Αυτονομία και ευτυχία
Είναι απαραίτητη η ελευθερία για μια ευτυχισμένη ζωή;
Ένας από τους πιο σημαντικούς σύγχρονους φιλοσόφους, ο Κορνήλιος Καστοριάδης τονίζει, ότι «η φιλοσοφία, η ψυχανάλυση και η πολιτική συγκλίνουν στον κοινό σκοπό να βοηθήσουν τους ανθρώπους να γίνουν αυτόνομοι. Αυτόνομα άτομα όμως είναι δυνατόν να υπάρξουν μόνο σε μιαν αυτόνομη και δημοκρατική κοινωνία, σε μια κοινωνία που μπορεί να αμφισβητεί και να αλλάζει τους νόμους της και τους θεσμούς της. Ισχύει όμως και το αντίστροφο. Το εγχείρημα του μετασχηματισμού της κοινωνίας στην κατεύθυνση της αυτονομίας προϋποθέτει τη δυνατότητα της μεταμόρφωσης του ατομικού υποκειμένου. Μάλιστα ένα άτομο είναι αυτόνομο όταν είναι σε θέση να αλλάζει με επίγνωση τη ζωή του, όταν γίνεται το ίδιο η πηγή των κανόνων και των αξιών, που προτείνει στον εαυτό του.».
Ασφαλώς η ψυχανάλυση και η πολιτική αποβλέπουν και οι δύο στην αυτονομία της ανθρώπινης ύπαρξης, μέσα όμως από διαφορετικούς δρόμους. Η πολιτική επιδιώκει να απελευθερώσει την ανθρώπινη ύπαρξη, να της επιτρέψει να φθάσει στην αυτονομία της μέσα από μια συλλογική δράση, η οποία έχει ως στόχο το μετασχηματισμό των θεσμών. Η πολιτική επιδιώκει να θεμελιώσει θεσμούς αυτονομίας. Το αντικείμενο της πολιτικής δεν είναι η ευτυχία, όπως νόμιζαν στον 18ο και στον 19ο αιώνα και όπως πίστευε και ο Μαρξ. Αυτή η αντίληψη δεν είναι μόνο εσφαλμένη, αλλά είναι και καταστροφική. Το αντικείμενο της πολιτικής, σύμφωνα με τον Καστοριάδη, είναι η ελευθερία. Μήπως όμως με τη σειρά της η ελευθερία του ατόμου και η επίγνωση της ύπαρξής της και της δυνατότητας άσκησής της από το ίδιο αυτό άτομο, δεν οδηγεί αυτό στα «απαστράπτοντα» πεδία της ευτυχίας;
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης, όταν μιλάει όμως για την αυτονομία, δεν την εννοεί με την «αμερικανική» έννοια. Πραγματικά η αμερικανική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη λέει: «Θεωρούμε ότι ο Θεός δημιούργησε όλους τους ανθρώπους ελεύθερους και ίσους και με ίσα δικαιώματα στην επιδίωξη της ευτυχίας.». Ο Καστοριάδης όμως δεν θεωρεί ότι ο Θεός δημιούργησε τους ανθρώπους ελεύθερους και ίσους, γιατί δεν πιστεύει πως υπάρχει Θεός.
Οι άνθρωποι, σύμφωνα με τον πολιτικό φιλόσοφο, πρακτικά δεν υπήρξαν ποτέ ελεύθεροι και ίσοι. Επομένως χρειάζεται να δράσουν για να γίνουν ελεύθεροι και ίσοι. Από τη στιγμή που θα γίνουν ελεύθεροι και ίσοι, θα υπάρχουν αναμφίβολα πράγματα που θα αφορούν αυτό που μπορούμε να αποκαλέσουμε κοινό καλό. Αυτό όμως είναι αντίθετο προς τη φιλελεύθερη αντίληψη, σύμφωνα με την οποία ο καθένας επιδιώκει την ατομική του ευτυχία και έτσι θα οδηγηθούμε ταυτόχρονα και στη μέγιστη ευτυχία για όλους. Υπάρχουν κοινά αγαθά που δεν προκύπτουν απλώς από την ατομική ευτυχία και που αποτελούν το αντικείμενο της πολιτικής δράσης, όπως για παράδειγμα η ύπαρξη των μουσείων ή των δρόμων. Η ευτυχία αντίθετα είναι μία υπόθεση αποκλειστικά προσωπική.
Αν η κοινωνία ασχολείται με την ευτυχία του καθενός πολίτη ξεχωριστά, τότε καταλήγουμε στον ολοκληρωτισμό. Σε αυτήν την περίπτωση, η κοινωνία θα αναφωνήσει: «Η ψήφος της πλειοψηφίας λέει ότι δεν πρέπει να αγοράζεις δίσκους του Μπαχ ή του Μότσαρτ, αλλά μόνο δίσκους της Μαντόνα και του Πρινς. Είναι η απόφαση της πλειοψηφίας, αυτή είναι η ευτυχία σου.». Αντίθετα η ευτυχία μπορεί και πρέπει να επιδιώκεται από κάθε άτομο για δικό του λογαριασμό. Εξάλλου ο καθένας γνωρίζει ή δεν γνωρίζει, τι συγκροτεί τη δική του ευτυχία. Ορισμένες στιγμές τη βρίσκει σε ένα πράγμα, άλλες στιγμές τη βρίσκει σε άλλο. Η έννοια της ευτυχίας είναι μια έννοια αρκετά σύνθετη, ταυτόχρονα ψυχολογική και φιλοσοφική. Είναι όμως ξεκάθαρο ότι ο στόχος της πολιτικής είναι η ελευθερία και η αυτονομία. Και αυτές μπορούν προφανώς να υπάρχουν μόνο σε ένα συλλογικό θεσμικό πλαίσιο που τις καθιστά δυνατές.
Σύμφωνα με τον Καστοριάδη ο ορισμός της αυτονομίας στο ατομικό επίπεδο είναι να γνωρίζουμε αυτό που επιθυμούμε, να γνωρίζουμε τι θέλουμε αληθινά να κάνουμε και γιατί θέλουμε να το κάνουμε και να γνωρίζουμε τι ξέρουμε και τι δεν ξέρουμε. Επιπλέον ο ατομικισμός που διακηρύσσεται στη διαφήμιση, στις επίσημες ιδεολογίες, στην πολιτική, δεν έχει καμιά σχέση με αυτό,που ο φιλόσοφος αποκαλεί αυτονομία του ατόμου.
Πάνω από όλα γιατί αν αυτός ο ατομικισμός ήταν αληθινά ειλικρινής θα έπρεπε να λέει «κάνω αυτό που μου αρέσει», αλλά αυτό δεν είναι η αυτονομία. Η αυτονομία είναι μάλλον «κάνω αυτό που θεωρώ ότι είναι σωστό να κάνω, αφού προηγουμένως έχω σκεφτεί. Δεν απαγορεύω στον εαυτό μου αυτό που μου αρέσει, αλλά δεν παρουσιάζω κάτι σαν σωστό, επειδή μου αρέσει». Γιατί μια κοινωνία στην οποία ο καθένας κάνει ό,τι του κάνει κέφι, είναι μια κοινωνία όπου διαπράττονται δολοφονίες ή βιασμοί και εγκλήματα κάθε είδους. Κι έπειτα, από την άλλη μεριά, αυτή η διαφήμιση και αυτή η ιδεολογία είναι απατηλές, γιατί αυτός ο υποτιθέμενος ατομικισμός, αυτός ο υποτιθέμενος ναρκισσισμός με τον οποίο μας βομβαρδίζουν τα αφτιά σε καθημερινή βάση είναι ένας ψευτοατομικισμός.
Σε τι έγκειται ο ατομικισμός που υπάρχει σήμερα; Στο γεγονός ότι όλα τα βράδια στις επτά και μισή, όλες οι οικογένειες (σε κάθε χώρα του πλανήτη μας) πατούν τα ίδια κουμπιά για να δουν τα ίδια (τα δικά της η κάθε χώρα) τηλεοπτικά προγράμματα και να ακούσουν τις ίδιες (τις δικές της η κάθε χώρα) ανοησίες. Δηλαδή, εκατομμύρια άτομα σε κάθε χώρα (και σε όλες μαζί), σαν να υπακούουν σε μια στρατιωτική διαταγή, κάνουν ακριβώς το ίδιο πράγμα. Και αυτό το αποκαλούν ατομικισμό! Είναι τουλάχιστον γελοίο. Πού είναι το άτομο που λειτουργεί ως μια αυτόνομη ύπαρξη ή ως ύπαρξη που προσπαθεί να γίνει αυτόνομη και που, στο βαθμό που ξέρει ότι είναι μοναδική, θα προσπαθήσει να αναπτύξει την ιδιαιτερότητά της με τρόπο ώριμο, όσο θα είναι δυνατό; Βέβαια στο πολύ κοντινό μέλλον η τηλεόραση θα είναι ψηφιακή. Αυτό σημαίνει ότι τα νέα των έξι ή ένας ποδοσφαιρικός αγώνας θα μπορούν να μεταδοθούν οποιαδήποτε ώρα θελήσει ο καθένας από εμάς, αλλά θα μπορούν επίσης οι ειδήσεις να διορθωθούν και να παρουσιαστούν με τη σειρά των θεμάτων που ο καθένας μας θα επιλέξει ξεχωριστά από όλους τους άλλους, ενώ τον ποδοσφαιρικό αγώνα θα μπορεί ο καθένας μας πάλι να τον παρακολουθήσει από όποια θέση του σταδίου επιθυμεί ή ακόμη και να ακολουθήσει την πορεία της μπάλας στον αγωνιστικό χώρο κάθε στιγμή.
Ο άνθρωπος όμως ως άτομο και μάλιστα ελεύθερο ζει και υπάρχει ανάμεσα σε άλλους ανθρώπους. Ποια είναι η θέση του απέναντί τους; Ποιες επιρροές και σε ποιο βαθμό μπορεί να δεχθεί από αυτούς;
Κατά πρώτον από έναν ελεύθερο άνθρωπο πάντα σώζεται το γνήσιο του χαρακτήρα του και έχοντας αυτό ως όπλο ειρηνικό, προσπαθεί να προσεγγίσει τους συνανθρώπους του. Κι αυτό επειδή γνωρίζει πως είναι πάνω από όλα ωφέλιμο για τους ανθρώπους να έχουν άριστες κοινωνικές σχέσεις μεταξύ τους και να συσφίγγουν τους δεσμούς τους σε τρόπο και βαθμό που να είναι σε θέση να σχηματίζουν ένα καλά συνενωμένο σύνολο και, γενικά, να κάνουν εκείνο που μπορεί να καταστήσει πιο σταθερές τις φιλίες. Επιπλέον ξέρει πως με το να αντεπιτεθεί στους συνανθρώπους του με την κακία και την εκδίκηση, εξαιτίας του ότι οι άλλοι δεν συμφωνούν με τη φύση του, δεν πετυχαίνει τίποτε άλλο από το να είναι αντίθετοι μεταξύ τους και συνεπώς τόσο περισσότερο επίφοβοι όσο μεγαλύτερη είναι η δύναμή του. Γι' αυτό προσπαθεί να τους προσεταιρισθεί με την αγάπη, γιατί οι καρδιές δεν νικιούνται από τα όπλα και την καταδυνάστευση, αλλά από την αγάπη και τη μεγαλοψυχία.
Ακόμα οι άνθρωποι κατακτώνται και με τη γενναιοδωρία και προπαντός εκείνοι που δεν μπορούν να προμηθευτούν τα απαραίτητα για να ζήσουν. Το να βοηθούμε, ωστόσο, κάθε φτωχό, αυτό ξεπερνάει πολύ τις δυνάμεις και την ωφέλεια ενός ιδιώτη. Τα πλούτη του δε θα ήταν ποτέ αρκετά και οι περιορισμένες ικανότητές του δε θα του επέτρεπαν να γίνει φίλος όλων. Το ενδιαφέρον και η φροντίδα, λοιπόν, για τους φτωχούς που η ζωή τους έχει ωθήσει στο περιθώριό της, επιβάλλεται σε ολόκληρη την κοινωνία και αφορά μόνο την κοινή ωφέλεια και την κοινωνική πρόνοια.
Βρισκόμαστε όμως σε θέση να υποστηρίζουμε πως υπάρχει σήμερα το περίφημο κράτος πρόνοιας ή η φτώχεια στον πλανήτη μας έχει κλιμακωθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να μπορούμε να μιλάμε μόνο για την εξαθλίωση του περιθωρίου;
Η πιο επαχθής συνέπεια της νομισματικής κρίσης σήμερα είναι αναμφίβολα η μάστιγα του κοινωνικού αποκλεισμού. Για παράδειγμα από τα 5,5 δις κατοίκους της Γης περίπου 1 δις, σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ, έχει εισόδημα κάτω από ένα δολάριο τη μέρα και ζει σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας. Το πρόβλημα αγγίζει πλέον όλες τις χώρες και συνιστά βραδυφλεγή βόμβα στα θεμέλια της παγκόσμιας κοινωνίας. Είναι ενδεικτικό ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός, η φτώχεια και η ανεργία ήταν το θέμα της Διεθνούς (170 κράτη) Συνδιάσκεψης της Κοπεγχάγης, που οργανώθηκε στις αρχές Μαρτίου 1995 με πρωτοβουλία του ΟΗΕ.
Αν και η πλειονότητα των απόκληρων βρίσκεται στις αγροτικές περιοχές της Ασίας και της Αφρικής, ωστόσο υπάρχει ένα συνεχώς αυξανόμενο κομμάτι στις βιομηχανικές χώρες. Έτσι στην Ευρώπη, της οποίας ο πληθυσμός περιλαμβάνεται στο 20% του παγκόσμιου πληθυσμού που καρπώνεται το 80% του παγκόσμιου εισοδήματος, υπάρχουν περίπου 53 εκατ. φτωχοί και 20 εκατ. άνεργοι. Παράλληλα παρατηρείται διεύρυνση του χάσματος μεταξύ φτωχών και πλουσίων και η όλο και μεγαλύτερη εξαθλίωση αυτών, που έχουν οδηγηθεί στο περιθώριο της ζωής.
Την ίδια στιγμή οι πολιτικές ηγεσίες παραμένουν ανεπαρκείς και κοντόφθαλμες, αντί να χτυπούν τις ρίζες της ανεργίας και της εξαθλίωσης καταφεύγουν στον στιγματισμό των μεταναστών, που βέβαια είναι πράγμα ευκολότερο. Ανίκανες να διαμορφώσουν ένα δημοκρατικό και αλληλέγγυο κοινωνικό όραμα και ένα συνεργατικό πλαίσιο επίλυσης των προβλημάτων, που αντιμετωπίζουν οι οικονομικά ασθενέστερες χώρες, κλείνουν τα σύνορα, ελπίζοντας ότι θα ξεφύγουν, για λίγο έστω, από την ευθύνη τους για διοίκηση της πολιτείας. Δεν επιτυγχάνουν όμως τίποτε άλλο από την έξαρση των προκαταλήψεων, του μίσους και του απροκάλυπτου ρατσισμού που ενσαρκώνεται στις διάφορες ακροδεξιές πολιτικές εκφράσεις, υποθηκεύοντας έτσι το μέλλον της δημοκρατίας.
Πραγματικά η κρίση που ξέσπασε εδώ και μια τριακονταετία περίπου, εξακολουθεί αμείλικτα να παράγει αποτελέσματα και να προωθεί τη λογική της. Η παγκοσμιοποίηση των αγορών και η κατάργηση των νομοθετικών περιορισμών παρασύρουν έθνη και επιχειρήσεις σ' έναν άγριο ανταγωνισμό για την εξουσία και την κυριαρχία των ισχυρότερων και για την υποταγή των άλλων, αυτών που εγκαταλείφθηκαν στην υπανάπτυξη και τον κατατρεγμό.
Μέσα σε αυτό το ασφυκτικό πλαίσιο του παγκόσμιου οικονομικού και εμπορικού πολέμου, ο μοναδικός στόχος κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας έγινε η κατάκτηση αγοραστικών μεριδίων και κυρίαρχων θέσεων, που είναι απλούστατα προϋποθέσεις επιβίωσης. Κανείς δεν ξεφεύγει από αυτά, ούτε καν ο πολιτισμός ή η βιολογική και ιατρική έρευνα. Θύματα αυτής της παγκόσμιας σύγκρουσης, που τους επιβλήθηκε χωρίς να τους ρωτήσει κανείς, οι εργαζόμενοι υφίστανται άμεσα τις ολέθριες επιδράσεις της μετατόπισης της παραγωγής σε ζώνες χαμηλότερου κόστους και των νέων παραγωγικών τεχνολογιών. Ο άνθρωπος, αλλοτριωμένος μέσα στο λαβύρινθο μιας ανάπτυξης, την οποία δεν είναι σε θέση να ελέγχει και η οποία δεν εξυπηρετεί πια, συμμετέχει στην ίδια του την καταστροφή.
Παραθέτω σχετικά με το θέμα ποιήματά μου:
ΦΤΩΧΟΥΛΗΔΕΣ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ
Έλα να βγούμε επαίτες στους δρόμους των άστρων
με βήματα αργόσυρτα, βαριά
Όχι παρακαλώντας τους κατέχοντες τον εφήμερο πλούτο
και άλλες τέτοιες βλακείες που λένε κάποιοι άμυαλοι
Το ζητούμενο είναι
ν' αναγνωρίσει ο ένας τις ανάγκες του άλλου
έτσι όπως θα διαγράφονται
από κάθε μας βήμα
μακριά απ' τους ανέκφραστους κροίσους,
τις βλοσυρές μαύρες τρύπες της απληστίας,
της αδιαφορίας τις γερασμένες πλάτες,
έχοντας τον νου μας στις εσχατιές του Σύμπαντος
ν' ανταμώσουμε με τους πιο σπουδαίους πόθους
και τα πιο καυτά όνειρά μας
🍒
ΗΛΙΟΣ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ
Γεννήθηκα μέσα στη θύελλα της ένδειας
σ' έναν πλανήτη που δε δεχόταν
ανήμπορους ανθρώπους
Η μάνα μου μετά τη γέννα αναχώρησε αμέσως
για να φορέσει τη χρυσή πόρπη ενός άλλου εξωπλανήτη
μα πριν φθάσει στον προορισμό της
το σκάφος της διέλυσε ένας αστεροειδής
φτιαγμένος από αποτυχίες και θλίψη
Αλλόμορφοι μου έδωσαν για καταφύγιο
ένα αποτρόπαιο ερείπιο
που από κάτω του χόρευαν οι αιώνες
Μεγάλωσα, βυζαίνοντας την πίκρα και την απογοήτευση
Ποτέ όμως δε έκανα χειραψία με τον φόβο
και ας μετρούσα τις νύχτες χρεοκοπημένα όνειρα
και ας έκρυβα τη σιωπή μου
στο κουκούτσι ενός πορτοκαλένιου ήλιου
🍒
ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΜΗΛΟ
Δεν ζητώ να γυρίσω πίσω στους ουράνιους λειμώνες
των πονεμένων επιδιώξεών μου,
στο νεφέλωμα των επώδυνων προσδοκιών μου για μια νέα ζωή,
στο σκληρό χώμα του αφιλόξενου εξωπλανήτη δε ζητώ να επιστρέψω
Επαίτης ας μείνω των ουράνιων σωμάτων
και των ηχοχρωμάτων που στόχευα στα όνειρά μου
Αστραπές και κεραυνοί ας ξελιγώνονται τριγύρω μου
Εγώ θ' αναζητώ πάντα τα ηλεκτρισμένα πρωτοβρόχια
τολμηρός απέναντι στα επακόλουθα μιας τέτοιας πράξης,
τιμώντας τη δύναμη της σάρκας μου
και του πυρίμαχου μυαλού μου το άφθαρτο υλικό
Ας με παραφυλάνε πονηρά προσχήματα κι ενήλικα παραμύθια,
η πνιγηρή ζέστη στο λυκαυγές των πόθων μου,
παραβλέποντας την προφανή αλήθεια
πως ό,τι γλυτώνει απ' την καταιγίδα του ήλιου
είναι μόνο το κόκκινο μήλο επάνω στο τραπέζι των επιλογών μου,
απομεινάρι ενός εκστασιασμένου και μοναχικού απομεσήμερου
που με άφησε πικραμένο και ενδεή τυφλό
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα Henri Matisse (Flowers in front of a Window, 1922)
Πηγές:
Καστοριάδης Κ., Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, Ράππα, Αθήνα 1978
Καστοριάδης Κ., Χώροι του ανθρώπου, Ύψιλον, Αθήνα 1995
Λίποβατς Θ., Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού, Οδυσσέας, Αθήνα 1990
Μιλ Τζον Στούαρτ, Περί ελευθερίας, Επίκουρος, Αθήνα
Σπινόζα, Ηθική, Πέλλα
Σπινόζα, Πολιτεία (Πολιτική Πραγματεία), Αναγνωστίδης