, δίσκος του Death of a ladies man το 1977. «Έλεος!», είχα ανακράξει. Εκτός των άλλων ανοσιουργημάτων του είχε πείσει ο αθεόφοβος τους τότε γκουρού της μουσικής και της ποίησης Bob Dylan και Allen Ginsberg να τραγουδήσουν –που λέει ο λόγος δηλαδή– σε ένα τραγούδι που στην καλύτερη περίπτωση θα του τραγουδούσανε οι φίλοι του σε μία συνάντηση σουρωμένων εργένηδων. Το μεταφυσικού προσανατολισμού «Μην πας στο σπίτι με στύση». Την επόμενη χρονιά είχε το θράσος να εκδώσει και μία ομότιτλη ποιητική συλλογή την οποία δεν διάβασα ποτέ. Αργότερα διαπίστωσα ότι δεν είχε πνευματικούς δεσμούς με τον δίσκο.
Κάποια στιγμή έγινε μία απόπειρα «επανασύνδεσης». Ο γιος μιας φίλης μου και θαυμαστής του Cohen μού είχε χαρίσει μια κασέτα με τον δίσκο The future. Τον άκουσα λίγο πρόχειρα, χωρίς ενδιαφέρον. Ήταν άλλωστε αρκετά διαφορετικό το στιλ από τα προηγούμενα που μου άρεσαν. Κάτι μ' έτρωγε όμως και τον άκουσα πιο προσεκτικά αργότερα. Μερικά τραγούδια μου έμειναν. Πρώτο και καλύτερο το αγαπημένο μου, πλέον, Light as the breeze. «Έρχεται σε σένα ελαφριά σαν την αύρα…» Και φυσικά το εμβληματικό ομώνυμο τραγούδι. «Έχω δει το μέλλον αδελφέ / είναι δολοφονία» ή «Η αγάπη είναι η μόνη μηχανή επιβίωσης». Παλιομοδίτικα αλλά επίκαιρα.
Όσο χρόνο κράτησε το μουσικό διαζύγιο ασχολήθηκα, περιστασιακά, με τις λογοτεχνικές ανησυχίες του Cohen. Διάβαζα ποιήματά του, τα οποία μου άρεσαν, και αναρωτιόμουνα γιατί κυκλοφόρησε δίσκους σαν τον αχαρακτήριστο που προανέφερα. «Άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου», σκεφτόμουνα. Διάβασα και τα δύο μυθιστορήματά του, γραμμένα στην Ύδρα κατά την ιστορία. Το πρώτο The favorite game με μαγνήτισε περισσότερο από το, λίγο χαμένο, δεύτερο Beautifull losers, αν και τα διάβασα ανάποδα. Στο μεσοδιάστημα της συγγραφής τους ίσως αυξήθηκαν οι δόσεις αμφεταμίνης. Πάντως τα ερωτικά τρίγωνα αποτελούν αγαπημένο θέμα του Cohen, εκ πείρας ίσως. Πρωταγωνιστούν και σε αρκετά τραγούδια του άλλωστε, όπως για παράδειγμα στα υπέροχα The sisters of mercy και Famous blue raincoat. Στην Ύδρα έγραψε επίσης και τουλάχιστον δύο ποιητικές συλλογές. Όντως μία πολύ παραγωγική περίοδος για τον ολιγόλογο Cohen.
Ο «χωρισμός» κράτησε τουλάχιστον δύο δεκαετίες μέχρι που ένας φίλος με έβαλε με το ζόρι να ακούσω τον τελευταίο τότε δίσκο του Ten new songs. Στην αρχή έκανα τον δύσκολο, όταν όμως άκουσα το τραγούδι Alexandra leaving γραμμένο στην Ύδρα το 1999 και βασισμένο, προφανώς αλλά και κατά τον ίδιο τον Cohen, στο περίφημο ποίημα του Κ.Π. Καβάφη Απολείπειν ο θεός Αντώνιον μεταμέλησα. Δεν είχα και άλλη επιλογή δηλαδή. «Ο θεός της αγάπης ετοιμάζεται να αναχωρήσει…», μας προειδοποιούσε και άλλα πολλά.
Ο Κ.Π. Καβάφης δεν ήταν ο πρώτος ομότεχνός του που είχε εμπνεύσει τον Cohen. Είχε προηγηθεί το τραγούδι Take this waltz το 1988 με τα θεϊκά φωνητικά της Jennifer Warnes, μίας ακόμα μούσας του. Αυτό ήταν βασισμένο σε ποίημα του F.G. Lorca. Του ποιητή ο οποίος είχε –κατά τον ίδιο– «καταστρέψει» τη ζωή του, από τότε που βρήκε ένα μεταχειρισμένο βιβλίο ποιημάτων του στο Μοντρεάλ όταν ήταν νεαρός. Η κόρη του άλλωστε ονομάζεται Lorca –τόση καταστροφή δηλαδή!.
Κατά την διάρκεια του «διαζυγίου» μας, ο πάντα απρόβλεπτος Cohen, είχε «μονάσει» για πέντε χρόνια σ' ένα κέντρο Ζεν –στην Καλιφόρνια όμως! όχι στην πατρίδα του δασκάλου του την Ιαπωνία. Εκεί –όπως γράφει ο ίδιος στο ποίημα του When I drink– εκτός από πνευματικές είχαν με τον δάσκαλό του και οινοπνευματικές ανησυχίες πίνοντας ουίσκι τριακοσίων δολαρίων η φιάλη!
Πιο παλιά, το 1988 νομίζω, είχε δώσει μια συναυλία τον Λυκαβηττό στην οποία φυσικά και βλακωδώς δεν είχα πάει. Ωστόσο, χρόνια αργότερα, είχα δει τυχαία ένα ντοκιμαντέρ του BBC, το οποίο και μαγνητοσκόπησα, που περιλαμβάνει αποσπάσματα από την συναυλία και κουβεντούλα. Είχανε κάνει και επίσκεψη στο σπίτι του στην Ύδρα και τους έλεγε τα δικά του. Μέχρι και φυσαρμόνικα είχε παίξει για τις δύο κυρίες που τον συνοδεύανε στο πάλκο και την εκδρομή. Εντελώς τυχαία είχε βρεθεί μέσα σ' ένα συρτάρι! Τότε είχαμε επανασυνδεθεί και προφανώς είχα μετανιώσει –mea culpa. Το ντοκιμαντέρ το βρήκα πρόσφατα στο You Tube –αξίζει.
Μετά την «συμφιλίωση» άρχισα να ακούω τους δίσκους του, που είχαν μεσολαβήσει. Τέσσερις μόνο, αν θυμάμαι καλά. Κάπως άνισοι αλλά όχι σαν τον επονείδιστο. Κάποτε, το 2006, εκδόθηκε η ποιητική του συλλογή Book of longing. Με ποιήματα γραμμένα, τα πιο πολλά κατά τον ίδιο, στη διάρκεια του μοναστικού του βίου. Από τότε σκεφτόμουνα ότι το μοναστήρι Ζεν του ηλικιωμένου Cohen ήτανε κάτι σαν την Ύδρα της νεότητάς του.
Τον Ιούνιο του 2008 ένας άλλος φίλος με ενημέρωσε ότι στο θέατρο Badmington θα γινότανε μια συναυλία του μουσικού συνόλου του Philip Glass με τον ίδιο τον μαέστρο στα πλήκτρα. Οι στίχοι των τραγουδιών ήταν του Leonard Cohen από την πρόσφατη ποιητική συλλογή του την οποία προαναφέραμε. Πήγαμε τρέχοντας και το απολαύσαμε, στην κυριολεξία. Αγόρασα και τον δίσκο επί τόπου, μετά την συναυλία. Ο ποιητής δεν ήταν εκεί. Απήγγειλε όμως, μαγνητοφωνημένο, το προλογικό ποίημα και ίσως κάτι ενδιάμεσα. Τι να το κάνουμε;
Για όσες/ους δεν θυμούνται, το θέατρο αυτό ήταν ένα από τα πολλά κτίσματα που είχαν κατασκευαστεί για την ολυμπιάδα και μετά δεν ήξεραν τι να τα κάνουν. Όπως και αυτό στο Γαλάτσι που έγινε περιστασιακά κτηματολογικό γραφείο και πολλά άλλα. Το πόσα είχαμε πληρώσει και βέβαια πόσα πληρώνουμε ακόμα γι' αυτές τις παράτες υποθέτω ότι το θυμόμαστε.
Ένα χρόνο αργότερα κυκλοφόρησε μια κασετίνα με cd και dvd από την συναυλία του στην βρετανική νήσο Wight στην Μάγχη, το 1970. Σαράντα χρόνια αργότερα, χάρη στην πρόοδο της ψηφιακής τεχνολογίας. Ένα φεστιβάλ επισκιασμένο από το αμερικάνικο Woodstock –που δεν έγινε στο Woodstock– αλλά εξ ίσου σημαντικό για τα μουσικά και κοινωνικά ήθη της εποχής. Το νησί είχε τότε βουλιάξει. Κάπου εξακόσιες χιλιάδες αφιονισμένοι τα είχαν κάνει λίμπα, φωτιές και άλλα τέτοια «ειρηνιστικά». Ο Cohen βγήκε να κατευνάσει τα πνεύματα και τους ζήτησε ν' ανάψουν από ένα σπίρτο! Κατάφερε να τους εξημερώσει και έδωσαν, με την υπέροχη τότε μπάντα του, μια πολύ όμορφη συναυλία.
Συνέχισα λοιπόν με τον ενθουσιασμό του, όχι και τόσο, νεοφώτιστου να παρακολουθώ τις ποιητικές και μουσικές του δημιουργίες. Τέσσερις δίσκοι –ακτίνας πλέον– ακολούθησαν και ένας μεταθανάτιος, μάλλον για το ευ ζειν των κληρονόμων. Μεταθανάτια επίσης εκδόθηκε και το σημαντικό βιβλίο The flame με ποιήματα και σημειώσεις. Και οι δύο ποιητικές συλλογές που αναφέρονται εδώ είναι διακοσμημένες με σχέδιά του. Προεξάρχουν βλοσυρές αυτοπροσωπογραφίες του και –τι άλλο;– λιτές γραμμές γυμνών γυναικών. Και βέβαια το πουλάκι –όχι στο σύρμα αλλά στο κλαρί– στο εξώφυλλο του Book of longing.
Ο Leonard Cohen μας άφησε τον Νοέμβριο του 2016 –από λευχαιμία λέγεται– σε ηλικία 82 χρονών. Ήταν ενεργός μέχρι το τέλος. Έχουν γραφτεί απειράριθμα γι' αυτόν όσο ζούσε αλλά βέβαια και μεταθανάτια. Προσωπικά –εκτός από το βιβλιαράκι που προαναφέρθηκε– επικεντρώνομαι στην επτακοσίων σελίδων βιογραφία του, της Sylvie Simmons, I’m your man.
«Αν θέλεις έναν σύντροφο, πάρε το χέρι μου / είμαι ο άνθρωπός σου. / Αν πάλι θέλεις μόνο να περπατήσεις για λίγο μαζί μου στην άμμο / είμαι ο άνθρωπός σου», λέει στο υπέροχο ομότιτλο ποίημα-τραγούδι.
Thanks for the dance τιτλοφορείται ο μεταθανάτιος δίσκος του, στον οποίο περισσότερο απαγγέλει παρά τραγουδάει. Αυτό το αναλαμβάνουν οι σειρήνες του. Όχι πως τραγούδαγε και σπουδαία δηλαδή. Ο ίδιος αυτοσαρκάζεται, στο ντοκιμαντέρ που προαναφέραμε νομίζω, ότι κάποτε πήγε στον δικηγόρο του για κάποιο θέμα και η κουβέντα κατέληξε στη μουσική.
— «Μα δεν μπορώ να τραγουδήσω», του λέει.
— «Κανείς σας δεν μπορεί, άμα θέλω να ακούσω τραγουδιστές πάω στην μητροπολιτική όπερα. Εσάς σας έχω για τα λεφτά», του απαντάει.
Thanks for the dance τιτλοφορείται και ένα ποίημα της μεταθανάτιας ποιητικής συλλογής του.
«Ευχαριστώ για τον χορό / λυπάμαι που κουράστηκες / η βραδιά μόλις αρχίζει»
Κατά τη «μυθολογία», κάπου μισό αιώνα πριν, αγναντεύοντας ένα πουλάκι να εγκαινιάζει τα καινούργια τηλεφωνικά καλώδια του νησιού της Ύδρας είχε γράψει στο ποίημα-τραγούδι Bird on the wire: «Σαν ένα πουλί πάνω στο σύρμα / σαν μια μεθυσμένη μέσα στα μεσάνυχτα χορωδία / προσπάθησα με τον τρόπο μου να είμαι ελεύθερος». Τα κατάφερε;
ΥΓ.: Από παραξενιά της τύχης, τον Νοέμβριο του 2016, λίγες ημέρες μετά την «αναχώρηση» του Leonard Cohen, είχαμε παρουσιάσει, στο Ίχνος στον Πειραιά, ένα βιβλίο μου. Στο τέλος, για να του αποτίσουμε φόρο τιμής, τραγουδήσαμε το υπέροχο One of us cannot be wrong. Το λάθος ήταν δικό μου, όπως έχω αναγνωρίσει. Το ευχάριστο για μένα είναι ότι η παρουσίαση είχε ηχογραφηθεί και την έχω ακόμα.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Σημείωση: Οι αποδόσεις είναι του γράφοντα.
Η συνοδευτική φωτογραφία είναι ιδιοκτησία του Cohen Estate/Sony Pictures Classics via AP
