Η παγκόσμια κυριαρχία της οθόνης
Ηγεμονική οθόνη και διαπολιτισμικές σχέσεις
Μπορεί η ελευθερία του τηλεθεατή να συνοψιστεί στην αποκωδικοποίηση των προϊόντων μιας βιομηχανίας με ηγεμονική θέση στην αγορά; Δεν θα έπρεπε επίσης να περιλαμβάνει και την ελευθερία να διαβάζει προϊόντα μη ηγεμονικών πολιτισμών, αρχίζοντας από τον δικό του; Αν δεν προσέξουμε, η θεωρητική αποκατάσταση του «δέκτη» μπορεί να οδηγήσει στη νομιμοποίηση της πολιτιστικής υποταγής ορισμένων λαών και πολιτισμών, φαινόμενο που μέχρι το τέλος της δεκαετίας του '70 αποκαλούνταν «πολιτισμικός ιμπεριαλισμός». Το πρόβλημα όμως είναι ότι σε αυτές τις συζητήσεις τα όρια μεταξύ του στενόμυαλου σωβινισμού και της ανάγκης προστασίας της πολιτισμικής διαφορετικότητας ως μέσου πρόσβασης και συμβολής στη δημιουργία του «οικουμενικού» είναι δυσδιάκριτα.
Επιπλέον, ενδεικτικό της προσάρτησης του σύγχρονου νέου στα ηλεκτρονικά μέσα είναι ότι το MTV συγκεντρώνει όλα τα διαφορετικά χαρακτηριστικά του νέου μετανεωτερικού ήθους καλύτερα από κάθε άλλο τηλεοπτικό θέαμα. Εκατομμύρια παιδιά προεφηβικής ηλικίας και έφηβοι σε ολόκληρο τον κόσμο περνούν ώρες μπροστά στις τηλεοπτικές οθόνες, παρακολουθώντας βιντεοκλίπ μουσικής. Το MTV θολώνει όλες τις διακρίσεις που δημιουργήθηκαν με προσοχή στη διάρκεια της νεωτερικής εποχής. Με αυτήν την έννοια, το MTV είναι μια επαναστατική μορφή τέχνης. Επίσης είναι ένας μηχανισμός μάρκετινγκ. Στόχος του είναι οι πωλήσεις των μουσικών κομματιών. Ο Στίβεν Λέβι, δημοσιογράφος του περιοδικού ROLLING STONE σημειώνει: «Το μεγαλύτερο επίτευγμα του MTV είναι ότι μετέφερε το rock 'n' roll στη σκηνή του βίντεο, όπου δεν μπορεί πια να γίνει διάκριση ανάμεσα στην ψυχαγωγία και στην προώθηση των πωλήσεων.». Το MTV γκρεμίζει όρια και διακρίσεις κάθε είδους. Ισοπεδώνει τις πλούσιες διαβαθμίσεις της ανθρώπινης εμπειρίας σε μία, επίπεδη επιφάνεια παιχνιδιού όπου όλα τα φαινόμενα υπάρχουν με τη μορφή εικόνων που διαδέχονται η μία την άλλη με αστραπιαία ταχύτητα, χωρίς να υπάρχουν προφανή συμφραζόμενα ή συνοχή. Το MTV είναι ονειρική διασκέδαση, απαλλαγμένη από το βάρος της ιστορίας και της γεωγραφίας.
Σε αυτόν, λοιπόν, το μετανεωτερικό κόσμο, που αποτελείται από δίκτυα και από εμπορευματοποιημένες σχέσεις, όπου τα όρια είναι θολά και η δραστηριότητα είναι όλο και πιο διασυνδεδεμένη, η παλαιά, αυτόνομη συνείδηση γίνεται μέρα με τη μέρα ένας αναχρονισμός. Τη θέση της έχει καταλάβει ένας νέος άνθρωπος, που μοιάζει περισσότερο με κόμβο, ο οποίος λειτουργεί με μυριάδες σχέσεις. Ο Κένεθ Γκέργκεν, καθηγητής ψυχολογίας στο Swarthmore College λέει ότι «το τελικό στάδιο σε αυτήν τη μετάβαση προς τη μετανεωτερικότητα θα χαρακτηριστεί από την πλήρη διάλυση του εαυτού σε μια κατάσταση όπου κυριαρχούν οι σχέσεις».
Επίσης ένα παράξενο φαινόμενο έχει εξαπλωθεί ανάμεσα σε όλο και περισσότερους νέους στις πιο πλούσιες γειτονιές και στα προάστια των βιομηχανικών χωρών και όχι μόνο. Φαινόμενο που έχω διαπιστώσει και προσωπικά ως εκπαιδευτικός σε αρκετούς μαθητές μου. Οι έφηβοι τελειώνουν όλο και πιο συχνά τις προτάσεις τους s' ένα ελαφρώς υψωμένο τόνο φωνής και μ' έναν πιο διστακτικό τρόπο, υπονοώντας ότι όλα όσα λένε έχουν περισσότερο τη μορφή της ερώτησης παρά της δήλωσης. Αυτή η διαδεδομένη τακτική –γνωστή ως upspeak– έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον ψυχολόγων και κοινωνιολόγων, οι οποίοι αναρωτιούνται εάν είναι σύμπτωμα της αλλαγής που συντελείται από τον αυτόνομο προς τον συσχετιστικό εαυτό. Η ανοιχτή και υποθετική φύση αυτού του νέου τρόπου ομιλίας υπονοεί ότι ακόμη και οι ίδιες οι σκέψεις του ατόμου χρειάζεται να συνδέονται συνεχώς με ανατροφοδότηση από άλλους, προκειμένου να αποκτήσουν νόημα και να επιβεβαιωθούν. Η δηλωτική πρόταση, η οποία χαρακτηρίζει την αυτόνομη φύση, μοιάζει να αφήνει τη θέση της στην ερωτηματική πρόταση του πιο συσχετιστικού εαυτού.
Ο Γκέργκεν ομολογεί ότι «ο συσχετισμένος εαυτός δεν έχει γίνει ακόμη μια ευρέως διαδεδομένη κατάσταση, αλλά μας διαβεβαιώνει ότι η ανθρώπινη συνείδηση οδηγείται προς αυτήν την κατεύθυνση, καθώς ταξιδεύουμε όλο και μακρύτερα στον κόσμο του κυβερνοχώρου». Ο Ζαν Μποντριγιάρ συμφωνεί με την ανάλυση του Γκέργκεν. Υπέρμετρα απαισιόδοξος σχετικά με τις επιπτώσεις αυτού του νέου ταξιδιού, ο Μποντριγιάρ, παρατηρεί ότι «η ιδιωτική σφαίρα της ύπαρξής μας έχει πάψει να είναι η σκηνή όπου εκτυλίσσεται το δράμα του υποκειμένου έναντι των αντικειμένων». «Δεν υπάρχουμε πια καν σαν υποκείμενα», λέει ο Μποντριγιάρ, αλλά ως «τερματικά πολλαπλών δικτύων».
Η νέα συσχετιστική προσωπικότητα είναι τόσο ρευστή και μεταβατική, όσο τα δίκτυα με τα οποία συνδέονται οι άνθρωποι. Η Σέρι Τερκλ, καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης, έχει πραγματοποιήσει εξαντλητικές μελέτες με αντικείμενο τους νέους, οι οποίοι περνούν μεγάλο μέρος του χρόνου τους σε εικονικούς κόσμους στον κυβερνοχώρο. Η Τερκλ λέει ότι «τουλάχιστον μερικοί από τους νέους άνδρες και γυναίκες που ζουν στην πρώτη γενιά της μετανεωτερικής εποχής, έχουν αρχίσει να εκδηλώνουν πολλαπλές προσωπικότητες» (όρος ψυχολογίας). Στον κυβερνοχώρο τονίζει η Τερκλ, «εκατοντάδες χιλιάδες –ίσως ήδη εκατομμύρια– χρήστες δημιουργούν προσωπικότητες online, οι οποίες ζουν σε διαφορετικές ομάδες εικονικών κοινοτήτων, όπου η συνήθης διαμόρφωση πολλαπλών ταυτοτήτων υπονομεύει κάθε έννοια του πραγματικού και ενοποιημένου εαυτού».
Η Τερκλ μεταφέρει την εμπειρία της με νέους ανθρώπους στους εικονικούς κόσμους του κυβερνοχώρου. «Περιοχές πολλαπλών χρηστών (γνωστές ως MUDs) είναι εικονικοί κόσμοι που δημιουργούνται από τους συμμετέχοντες μέσω υπολογιστών. Σε αυτούς τους κόσμους, οι χρήστες δημιουργούν online εκδοχές όποιου χαρακτήρα διαλέγουν να υποδυθούν και έπειτα υποδύονται τις νέες τους προσωπικότητες μέσω των σχέσεών τους με τους άλλους χρήστες των MUDs. Η ανωνυμία των MUDs επιτρέπει στους συμμετέχοντες να πειραματίζονται με πολλαπλές ταυτότητες. Ύστερα από κάποιο χρονικό διάστημα, λένε μερικοί από τους πιο φανατικούς χρήστες, αρχίζουν να αισθάνονται ότι οι χαρακτήρες που υποδύονται για τόσο καιρό στον κυβερνοχώρο είναι ο πραγματικός τους εαυτός –ή τουλάχιστον κάποιες από τις πολλές προσωπικότητες που νιώθουν ότι είναι. Το θετικό στοιχείο σε αυτήν την υπόθεση είναι ότι οι νέοι σήμερα μπορούν να κατανοήσουν πολύ πιο εύκολα τον συνάνθρωπό τους απ' ό,τι παλαιότερα, γιατί μπορούν και πιο εύκολα να μπουν στη θέση του.»
Μάλιστα ο Ρόμπερτ Τζ. Λίφτον είναι πολύ πιο αισιόδοξος γι' αυτό το νέο πρωτεϊκό αρχέτυπο απ' ό,τι ο Μποντριγιάρ και άλλοι κριτικοί της μετανεωτερικότητας. Ο Λίφτον πιστεύει ότι «η δημιουργία πολλαπλών προσωπικοτήτων είναι ένας μηχανισμός αντιγραφής, ένας τρόπος για να ανταποκριθεί η ψυχή στις κλιμακούμενες απαιτήσεις, που αντιμετωπίζει στην αναδυόμενη, υπερπραγματική, μεταμοντέρνα κοινωνία». Ο Λίφτον υποστηρίζει ότι οι πολλαπλές προσωπικότητες όχι μόνο δεν ισοδυναμούν με την εξαφάνιση του εαυτού, αλλά αντιπροσωπεύουν στην πραγματικότητα ένα πιο ώριμο στάδιο της συνείδησης –ένα στάδιο όπου το άτομο αποκτά την ικανότητα να ζει μια ζωή γεμάτη αμφισημίες, πολύπλοκες και συχνά ανταγωνιστικές προτεραιότητες.
Εάν ο Λίφτον όμως έχει δίκιο, είναι τόσο δεδομένο ότι η νέα πρωτεϊκή συνείδηση θα μας οδηγήσει αναγκαστικά σ' ένα εμπορευματοποιημένο μέλλον, όπου ολόκληρη η ζωή θα γίνει μια σειρά από πληρωμένες παραστάσεις, διασκεδάσεις και φαντασιώσεις; Θα μπορούσε βέβαια κανείς να αντιτάξει ότι αυτή η έμφαση στη συνδετικότητα, στην ενσωμάτωση και στον συσχετισμό απελευθερώνει την ανθρώπινη συνείδηση και της επιτρέπει να μεταναστεύσει σ' έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο –σ' έναν κόσμο, όπου θα κυριαρχεί η νέα αίσθηση της αφομοίωσης με τους άλλους και της συμμετοχής. Σε τελική ανάλυση, η παλιότερη, αυτόνομη συνείδηση της βιομηχανικής εποχής, μιας εποχής που τελματώθηκε μέσα στις διακρίσεις ανάμεσα στο δικό μου και στο δικό σου, στην απαλλοτρίωση του χώρου σε μεγάλη κλίμακα και στη μανία για τη συσσώρευση πλούτου και ιδιοκτησίας, μας κληροδότησε έναν διχασμένο κόσμο (οι πλούσιοι εναντίον των φτωχών, η ανθρωπότητα εναντίον των άλλων πλασμάτων) και έναν πλανήτη που καταστρέφεται και εξαντλείται.
Για όσο χρόνο τα ανθρώπινα όντα θα συνεχίσουν να θεωρούν τη γη σχεδόν αποκλειστικά ως αντικείμενο προς απαλλοτρίωση, για όσο χρονικό διάστημα θα συνεχίσουν να θεωρούν τον άλλο άνθρωπο σαν μονομάχο σ' έναν αγώνα ζωής ή θανάτου για την απόκτηση ιδιοκτησίας και πλούτου, η συνεχής κατάσταση πολέμου θα είναι αναπόφευκτη. Δυστυχώς, αυτή είναι κατά μεγάλο μέρος η κληρονομιά που μας έχει αφήσει η νεωτερική εποχή της ιδιοκτησίας και των αγορών.
Μήπως, όμως, η πιο συσχετιστική συνείδηση της μετανεωτερικής εποχής θα μπορέσει να γκρεμίσει το τείχος, που χωρίζει το δικό μου από το δικό σου, τερματίζοντας τον μακρύ αγώνα του ανθρώπου έναντι του άλλου ανθρώπου για την εξασφάλιση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου μέρους της γης και των αγαθών με τη μορφή της ατομικής ιδιοκτησίας; Υπάρχουν ήδη στοιχεία ότι τουλάχιστον κάποιοι νέοι άνθρωποι της σημερινής γενιάς είναι λιγότερο ανταγωνιστικοί από τις προηγούμενες γενιές που μεγάλωσαν με τις σχέσεις της αγοράς και την ηθική της ατομικής ιδιοκτησίας. Η συστημική σκέψη, η ομαδική εργασία και η οικοδόμηση συναίνεσης συναποτελούν το ήθος των δικτύων. Επιπλέον η παράλληλη επεξεργασία δεδομένων (multitasking) που διαδίδεται όλο και περισσότερο μεταξύ των νέων, μπορεί να βοηθήσει ώστε να δημιουργηθεί μια βαθύτερη αίσθηση της διασύνδεσης όλων των φαινομένων και να διαμορφωθεί ένας πιο συμμετοχικός τρόπος σκέψης και δράσης στον κόσμο.
Επίσης ο πειραματισμός με τις πολλαπλές προσωπικότητες μπορεί να οδηγήσει στην καλύτερη κατανόηση των άλλων, στην ανοχή των διαφορών που υπάρχουν ανάμεσα στους ανθρώπους και στη διάθεση να είναι κανείς πιο ανοιχτός στις σχέσεις του με τους άλλους. Δεν είναι τυχαίο που οι άνθρωποι του θεάτρου θεωρούνται, εδώ και πολύ καιρό και δικαίως βέβαια, ως πιο ανοιχτοί και πιο ανεχτικοί στις απόψεις και τις ευαισθησίες τους. Όταν κάποιος μπορεί να υποδυθεί μιαν άλλη προσωπικότητα –να βάλει τον εαυτό του στη θέση κάποιου άλλου και να φανταστεί πώς είναι και πώς νιώθει ένας άλλος άνθρωπος– έχει στα χέρια του ένα ισχυρό εργαλείο αντίληψης του κόσμου ικανό να γκρεμίσει τις διακρίσεις ανάμεσα στο δικό μου και στο δικό σου, στο εγώ και στον άλλο και να κάνει ένα πέρασμα από το εγώ στο εμείς, σύμφωνα και με τον χριστιανισμό. Αν και η πρωτεϊκή συνείδηση θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια αποσπασματική αίσθηση της ύπαρξης, όπως έχουν προειδοποιήσει κάποιοι ψυχολόγοι, είναι επίσης πιθανό ο πειραματισμός με πολλαπλές προσωπικότητες να δημιουργήσει μια νέα αίσθηση κατανόησης για τους άλλους και, στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, να θέσει τα θεμέλια για μια πολιτισμική αναγέννηση.
Οι επικριτές της πρωτεϊκής συνείδησης αντιμετωπίζουν αυτό το ενδεχόμενο με σκεπτικισμό. Κάποιοι, όπως ο Φρέντερικ Τζέιμσον, έχουν την τάση να αντιμετωπίζουν τη νέα, πιο πλαστική ψυχή με μεγαλύτερο κυνισμό. Σε μια οικονομία που βασίζεται στην πώληση πολιτισμικών εμπορευμάτων και βιωμένων εμπειριών, ο Τζέιμσον και άλλοι μπορούν να ισχυριστούν ότι ο κατακερματισμός κάθε ψυχής σε πολλαπλές προσωπικότητες αυξάνει απλώς τον αριθμό των πιθανών αγορών κουλτούρας. Σε τελική ανάλυση πάντως, εάν η αγορά για την παραγωγή κουλτούρας δεν είναι παρά η διάρκεια της ζωής του κάθε ανθρώπου που θα αγοράσει τη βιωμένη εμπειρία, τότε όσο περισσότερες προσωπικότητες εκδηλώνει ο κάθε άνθρωπος τόσο περισσότερες αγορές προσφέρονται προς εκμετάλλευση.
Στην αυγή του 21ου αιώνα, η μακρόχρονη μεταμόρφωση της έννοιας του εαυτού από το αυτόνομο ον, που υπάρχει στον χώρο, σε μια συνεχώς μεταβαλλόμενη προσωπική ιστορία σχέσεων, που εκτυλίσσεται στον χρόνο, δεν είναι παρά μόνο η αρχή της νέας εποχής. Η παλαιότερη ιδέα του αυτόνομου εαυτού ταίριαζε σ' έναν κόσμο συνόρων, όπου μεγάλες αποστάσεις χώριζαν τους ανθρώπους και όπου οι άνθρωποι ζούσαν σε σχετική απομόνωση. Η αυτάρκεια, η αυτοκυριαρχία και η ατομική ιδιοκτησία ήταν στρατηγική επιβίωσης στις παλαιότερες εποχές. Σ' εκείνον, τον παλαιό κόσμο, το δικό μου από το δικό σου διακρινόταν με σαφή τρόπο. Ο αυτόνομος, καθορισμένος, αστικός εαυτός είναι η πιο κατάλληλη μορφή συνείδησης για να αντιμετωπίσει κανείς έναν κόσμο τεράστιων φυσικών εκτάσεων και ανεκμετάλλευτων φυσικών πόρων.
Αντίθετα η σύγχρονη γενιά είναι παγιδευμένη στον χρόνο, όχι στον χώρο. Οι σημερινοί νέοι βρίσκονται ενσωματωμένοι σ' έναν πολύ πιο σύνθετο, αλληλεξαρτώμενο, χρονικό κόσμο που αποτελείται από συνεχώς μεταβαλλόμενα δίκτυα ανθρώπινων σχέσεων και δραστηριοτήτων. Όπου κι αν γυρίσουμε το βλέμμα, κάποιο είδος ανθρώπινης σύνδεσης έρχεται να μας υποδεχθεί. Ο Κένεθ Γκέργκεν λέει ότι «δημιουργούμε μεγαλύτερο αριθμό σχέσεων, σε μεγαλύτερη ποικιλία μορφών και με μεγαλύτερη ένταση απ' ό,τι στο παρελθόν». Σχέσεις μας περιζώνουν, εικονικές και πραγματικές. Τα κινητά μας τηλέφωνα, το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, τα φαξ μας επιτρέπουν την άμεση επικοινωνία με ανθρώπους σε ολόκληρο τον κόσμο. Τα δίκτυά μας –οικονομικά και κοινωνικά– μας ενσωματώνουν σε ακόμα πιο ποικίλες σχέσεις. Τα διαφημιστικά μηνύματα, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση και ο κυβερνοχώρος προσφέρουν ακόμα μεγαλύτερη αλληλόδραση. Στην πραγματικότητα ελάχιστος είναι ο χρόνος που περνάμε μόνοι μας. Κάθε λεπτό ελεύθερου χρόνου γίνεται ευκαιρία για να κάνουμε μία ακόμη σύνδεση. Ζούμε σ' έναν κόσμο στον οποίο έχει αποκτήσει θεμελιώδη σημασία η συγκέντρωση της προσοχής των άλλων. Η δημιουργία σχέσεων κάθε είδους έχει γίνει το κεντρικό χαρακτηριστικό της ύπαρξής μας. Η ρήση του Ντεκάρτ «σκέφτομαι, άρα υπάρχω», έχει αντικατασταθεί από το νέο δόγμα: «Είμαι συνδεδεμένος, άρα υπάρχω», καθώς και από την παγκοσμιοποίηση των σχέσεων, αφού πια τα σύνορα έχουν καταλυθεί. Ποια είναι η θέση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μέσα σε αυτό το μόλις εξελισσόμενο μετακοινωνικό πρόσωπο;
Παραθέτω σχετικά ποιήματά μου:
ΜΝΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΠΟΜΕΣΗΜΕΡΟΥ
Ταξιδεύουν πάλι οι μνήμες μου
Δεν είναι η πρώτη φορά
που δεν κάνουν υπομονή
να έρθει η νεφελοσκέπαστη νύχτα
Σκεπάζουν με θλίψη την καρδιά μου
Μέσα στο απομεσήμερο σβήνουν βιαστικά
τη λάμψη του Ήλιου
Με βρίσκουν μόνο
Απλώνουν επάνω μου την παγωνιά
Μου καλύπτουν την οθόνη
που μέσα της απολάμβανα τα μάτια σου
Πνίγουν τους πρωταγωνιστές πόθους μου
μέσα στο διαδίκτυο της σιωπής
Απαγορεύουν στα χέρια σου
να μου χαϊδεύουν τα εικονικά μου όνειρα
Μνήμες με βασανίζουν κάθε απομεσήμερο
Ξαναγεννούν τους δισταγμούς,
τις υπεκφυγές, τους δαίμονές μου
Μαχαιρώνουν αλύπητα
την ελπίδα μου για μια απόδραση
στον ανεπίστρεπτο δρόμο των άστρων
🍒
Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ
Το βλέμμα μου παγώνει
στο άνοιγμα των οριζόντων
Σπάζω την παγερή σιγή
Ενώνω τα χέρια μου
Επίκληση στην ηλεκτρισμένη καταιγίδα
Η στάση της προσευχής μου
ματώνει ακαριαία τις ελπίδες μου
Οι ιερές λέξεις θανατώνουν
τις ημέρες των ανθρώπων
Θηλιά στο λαιμό μου
οι συλλαβές που φορούν φωτοστέφανο
Μαραζώνουν το μέλλον μου,
τα οράματα της ζωής μου
Τα συνθήματα της νιότης μου
έχουν ξεβάψει πια
Ματωμένα κείτονται τα όνειρά μου
Το αίμα τους αχνίζει ζεστό
Η μνήμη μου σφαγιάζεται
απ' τις τηλεοπτικές εικόνες της σιωπής
Ακάνθινοι σταυροί προσμένουν
ανυπόμονα τους ημιθανείς μου πόθους
να φανούν μέσα στην οθόνη της κενότητας
🍒
ΣΗΜΕΙΟ ΜΟΝΑΞΙΑΣ
Η μορφή σου κρεμασμένη
μέσα σε μια τηλεοπτική οθόνη
μου θυμίζει την απουσία σου
Άλλοι κόσμοι με τυλίγουν τώρα σιγά
μέσα στην ηλεκτρισμένη ερημιά τους
Το δωμάτιο μου όμως είναι ποτισμένο
με την έλλειψη του μεθυστικού αρώματός σου
Δε μπορώ να προφυλαχθώ
απ' την απώλεια των φιλιών και των χαδιών σου
Θυμάμαι μου έκανες όλα τα χατίρια
Μου πρόσφερες την ηλεκτρική συγκίνηση
της διαδικτυακής στοργής σου
Μου κέρασες το νέκταρ του πιο άσπιλου έρωτα
Μου έδειξες την ανίσκιωτη έξοδο
στο μονοπάτι των άστρων
Τώρα βρίσκομαι πια στο σημείο
όπου το σκοτάδι της μοναξιάς
κυριεύει το δικτυωμένο είναι μου
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε φωτογραφία Χάρη Παπαδημητρακόπουλου (Lockdowned)
Πηγές:
Καραποστόλης Β., Συμβίωση και επικοινωνία στην Ελλάδα, Γνώση, Αθήνα 1987
Καστοριάδης Κ., Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, Ράππα, Αθήνα 1978
Καστοριάδης Κ., Χώροι του ανθρώπου, Ύψιλον, Αθήνα 1995
Κέννεντυ Πωλ, Προετοιμασία για τον 21ο αιώνα, Νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνης 1994
Λίποβατς Θ., Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού, Οδυσσέας, Αθήνα 1990
Μπιτσάκης Ε., Ο νέος επιστημονικός ρεαλισμός, Gutenberg, Αθήνα 1999
Ολυμπίου Τρύφωνα, Η νέα κοινωνία της γνώσης, ΑΒΑΤΟΝ, Τεύχος 6, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2000
Παπαρίζος Αντώνης, Θεός: Εξουσία και θρησκευτική συνείδηση, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001
Χάξλεϊ Άλντους, Ο νέος θαυμαστός κόσμος, Εκδοτική Θεσσαλονίκης
Χάντινγκτον Σάμιουελ Π., Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης, TERZO BOOKS, Αθήνα 1998
