Η ηθική της ευπραγίας
Περνώντας από τη γνώση και τη θρησκεία στην άσκηση των δικαιωμάτων και της ελευθερίας
Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Πλάτων παρατηρεί, ότι «ο άνθρωπος είναι το αγριότερο από όλα τα ζώα της φύσης. Αν λάβει σωστή παιδεία γίνεται το ημερότερο και το πλέον θείο».
Πραγματικά η παιδεία έχει τη δύναμη να οξύνει τον συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου και να συμβάλει στον ποιοτικό μετασχηματισμό της συνείδησης. Μετά από όλα αυτά ως επακόλουθο έρχεται ένα ερώτημα, το οποίο είναι ερώτημα και της ηθικής: Τι πρέπει να πράξω; Είναι το ερώτημα που ανοίγει κάθε άνθρωπος με τη ζωή του, αμέσως μόλις ωριμάσει. Το ερώτημα αυτό είναι κάτι περισσότερο από τη γνωστική κατανόηση της πραγματικότητας, δηλαδή με αυτό ο άνθρωπος προχωρεί πέρα από την απλή γνώση των πραγμάτων, όπως του την προσφέρει η επιστήμη. Θέλει να θέσει με την πράξη του κάτι, που δεν υπάρχει. Να φέρει στη ζωή έργο, που ακόμη δεν υπάρχει. Από το άλλο μέρος το ερώτημα «τι να πράξω», είναι κάτι λιγότερο από τον έσχατο πόθο του ανθρώπου, δηλαδή κάτι μικρότερο από τη λαχτάρα και την ελπίδα του για τον απόλυτο, έσχατο σκοπό της ζωής, όπως τον θέτει η θρησκεία. Με απλά λόγια, το ήθος και η πράξη είναι ανάμεσα της γνώσης και της θρησκείας. Ούτε να σταματήσει στην απλή γνώση μπορεί ο άνθρωπος, γιατί τότε σταματά να είναι δραστήριος, ούτε να προχωρήσει απευθείας στον έσχατο, μεταφυσικό σκοπό που του βάζει η θρησκεία, γιατί η ζωή υπάρχει και τον καλεί να της δώσει μιαν απάντηση και προπάντων να δράσει, αφυπνίζοντας την ικανοποίηση.
Από τη σκληρή πραγματικότητα αυτής της κατάστασης καμιά δύναμη δεν μπορεί ν' απαλλάξει τη ζωή. Και το σκληρότερο ακόμη είναι ότι ο κάθε άνθρωπος, αμέσως μόλις θέσει το ερώτημα «τι να πράξω;», ώστε από τη μια μεριά να είναι εντάξει με τη συνείδησή του και από την άλλη να νιώθει ικανοποίηση, είναι ηθικά μόνος του, γιατί και μόνος του θ' αποφασίσει τι να κάνει. Κάτι άλλο ακόμη σπουδαιότερο είναι ότι καθετί που θα πράξει θα είναι μοναδικό, η πράξη και το νόημά της είναι δική του και είναι ανεπανάληπτη, δηλαδή ανήκει πια στην πραγματικότητα, ούτε ξαναγίνεται ούτε απογίνεται. Και η στιγμή όμως, όπου μέσα της γεννήθηκε η πράξη είναι κι αυτή μοναδική και ανεπανάληπτη. Κι αμέσως μόλις γίνει η πράξη, μεγαλώνει το είναι της, πέρα από τον δημιουργό της, έχει χωριστή οντότητα, σφραγίζει και κρίνει τον δημιουργό της.
Όσο άμεση κι αν είναι όμως η ανάγκη της ζωής, που δηλώνεται με το ερώτημα «τι να πράξω;», άλλο τόσο είναι αναμφισβήτητο ότι η ηθική, ως φιλοσοφική επιστήμη, δεν είναι τίποτα επίκαιρο, ούτε είναι εύρημα ενός καιρού. Καταρχάς είναι και αυτή ως επιστήμη μακριά από την άμεση αγωνία της ζωής και από την συνοδό αμφιβολία της. Η ηθική άλλωστε δεν διδάσκει ποτέ τι πρέπει τώρα να πράξω, αυτό είναι ζήτημα της προσωπικής ευθύνης του καθενός, αλλά τι γενικά είναι εκείνο που πρέπει να γίνει, που πρέπει να πράττεται και να εκτελείται. Αν όριζε η ηθική και το τι τώρα πρέπει ο καθένας να πράξει, τότε θα καταργούσε και την ευθύνη και την ελευθερία της ζωής. Αυτό είναι που συμβαίνει σε όλα τα ολοκληρωτικά συστήματα, γι' αυτό από την αρχή τα συστήματα αυτά καταργούν την ευθύνη και την ελευθερία.
Η ηθική ανοίγει μόνο μία πλευρά του όλου προβλήματος της αξίας της ζωής και από αυτήν κρίνεται, αλλά με την ευθύνη και την ελευθερία της προσωπικότητας και το τι τώρα πρέπει κανείς να πράξει. Αυτή το αποφασίζει ελεύθερα. Ώστε, αν και δεν είναι η ηθική ως φιλοσοφική επιστήμη ποτέ επίκαιρη, με την ευθύνη και την ελευθερία όμως αυτού που πράττει, είναι πάντα στον καιρό της, γιατί δίνει τα γενικά κριτήρια και ορίζει με ποιο τρόπο η ζωή, με την ελευθερία και την ευθύνη της, θα προχωρήσει πέρα από το συγκεκριμένο σημείο, όπου βρίσκεται, όταν ρωτάει τι πρέπει να πράξει.
Επίσης η ηθική δεν είναι κανένας κώδικας προσταγών και απαγορεύσεων, όπως το δίκαιο. Γενικά δεν εξαναγκάζει τον άνθρωπο, αλλά θέτει την αρχή του αυταναγκασμού και αυτήν ερμηνεύει. Την συγκεκριμένη όμως μορφή του αυταναγκασμού την αφήνει να την ανακαλύψει το άτομο, ο άνθρωπος, με την ευθύνη και την ελευθερία του. Εδώ όμως υπεισέρχεται κι ένας άλλος παράγοντας, ο οποίος επηρεάζει το άτομο. Ο παράγοντας αυτός είναι το δικαίωμα. Ας τονίσω, μάλιστα ότι η ελευθερία και το δικαίωμα συνιστούν δύο διαφορετικές έννοιες. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Anthony de Jasay «η αδυναμία διευκρίνισης της διαφοράς των δύο εννοιών προκαλεί νοηματική σύγχυση, η οποία με τη σειρά της διευκολύνει τη συναίνεση σε πρακτικές, που έχουν όμως δύο πολύ σοβαρά ελαττώματα. Παραβιάζουν καταφανώς τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των παθητικών θυμάτων αυτών των πρακτικών και μπορεί να οδηγήσουν σε δαπανηρές και οδυνηρές βλάβες της εύρυθμης λειτουργίας ολόκληρων κοινωνικών συστημάτων, εκτός κι αν το ένα μέρος σε αναμονή της έκβασης κάποιων διαπραγματεύσεων κάμπτεται από την ισχυρή θέληση του άλλου».
Μάλιστα όσο πιο προηγμένος και περίπλοκος είναι κάποιος πολιτισμός, τόσο περισσότερο ευάλωτος γίνεται στις διαθέσεις κάποιων ομάδων, που θεωρούν ότι ασκούν τα «δικαιώματά» τους όταν παρεμποδίζουν την άσκηση των ελευθεριών άλλων ομάδων, προκειμένου να επιτύχουν τον σκοπό τους. Οι απεργίες των αγροτών στην Ελλάδα, για παράδειγμα, πραγματοποιούνται κάθε φορά με αποκλεισμό των κεντρικών οδικών διασταυρώσεων, της τροφοδοσίας καυσίμων, των εμπορευματικών σταθμών και της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων και των πολιτών στους δρόμους. Παρ' όλα αυτά η κοινή γνώμη και στις δύο περιπτώσεις αποδέχεται ότι αυτό που κάνουν οι αγρότες της Ελλάδας συνιστά άσκηση του δικαιώματός τους στην απεργία.
Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ ελευθερίας και δικαιώματος είναι ολοφάνερη και είναι ελάχιστες οι δικαιολογίες για την απρόσεχτη χρήση και τη σύγχυση των δύο εννοιών. Ένα άτομο είναι ελεύθερο να εκτελεί μία πράξη και στη συνέχεια να προχωρά στην υλοποίηση της πρακτικής, που εκφράζει αυτές τις πράξεις, εάν κανένα άλλο άτομο δεν έχει έναν επαρκώς σοβαρό λόγο για να αντιταχθεί στην πρακτική του. Η κοινωνία για να περιορίσει το εύρος των υποκειμενικών επιχειρημάτων σχετικά με το τι συνίσταται επαρκής λόγος, έχει θεσπίσει συμβάσεις. Αυτές είναι ευρέως αποδεκτές και σε μερικές περιπτώσεις έχουν σχηματοποιηθεί με τη μορφή νόμων. Ελεύθερη πράξη-δράση, λοιπόν, είναι αυτή η οποία κανένας δεν έχει δικαίωμα να παρεμποδίσει. Τελείως αντιθετική είναι η έννοια του δικαιώματος, το οποίο δίνει σ' ένα άτομο τη δυνατότητα να απαιτήσει από ένα άλλο άτομο να προχωρήσει σε κάποια συγκεκριμένη πράξη ή να σταματήσει κάποια άλλη. Το ένα έχει δικαιώματα το άλλο υποχρεώσεις, τις οποίες οφείλει να εκπληρώσει, εάν το πρώτο επιλέξει να ασκήσει τα δικαιώματά του.
Ας μη λησμονούμε όμως πως για να γνωρίζουμε τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις μας, για να γνωρίζουμε πώς να είμαστε ελεύθεροι, πρέπει πρώτα απ' όλα να έχουμε σωστή κρίση, η οποία θεμελιώνει και την ορθή πολιτική σκέψη.
Η φιλόσοφος Χάνα Άρεντ έγραφε ότι: «Η πολιτική σκέψη θεμελιώνεται ουσιαστικά στην ικανότητα να κρίνουμε. Η προκατάληψη όμως προηγείται της κρίσης.».
«Από τα πανάρχαια χρόνια», επισημαίνει ο σύγχρονος φιλόσοφος και στοχαστής Χρήστος Γιανναράς, «οι άνθρωποι υποτάσσουμε την αντικειμενική πραγματικότητα, όταν της δίνουμε όνομα. Τότε την κυριαρχούμε, την έχουμε υπό έλεγχο, τιθασεύουμε την ενδεχόμενη απειλή. Ίσως έτσι να εξηγείται γιατί, με αφορμή τα κοινά, συλλογικά προβλήματα, οι άνθρωποι ονοματίζουμε με απαξιωτικές ετικέτες και επιθετική κατασπίλωση όσους υπονομεύουν τις προκαταλήψεις μας. Αυτοί είναι προδότες, εχθροί της πατρίδας, εχθροί του λαού, σκοταδιστές, συντηρητικοί, είναι η προσωποποιημένη αντίδραση».
Η Χάνα Άρεντ όμως ονόμαζε «οάσεις μέσα στην έρημο του κόσμου όπου ζούμε σήμερα» όσους προσπαθούν να μας κάνουν γνωστή την ύπαρξη αυτής της ερήμου. Το πρωτείο της διορατικότητας το αναγνώριζε στον Νίτσε, που με το στόμα του «τρελού ανθρώπου» τόλμησε να πει φωναχτά ότι σ' εμάς τους ανθρώπους της νεωτερικότητας «η έρημος είναι μέσα μας». Το αδιέξοδο της νεωτερικότητας είναι πολιτικό, αν η πολιτική είναι συνώνυμη με την συνύπαρξη. Στη συνύπαρξη όμως διοχετεύεται όλη η αρνητική ενέργεια της ερημωμένης από κάθε ελπίδα ατομικής μας ύπαρξης. Γι' αυτό και κυριαρχεί στην πολιτική η προκατάληψη, ο «πόλεμος της ετικέτας», η μανιασμένη προσπάθεια να μηδενίσουμε όσους παλεύουν για ζωή μέσα στη νέκρα της ερήμου.
«Τα ολοκληρωτικά κινήματα είναι η μορφή της πολιτικής η πιο ταιριαστή στη ζωή μέσα στην έρημο», τονίζει η Άρεντ. Μόνο έτσι μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί με αφορμή προβλήματα της κοινωνίας (παιδεία, γλώσσα, πολιτισμός) ζωντανεύουν και διαιωνίζονται απροκάλυπτα σταλινικές πολιτικές. Δεν ενδιαφέρει αν η κριτική θέτει προβλήματα, ζητάει απαντήσεις, απαιτεί διασάφηση κριτηρίων και κινήτρων. Αυτό που έχει σημασία είναι να βγει από τη μέση εκείνος που κρίνει ως «μαύρη αντίδραση», για να μην σταματήσει να φαντάζει η έρημος ως επίτευγμα «προόδου». Μάλιστα η Άρεντ συνεχίζει λέγοντας ότι «για τη μέσα μας έρημο οι ολοκληρωτικές πρακτικές είναι σαν την αμμοθύελλα. Μας δίνουν την ψευδαίσθηση ότι η νέκρα και ο θάνατος μεταμορφώνονται ξαφνικά σε δράση». Η δράση της αμμοθύελλας όμως είναι μόνο απουσία ορατότητας και τέλεια απώλεια προσανατολισμού.
Προπαντός η ζωή του σημερινού ανθρώπου έχει ν' αντιμετωπίσει πολλά αντίξοα πράγματα, που φθείρουν την εσωτερικότητα και το νόημά της. Η βιασύνη της σημερινής ζωής εύκολα μεταβάλλεται σε βία, που έρχεται να επιβληθεί πάνω στον άλλο. Η βιασύνη φθείρει έναν απαραίτητο όρο για την ηθική καταξίωση της ζωής, την άνεση, τον καιρό, τη γαλήνη. Όλα αυτά είναι απαραίτητα για την αντικειμενική θεώρηση του εαυτού μας και του άλλου, δηλαδή για τη θεώρηση του ηθικού προβλήματος της ζωής. Καιρός και θέαση εσωτερική της ζωής, δηλαδή του νοήματός της, είναι αλληλένδετα στοιχεία. «Ο άνθρωπος ως ηθική οντότητα είναι πρωταρχική, αρχέτυπο φαινόμενο», όπως λέει ο Γκαίτε. Τα άλλα είναι επιφαινόμενα. Δεν έχουμε όμως σήμερα τον απαιτούμενο καιρό –αυτό είναι και η τραγωδία της εποχής μας– να σταματήσουμε και να θαυμάσουμε την εσωτερικότητα του ανθρώπου, τον ίδιο τον άνθρωπο ως νοημοσύνη και αξία, τον homo sapiens-sapiens, το «σοφόν ζώον άνθρωπος», όπως λέει ο Αριστοτέλης.
Παραθέτω πέντε ποιήματά μου σχετικά με το θέμα:
ΠΑΡΑΞΕΝΟΙ ΚΟΣΜΟΙ
Κάθε βράδυ χάνομαι
μέσα σε ομιχλώδη δάση άλλων πλανητών
γεμάτα φυτά και ζώα παράξενα,
αλλόμορφες υποστάσεις
με ιδιόμορφες ιδιότητες
και άγνωστες ταυτότητες,
αποκυήματα ανήκουστων μύθων
Δεν έχουν αγγίγματα
από τίποτε ανθρώπινο
Στέκονται μακριά
από κάθε όνειρο της Γης
Οι νύχτες τους μακριές και μαγεμένες
Παράδοξοι ήχοι με βαραίνουν,
τρομακτικοί συριγμοί και ουρλιαχτά
Οι μνήμες μου ανοίγουν τα φτερά τους
μα δεν ταιριάζει καμία
με τους κόσμους αυτούς
Το πρωί τα πάντα αποκτούν
το χρώμα της παρακμής και του θανάτου
Αναζητώ μια διέξοδο κινδύνου
🍒
ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΕΠΙ ΣΚΗΝΗΣ
Χρώμα υποταγής έχουν τα μάτια σου
Μάσκα συμβιβασμών το πρόσωπό σου
Φοράς της δειλίας το ένδυμα
Χρησιμοποιείς προσωπεία
στη μεγάλη βόλτα σου στον κόσμο
Στις παραστάσεις της ζωής σου
παίζεις το ρόλο του κομπάρσου
Εκτός αν έχεις αναλάβει
τον πρωταγωνιστικό ρόλο
στις υποχωρήσεις και τους ενδοιασμούς
Αποστηθίζεις καθημερινά ρόλους δευτερεύοντες
και τους πρωτοκλασάτους του εξευτελισμού
Φοβάσαι να μην κάνεις κάποιο λάθος
Είναι συνήθως αντιφατικοί μεταξύ τους
Γι' αυτό πρέπει να τους ξέρεις όλους απ' έξω
για να μη μπερδέψεις επάνω στην σκηνή
τα δοσμένα από άλλους λόγια σου
Τελικά η αληθινή σου ύπαρξη
είναι μια προσωπίδα τραγική
που την προβάλλεις με τον πιο κωμικό τρόπο
🍒
Η ΜΑΤΑΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΣΤΙΓΜΩΝ
Μέσα στην ακινησία του αιώνια ματωμένου χρόνου,
στην απόλυτη σιωπή του απείρου
σπάνε οι ψίθυροι των μύθων
για ονειρικά όντα από άλλες διαστάσεις
Τα φασματικά σώματά τους λάμψεις μυστηρίου
σταλμένες από έναν άοκνο Θεό
Στο αδιόρατο χαμόγελό των αγγελικών μορφών
η ψυχή μας γαληνεύει
Στον θάνατο μπροστά μας μαθαίνουν να κάνουμε υπομονή
Θάρρος να δείχνουμε όταν αποτρόπαιες σκιές
βασανίζουν το αύριό μας,
όταν η ελπίδα δεν μπορεί να πετάξει
με φτερά τσακισμένα,
όταν τα πρόσωπά μας ξεθωριάζουν
απ' τα όνειρά μας που ποδοπατιούνται,
όταν οι κραυγές μας απλώνονται
στο τραχύ δέρμα του Σύμπαντος,
όταν τα χέρια σηκώνουμε ψηλά
να πιάσουμε τους πόθους μας
μα όλοι έχουν χαθεί
μέσα στη ματαιότητα των στιγμών
🍒
ΒΟΛΤΑ ΣΤΟ ΑΠΟΚΟΣΜΟ ΔΑΣΟΣ
Η μέρα μου χαράζει οργισμένη
με υψωμένη τη γροθιά της
Ύστερα προχωρά με ιριδισμούς
μέχρι το δάσος με τα ξωτικά
και τα πεινασμένα τέρατα
Κρατάει μέσα στη χούφτα τη φωνή της
για να την κάνει να σωπάσει
Τρελός αέρας ταρακουνά τα πυκνοφυλλωμένα δέντρα
Ένας κρεμασμένος απ' τον ουρανό ήλιος
στέλνει τις ημιθανείς αχτίδες του
να μου κρατήσουν άθλια συντροφιά
Βλέπω τα προσωπεία μου να ξεχύνονται
ανάμεσα απ' τα δυο μου σκέλια,
να μου κρύβουν το στενό μονοπάτι
ανάμεσα απ' τα σαρκοφάγα φυτά
Δυο αγριωπά θηρία παλεύουν μεταξύ τους
ποιο θα μου κλείσει πρώτο το πέρασμα
προς την σωτηρία μου
Ξεφεύγω με βαθιές δαγκωματιές
στο πιο αφράτο όνειρό μου
🍒
ΤΟ ΣΚΙΑΧΤΡΟ
Άνοιξες ποτέ την πύλη της αβύσσου
για ν' αντικρίσεις μέσα της το είδωλό σου;
Η αχίλλειος πτέρνα σου αιμορραγεί συνέχεια
Ο ιδρώτας στο φρικτό πρόσωπό σου
τρέχει σαν τις ασημένιες σου νύχτες
Οι προσευχές σου φυλακισμένες
πριν από αιώνες στο κελί του αφανισμού
Τη χαραυγή της ημέρας τρέμεις
Τη νύχτα ικετεύεις να παραμείνει ακίνητη
Βρίσκεσαι σε διαρκή νεκροφάνεια
Ας υποκρίνεσαι πως είσαι ζωντανός
Ένα αποτρόπαιο σκιάχτρο είσαι
που μπλέχτηκε άσχημα με όνειρα θνητών
Πηγές:
Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα
Αριστοτέλης, Πολιτικά, Πάπυρος
Γιανναράς Χ., Ορθοδοξία και Δύση στην νεώτερη Ελλάδα, Δομός, Αθήνα 1992
Πλάτωνας, Πρωταγόρας, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα
Πλάτωνας, Κρατύλος, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα
Πλάτωνος Συμπόσιον, Ι. Δ. Κολλάρος & ΣΙΑ, Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήναι 1982
Arendt H., Η ανθρώπινη κατάσταση, Γνώση, Αθήνα 1986
Berdyaev Nicolas, Το πεπρωμένο του ανθρώπου στο σύγχρονο κόσμο, Πουρνάρας, Θεσσαλονίκη 1980
Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1977
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα Leo Gestel (1911)