koukidaki: Το χρέος της αλήθειας, Μισέλ Φουκό

Εισαγωγή

Το φθινόπωρο του 1983, ένα χρόνο πριν από τον θάνατό του, ο Μισέλ Φουκό, έκανε έξι μαθήματα στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ, αφιερωμένα σε ένα θέμα ιδιαίτερα ενδιαφέρον, την ελληνική «παρρησία».

Πρόκειται ουσιαστικά για ένα τμήμα μιας ευρύτερης έρευνας στην οποία ο Φουκό αφιέρωσε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Ο Γάλλος φιλόσοφος ανατρέχει στις ρίζες της «κριτικής παράδοσης της Δύσης». Στόχος του είναι η συγκρότηση μιας «γενεαλογίας της κριτικής στάσης στη δυτική φιλοσοφία». Στο επίκεντρο της έρευνάς του βρίσκεται η Ελλάδα και η αρχαιοελληνική φιλοσοφία. Στην Ελλάδα του 5ου π.Χ. αιώνα, ο Φουκό, συναντάει τα πρώτα ίχνη μιας αρετής που χάνεται έπειτα στο χριστιανικό κόσμο. Το όνομα αυτής της αρετής είναι «παρρησία». Το νόημά της είναι: «να λέμε την αλήθεια».

Λογικό-ηθικό ερώτημα αλήθειας

Η «αλήθεια» είναι η θεμελιώδης έννοια της φιλοσοφίας. Όταν γίνεται λόγος για την αλήθεια αναδύονται αμέσως δύο προβλήματα. Το πρώτο είναι το «λογικό-επιστημολογικό» πρόβλημα, το πρόβλημα δηλαδή του προσδιορισμού των κριτηρίων τα οποία μας επιτρέπουν να διακρίνουμε αν μια πρόταση είναι αληθινή ή όχι. Το δεύτερο πρόβλημα είναι το «ηθικό-πολιτικό», το πρόβλημα δηλαδή της δυνατότητας να λέμε την αλήθεια, όπου κρίνεται όχι η τυπική ορθότητα του λόγου, αλλά το δικαίωμα ή η υποχρέωση να λέμε την αλήθεια.

Δυνατότητα έκφρασης –ποιας αλήθειας;

Αυτό το δεύτερο πρόβλημα αναλύει ο Φουκό, θέτοντας μια σειρά ερωτήματα: Ποιος είναι σε θέση να λέει την αλήθεια; Ποια είναι τα ηθικά και πνευματικά εφόδια που καθιστούν κάποιον ικανό να παρουσιάζεται και να θεωρείται ως ένας που λέει την αλήθεια; Και για ποια θέματα είναι σημαντικό να λέμε την αλήθεια; Για τον κόσμο; Για τη φύση; Για την πόλη; Για τα ήθη; Για τον άνθρωπο; Ποιες είναι οι συνέπειες του λέγειν την αλήθεια; Ποια είναι τα θετικά αποτελέσματα για την πόλη, για τους κυβερνώντες, για τα άτομα; Και, τέλος, ποια είναι η σχέση ανάμεσα στη δραστηριότητα του λέγειν την αλήθεια και στην άσκηση της εξουσίας;

Αλήθεια - Εξουσία Συνέπειες - Σχέσεις

Μπορεί το λέγειν την αλήθεια να συμπίπτει με την άσκηση της εξουσίας, ή αυτές οι δραστηριότητες πρέπει να θεωρούνται πλήρως ανεξάρτητες και να διαχωρίζονται; Και μπορούν να διαχωριστούν ή η μία προϋποθέτει την άλλη; Αυτά τα τέσσερα ερωτήματα για το λέγειν την αλήθεια ως δραστηριότητα –ποιος είναι σε θέση να λέει την αλήθεια, για ποιο πράγμα, με ποιες συνέπειες, με ποιες σχέσεις με την εξουσία– φαίνεται να εμφανίζονται ως φιλοσοφικό πρόβλημα προς το τέλος του 5ου αιώνα, γύρω από τον Σωκράτη, ειδικά μέσα από τις συζητήσεις του με τους σοφιστές σχετικά με την πολιτική, τη ρητορική, την ηθική.

Το πρόβλημα που ερευνά εδώ ο Φουκό δεν είναι το να καθορίσουμε πώς μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι μια ορισμένη πρόταση είναι αληθινή (σε αυτό έχει επιμείνει η δυτική φιλοσοφική παράδοση, παράγοντας αυτό που ο Φουκό αποκαλεί «αναλυτική της αλήθειας») αλλά να γνωρίσουμε ποιος είναι ικανός να λέει την αλήθεια. Ποια σημασία έχει για την κοινωνία η ύπαρξη ατόμων ικανών να λένε την αλήθεια; Πώς μπορούμε να αναγνωρίσουμε αυτά τα άτομα;

Παρρησία - Σωκράτης

Στη θεματική της «παρρησίας» ο Φουκό βλέπει τις απαρχές αυτού που στη Δύση αποκλήθηκε «κριτική» και που βρίσκει στο Σωκράτη το πρώτο της μεγάλο παράδειγμα. Εδώ η φιλοσοφία συνδέεται άμεσα με την πολιτική. Διόλου τυχαία άλλωστε φιλοσοφία και δημοκρατία γεννήθηκαν μαζί στην αρχαία Ελλάδα, όταν στον αυταρχικό λόγο αντιπαρατέθηκε ο φιλοσοφικός διάλογος, στον οποίο αναμετριούνται οι γνώμες των συμμετεχόντων, και στην τυραννία αντιπαρατέθηκε η δημοκρατία, στην οποία αναμετριούνται οι γνώμες των πολιτών.

Παρρησία στην αθηναϊκή δημοκρατία

Η αθηναϊκή δημοκρατία αυτοπροσδιορίστηκε ρητά ως μια πολιτεία που εγγυάται την ισηγορία, που είναι το δικαίωμα του λόγου, την ισονομία, που είναι το δικαίωμα όλων να συμμετέχουν στην άσκηση της εξουσίας και την παρρησία, που είναι το δικαίωμα-υποχρέωση του λέγειν την αλήθεια.

Η λέξη «παρρησία» εμφανίζεται πρώτη φορά στον Ευριπίδη και επαναλαμβάνεται συχνά σε όλη την ελληνική σκέψη. Τη βρίσκουμε στον Πλάτωνα, στο Διογένη, στον Επίκουρο, στους στωικούς, και φτάνει μέχρι τα κείμενα της πατερικής θεολογίας του 5ου μ.Χ. αιώνα. Τελευταία φορά εμφανίζεται στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο. Από τότε χάνονται τα ίχνη της και μαζί με αυτά υποχωρεί και χάνεται και το θάρρος του «λέγειν την αλήθεια».

Εκφράζει ό,τι σκέπτεται ή μιλάει όπως σκέπτεται;

Ελευθερία χωρίς φρόνηση ή ελευθερία με ευθύνη;

Αλλά γιατί ο Φουκό μιλάει για θάρρος; Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι για να πει κανείς την αλήθεια έπρεπε να μιλήσει ανοιχτά και να πει όλα όσα έχει στον νου του. Η παρρησία προϋποθέτει επίσης ότι δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε αυτό που σκέφτεται κανείς και σε αυτό που λέει. Διαφέρει ριζικά επομένως από αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν «φρόνηση». Αλλά το να λέει κανείς όλα όσα σκέφτεται και θεωρεί αληθινά είναι ένα εγχείρημα που μπορεί να κρύβει σοβαρούς κινδύνους. Η παρρησία της Αντιγόνης γεννάει τραγικά αποτελέσματα.

Όποιος διαθέτει παρρησία διαθέτει το θάρρος να διατρέξει κάποιον κίνδυνο γι' αυτά που λέει. Οι σύμβουλοι του άρχοντα που λένε την αλήθεια διατρέχουν τον κίνδυνο να τιμωρηθούν, να εξοριστούν ή να φονευθούν. Ο κυβερνήτης που λέει ανοιχτά αυτό που έχει στον νου του κινδυνεύει να χάσει τη δημοτικότητά του και τη συναίνεση στην πολιτική του.

Γνώμη - ευθύνη αλήθειας

Σύμφωνα με τον Φουκό, η παρρησία εισάγει μια «τομή» στην ιστορία της Δύσης. Εγκαινιάζει τη μετάβαση από τη γνώμη στην ευθύνη της αλήθειας. Η ευθύνη της αλήθειας –και επομένως η αλήθεια ως πρόβλημα– γεννιέται μαζί με το «υποκείμενο». Η γέννηση του υποκειμένου αντιπροσωπεύει μια πρόκληση για την εξουσία, στο βαθμό που συνδέεται με την άσκηση της κριτικής. Για τους αρχαίους Έλληνες η κριτική είναι αυθεντική μόνον όταν αυτός που την ασκεί διατρέχει κάποιον κίνδυνο.

Παρρησία: Συνέπεια λόγου-ζωής, ρίσκο

Στην περίπτωση του Σωκράτη η παρρησία γίνεται ζήτημα ζωής ή θανάτου. Με τον Σωκράτη η παρρησία παύει να ταυτίζεται με μια ρητορική τεχνική ή με την απλή πρόθεση του «λέγειν την αλήθεια». Αρχίζει αντίθετα να συνδέεται και να συμπίπτει με έναν τρόπο ζωής, με το παράδειγμα, με την αρμονία και τη συνέπεια που μπορεί να ενσαρκώσει η ζωή ενός υποκειμένου. Ο Σωκράτης, στο όνομα όλης της προηγούμενης ζωής του, επιλέγει τον θάνατο. Γίνεται έτσι το σύμβολο μιας ηθικής που αρνείται να προδώσει την ελεύθερη αναζήτηση της αλήθειας. Η περίπτωση του Σωκράτη δείχνει επίσης ότι αυτός που ξέρει να λέει την αλήθεια μπροστά στους άλλους είναι ταυτόχρονα και ένας άνθρωπος που εδραιώνει μια στενή σχέση ανάμεσα σε αυτό που λέει και σε αυτό που ζει.

Σύνθεση αρετών: Αρετή και Τόλμη απαιτεί η ελευθερία!

Συγκεντρώνονται έτσι στην απλή λέξη «παρρησία» μια σειρά από ηθικές και πολιτικές αρετές, στις οποίες θα 'πρεπε να αποβλέπουν όλοι οι πολίτες.

Όποιος διαθέτει παρρησία αποδεικνύει πράγματι ότι έχει μια ειδική σχέση με την αλήθεια, που στηρίζεται στο θάρρος και στην ειλικρίνεια, έχει μια ορισμένη σχέση με τη ζωή που συνεπάγεται την ευθύνη και τον κίνδυνο, έχει μιαν αυθεντική επικοινωνία με τους άλλους και με τον εαυτό του που περνάει μέσα από την κριτική και την αυτοκριτική, έχει μιαν ηθική αντίληψη που αναγνωρίζει την αξία της ελευθερίας και το χρέος να λέει την αλήθεια.

Γεννιέται έτσι εκείνος ο πολίτης που είναι ελεύθερος γιατί επιλέγει να μιλάει ανοιχτά και ειλικρινά αντί να εξαπατά τον συνομιλητή του με διάφορα ρητορικά τεχνάσματα, γιατί επιλέγει την αλήθεια και όχι τη σιωπή ή το ψέμα, τον κίνδυνο της ζωής αντί για την ασφάλεια, την κριτική αντί για την κολακεία, το ηθικό χρέος αντί για το προσωπικό του όφελος ή την παθητικότητα και την αδιαφορία.[1]

Μέχρι το 300 μ.Χ. ο χριστιανισμός διέθετε «δέσμιους εν Χριστώ». Μετά, διέθετε δεσμοφύλακες –σώματος και πνεύματος– στ' όνομά Του. Ο Ιησούς εκτόξευσε πολλά «ουαί υμίν» στους φαρισαίους και υποκριτές. Ούτε ένα όμως «ουαί υμίν» στους αμαρτωλούς!
Αλέξανδρος Τσιριντάνης

Συγχώρησε τον Ληστή, που ειλικρινά μετανόησε. Και τον παρέδωσε στην κοινωνία και στους αιώνες ως τον καλό Ληστή!

Γλύτωσε τη μοιχαλίδα από το λιθοβολισμό, καταργώντας –στην πράξη και για πάντα– τον μωσαϊκό νόμο «δει τας τοιαύτας λιθάζειν…» με το «Ο αναμάρτητος εξ υμών πρώτος τον λίθον βαλέτω!». Κι ένας ένας, όλοι άφηναν την πέτρα τους να πέφτει στη γη κι έφευγαν… Όλοι!

Και την ελευθέρωσε: «— Ουδείς σε κατακρίνει γύναι; — Ουδείς Κύριε! — Ούτε κι εγώ σε κατακρίνω. Πήγαινε και μηκέτι αμάρτανε!...». Ενώ γνώριζε την ανθρώπινη αδυναμία και το 70κοντάκις 7 συγχωρητέος!

Το γκρέμισμα που κάνουμε, καθαίροντας με την ειλικρίνεια την ατομική και κοινωνική μας ζωή, είναι ζωή.
Το γκρέμισμα που φέρνουν οι καιροί είναι θάνατος.
Μόνο ένα σύστημα ειλικρίνειας μπορεί να κυβερνήσει τον πολιτισμό.
Αλέξανδρος Τσιριντάνης

Σύγχρονος πολιτισμός με κερδοσκοπία, απληστία, βία, τρομοκρατία, αδιαφάνεια και αδικία, ναρκωτικά, φοροδιαφυγή, εμπόριο λευκής σάρκας, διαφθορά, καταστροφή περιβάλλοντος εκτεταμένη, τεχνοκρατία, μαζοποίηση, αυτονόητη διαπλοκή…

Πόσος φαρισαϊσμός και πόση υποκρισία φανερώνει αυτός ο πολιτισμός; Ακούσατε ένα «ουαί υμίν» προς τους σύγχρονους μέντορες της υποκρισίας; Πολιτικοί, καθηγητές, ιερείς κι αρχιερείς, δικαστικοί και δικηγόροι, καλλιτέχνες, μαθητές, φοιτητές και γονείς, κάνουν την πάπια: Δεν είδαν, δεν άκουσαν, δεν εννόησαν, δε μίλησαν, είναι ανεύθυνοι δηλαδή μωροί!

Π.Δ. Ροζάκης