Η Ελπίδα ζει όμορφα στη Σμύρνη με τις φίλες και το παιδί της ως τον Σεπτέμβριο του 1922 που τα πάντα καταστρέφονται. Μια μυστηριώδης γυναίκα κι ένας άγνωστος άντρας στέκονται στο πλάι της όταν βρίσκει νεκρό το παιδί της και τη βοηθάνε να καταλάβει, μέσα από μια πρωτόγνωρη εμπειρία, τις αρετές της καρτερίας και της συγχώρεσης ενώ διαπιστώνει τη σημασία και το γεγονός της Μικρασιατικής Καταστροφής στο ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο.
Η παράσταση αναμιγνύει την Καταστροφή της Σμύρνης και τις τελευταίες στιγμές του Ιησού πάνω στη γη μέσα από έξυπνα σκηνοθετικά και κειμενικά ευρήματα, με τη δίκη, τη Σταύρωση και την Αποκαθήλωση να έχουν μεγαλύτερο βάρος στο έργο. Το 1922 πιο πολύ χρησιμοποιείται ως αφορμή για να γνωρίσουμε από κοντά και μέσα από δυνατές ερμηνείες το Θείο Δράμα, κάτι που επιτυγχάνεται με την κατανυκτική ατμόσφαιρα, τις θείες μελωδίες, τα απολυτίκια και τις προσεγμένες εναλλαγές σκηνών.
Η παράσταση ξεκινάει με τις ευτυχισμένες στιγμές της Ελπίδας, η οποία γελάει και μαγειρεύει αντάμα με την Τουρκάλα γειτόνισσά της Αϊσέ, με την οποία επίσης φροντίζουν τη Μαρία, μια νέα κοπέλα που εκδίδεται προσπαθώντας να βρει κι αυτή τον δικό της δρόμο στη ζωή.
«Τούρκοι, Ρωμιοί και Λεβαντίνοι, τι σημασία έχει, η Σμύρνη είναι η μάνα μας.»
Στο πλάι τους στέκεται η Παναγία με τον άγιο Ιωάννη, με τον οποίο παρακολουθούν τα γεγονότα και σχολιάζουν: «Οι άνθρωποι όταν ομονοούν μεγαλουργούν.» και «Γυναίκες, εσείς συντρέχετε τον κόσμο.». Εκείνη στα μαύρα, εκείνος στα λευκά, δημιουργούν μια εντυπωσιακή αντίθεση, στηρίζει ο ένας τον άλλον στα δύσκολα, αγκαλιάζονται και ψάλλουν. Λες και παρακολουθούμε αρχαία τραγωδία, όπου η προοικονομία έχει τον πρώτο ρόλο, η Παναγία ξέρει τι θα συμβεί και προσεύχεται να μη δώσει τελικά ο Θεός τον πόνο που έρχεται: «Ήλιε, μη βγεις, τη Σμύρνη μην κοιτάξεις.». Και τελικά στην Ελπίδα έλαχε να δει και να ακούσει πράγματα και καταστάσεις που θα τη βοηθήσουν να κατανοήσει τον πόνο της, τον χαμό που βιώνει, τις δύσκολες στιγμές που έρχονται στη ζωή της.
Η Γεωργία Ζώη, στον ρόλο της Παναγίας, δίνει ρεσιτάλ ερμηνείας, υποδυόμενη ένα θεϊκό πλάσμα, τη Σκέπη όλων μας, με μέτρο, σύνεση και χωρίς υπερβολές ή ερμηνευτικές ακρότητες. Μάνα και θεός, μάρτυρας φριχτών γεγονότων, με πολλές εκφραστικές εναλλαγές ερμηνεύεται από μια δοκιμασμένη ηθοποιό σωστά και υποβλητικά. Στο κυρίως μέρος της παράστασης, όπου ζωντανεύει το Θείο Δράμα, δε γίνεται να μη λυγίσεις από τον ανείπωτο πόνο των τελευταίων στιγμών του Θεανθρώπου από τον Γολγοθά ως τη Σταύρωση. Όταν αρχίζει ο ανήφορος, «του κόσμου ο ιδρώτας», η φράση «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται», που βγαίνει από τα χείλη της, αποκτά τρομερή δύναμη: «Γιατί να δουν τα μάτια μου αυτό το πέρασμά σου;».
Ο Σταύρος Βόλκος (στη διανομή που είδα εγώ), στον ρόλο του αγίου Ιωάννη, είναι αξεπέραστος: με υπέροχη, καλοδουλεμένη βυζαντινή φωνή απαγγέλλει ύμνους και απολυτίκια ενώ με σωστό στήσιμο και ερμηνεία δημιουργεί το ιδανικό αντίβαρο στο πλάι της Παναγίας, την οποία υποστηρίζει και τη βοηθάει να αντέξει το δράμα της. Το φωτεινό του πρόσωπο, σκεπασμένο με τα άσπρα άμφια του ρόλου, δημιουργεί τη μορφή που χρειάζεται για να γνωρίσουμε το ον που ο ίδιος ο Χριστός λίγο πριν πεθάνει σύστησε στην Παναγία ως γιο Της.
Στο πλάι τους η Άννα Μωραΐτου, στον ρόλο της Ελπίδας, δίνει μια εξίσου προσεγμένη ερμηνεία και μεταμορφώνεται σταδιακά από μάνα που χάνει το παιδί της σε έκπληκτη μάρτυρα κοσμοϊστορικών γεγονότων, σε γυναίκα που σκύβει με δέος μπροστά στον ιερό πόνο και τελικά σε μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα που βίωσε καταστάσεις και γεγονότα τα οποία και τη βοήθησαν να κατανοήσει τη θέση τους στην παγκόσμια ιστορία.
Οι υπόλοιποι ηθοποιοί παίζουν διπλούς και τριπλούς ρόλους, δίνοντας τον καλύτερό τους εαυτό.
Ο Κωνσταντίνος Νιάρχος για μένα ξεχώρισε στη σκηνή του βασανισμού του Μητροπολίτη Χρυσόστομου, μια από τις σκληρότερες και υποβλητικότερες στιγμές της παράστασης, όπου παρακολουθούμε τις τελευταίες στιγμές του εθνομάρτυρα από τον αλαζόνα Τούρκο βασανιστή του υπό τους ήχους κατανυκτικών ύμνων και απολυτίκιων που αγιοποιούν αυτόν τον άνθρωπο. Και τη στιγμή που αντικρίζει την Παναγία κι αρχίζει να γαληνεύει, διαπιστώνοντας πόσο ιερός είναι ο θάνατός του, ο Τούρκος τον ρωτάει επίμονα σε ποιον μιλάει, για να του απαντήσει ο Χρυσόστομος: «Στέκουν σε μεριά που εσύ αρνείσαι να κοιτάξεις.».
Ο Χρήστος Ιντζέογλου πότε υποδύεται τον στυγνό βασανιστή, πότε τον ουδέτερο Πόντιο Πιλάτο με εκφραστικές εναλλαγές που ποικίλουν.
Η Ευτυχία Αργυροπούλου, αρχικά ως Αϊσέ και στη συνέχεια ως Μαρία η Μαγδαληνή στο Θείο Δράμα, είναι εξίσου καλή εκφραστικά και υποκριτικά, με κορυφαία της στιγμή την επίθεση που δέχεται από την πρώην φίλη της Ελπίδα την ώρα του χαλασμού.
Η Ιωάννα Μαρμάρου (στη διανομή που είδα εγώ) από σεμνή και μετριόφρων Μαρία (η πόρνη) γίνεται η Μαρία η μοιχαλίδα για την οποία παρεμβαίνει ο Ιησούς και προτρέπει να ρίξει τον λίθο πάνω της πρώτος ο αναμάρτητος. Με πόση προσοχή πέφτει στα πόδια του αγίου Ιωάννη (που ενσαρκώνει για λίγο τον Ιησού) για να σκουπίσει τα πόδια του με τα μαλλιά της!
Το κείμενο του Θανάση Σταυρόπουλου είναι καλογραμμένο και φωτίζει γεγονότα και περιστατικά που όλοι γνωρίζουμε. Συγκρατημένος λυρισμός, στιβαρός λόγος, μελετημένα ψυχογραφήματα ζωντανεύουν τις τελευταίες στιγμές μιας πόλης κι ενός Θεανθρώπου, με τον ρόλο της Παναγίας ν' αποτελεί μια παγκόσμια δραματουργική πρωτοτυπία. Το κείμενο βασίζεται σε οικεία στερεότυπα, όπως την ελληνοτουρκική φιλία και πώς αυτή διαλύθηκε εν μια νυκτί σχεδόν, το πλύσιμο των χεριών του Πόντιου Πιλάτου και τη θέση του στη δίκη του Ιησού και πολλά άλλα, τα οποία όμως ζωντανεύει με ωραίες προτάσεις και παραστατικούς διαλόγους ενώ επελέγησαν τα κατάλληλα αποσπάσματα από ύμνους και απολυτίκια για να δοθεί η απαραίτητη υποβλητικότητα.
Η μόνη ένστασή μου είναι ο τρόπος που μεταφέρθηκε η Ελπίδα στο παρελθόν εν είδει ταξιδιού στον χρόνο, κάτι που δε με έπεισε, αν και ήταν σκηνοθετημένο καλά και με σωστό φωτισμό, θα προτιμούσα να ξεκινήσει π.χ. την εξιστόρηση η Παναγία και σιγά σιγά να μπει και η Ελπίδα, δηλαδή να γίνουν όλα κομμάτι της αφήγησης και όχι να μεταφερθούμε στο παρελθόν με ρεαλισμό που δε συνάδει με την ποιητικότητα της παράστασης.
Η σκηνοθεσία του Μενέλαου Τζαβέλλα χαρίζει αξέχαστες ερμηνευτικές στιγμές, στήνει οικείες σκηνές με φροντίδα και σεβασμό και καταφέρνει να παντρέψει την αφαιρετικότητα με τον ρεαλισμό και τον συμβολισμό, π.χ. δεν υπάρχει Ιησούς Χριστός καθ' όλη τη διάρκεια του Θείου Δράματος και η μορφή του υποδηλώνεται από τις κινήσεις, το βλέμμα και τα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα, με εξαίρεση τα λίγα λεπτά που Τον ενσαρκώνει ο άγιος Ιωάννης. Εξίσου αφαιρετικά δίνεται και ο Ιούδας, που εμφανίζεται με κουκούλα σαν αυτές που φόραγαν οι καταδότες στην Κατοχή, ενώ ο θάνατός του δίνεται σχηματικά, όπως γίνεται και με του Χρυσόστομου. Οι φωτισμοί που ανέλαβε ο ανωτέρω σκηνοθέτης συμπληρώνουν ιδανικά τις ερμηνείες και τις εναλλαγές μεταξύ των πράξεων του έργου.
Τα σκηνικά του Παναγιώτη Γάκη είναι αφαιρετικά, σχεδόν ανύπαρκτα, αφήνοντας έτσι περιθώριο στη φαντασία του θεατή να μεταφερθεί με όποιον τρόπο θέλει στην εκάστοτε εποχή.
Η παράσταση «Το δάκρυ της Παναγίας: Ένας ύμνος για τη Σμύρνη» είναι μια συγκλονιστική, υποβλητική παράσταση αφιερωμένη στην καταστροφή της Σμύρνης αλλά και στον θάνατο του Χριστού, με την Παναγία να αφηγείται γεγονότα και καταστάσεις που άλλαξαν την πορεία της ανθρωπότητας: «Ω Σμύρνη μου, μάνα μου, δεν είσαι η πρώτη ούτε και τελευταία θα 'σαι!». Κωνσταντινούπολη, Βηρυτός, Βαγδάτη, Δρέσδη, Καμπούλ, Χιροσίμα όλες θα ισοπεδωθούν από ανθρώπου χέρι και τα θύματά τους θα αγιοποιηθούν στα μάτια μας, χωρίς αυτό να μαλακώνει τον πόνο όσων θρηνούν θύματα. Το δάκρυ της Παναγίας θα στάζει κάθε φορά που το άδικο θα αφαιρεί ζωές με παράλογο τρόπο και εξίσου παράλογες αφορμές και στο χέρι μας είναι να κατανοήσουμε και να ενστερνιστούμε την αγάπη και τη συγχώρεση.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Μου ζητήθηκε από τον σκηνοθέτη Μενέλαο Τζαβέλλα να γράψω ένα επετειακό θεατρικό έργο για τα 100 χρόνια από την Καταστροφή της Σμύρνης. Το πρόβλημα που με απασχόλησε ήταν ότι τη θεατρική περίοδο 2022-23, πολλοί συγγραφείς θα καλούντο να γράψουν κάτι ανάλογο. Το θέμα της «Σμύρνης» είναι γνωστό στο ελληνικό κοινό και έχει παρουσιαστεί με πολλές και διαφορετικές μορφές (μελέτες, βιβλίο, μυθιστόρημα, θέατρο κ.λπ.). Το να γράψω λοιπόν μία παράθεση ιστορικών γεγονότων με το όποιο μυθοπλαστικό πλαίσιο μού ήταν σχεδόν αδιάφορο συγγραφικά. Έπρεπε να αναζητηθεί από εμένα ένας άλλος, κάπως καινούργιος τρόπος για να ειπωθούν τα γεγονότα των ημερών εκείνων. Έτσι κατέληξα σε μία πεποίθηση για τις ημέρες εκείνες, που είχα πάντα. Ότι πέρα από την ιστορικότητα των στιγμών, η Καταστροφή της Σμύρνης εμπεριείχε και μία τρόπον τινά «θρησκευτικότητα». Επέλεξα λοιπόν να ενσωματώσω σε αυτό το τόσο καθοριστικό γεγονός της νεότερης ελληνικής ιστορίας ένα απείρως σπουδαιότερο. Αυτό της πορείας προς τη Σταύρωση του Θεανθρώπου.Δεν πιστεύω ότι υπάρχει ανθρώπινο δράμα που να μη συμπεριλαμβάνεται, να μην «εσωκλείεται» σε αυτό του Θείου Δράματος. Έτσι δημιουργήθηκε μία θεατρική συνθήκη παρουσιάζοντας τον παραλληλισμό των ζωών και των γεγονότων της Σμύρνης με αυτών των γεγονότων προς τη Σταύρωση.Καλή θέαση.Θανάσης Σταυρόπουλος
Συντελεστές:
Πρωταγωνιστούν: Γεωργία Ζώη, Άννα Μωραΐτου, Ευτυχία Αργυροπούλου, Σταύρος Βόλκος, Κωνσταντίνος Νιάρχος, Πέτρος Τσαπαλιάρης (Β' διανομή: Χρήστος Ιντζεόγλου), Ιωάννα Μαρμάρου (Β' διανομή: Ελένη Μαρμάρου)
Εκκλησιαστικοί ύμνοι: Σταύρος Βόλκος και Πέτρος Τσαπαλιάρης (Β' διανομή: Χρήστος Ιντζεόγλου)
Κείμενο: Θανάσης Ν. Σταυρόπουλος
Σκηνοθεσία: Μενέλαος Β. Τζαβέλλας
Διδασκαλία εκκλησιαστικών ύμνων: Σταύρος Βόλκος
Βοηθός σκηνοθέτη: Αρετή Τσιαμπόκαλου
Σκηνογράφος: Παναγιώτης Γάκης
Φωτισμοί: Μενέλαος Β. Τζαβέλλας
Φωτογραφίες: Μάνος Βλαστός
Γραφιστική επιμέλεια αφίσας: Αντιγόνη Παναγιωτοπούλου
Διεύθυνση και οργάνωση παραγωγής: Μενέλαος Β. Τζαβέλλας
Μουσική επιμέλεια: Πολυδεύκης Πολυδεύκη
Hair stylist - Makeup artist: Ευσταθία Τζαβέλλα
ΠΑΡΑΓΩΓΗ: Αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία ΔΙΩΝΗΣ-ΑΙΝΙΓΜΑ
Στο Θέατρο ΑΛΚΜΗΝΗ, Αλκμήνης 8-12, Κάτω Πετράλωνα
