Ένας μεταηθικός κόσμος
Ανθρώπινα δικαιώματα σε μια εποχή που καταφθάνει
Τι μπορεί να καταστρέψει μια κοινωνία; Ο πλούτος χωρίς μόχθο, η πολιτική χωρίς αρχές, η επιστήμη χωρίς ανθρωπιά, η απόλαυση χωρίς συναίσθημα, η παιδεία χωρίς ήθος, το εμπόριο χωρίς εντιμότητα και η λατρεία χωρίς προσωπικές θυσίες.Μαχάτμα Γκάντι
Τα ανθρώπινα δικαιώματα ανεβαίνουν στη λίστα προτεραιοτήτων του επόμενου αιώνα. Παράλληλα μια νέα «λογική» διάκρισης γεννιέται στη σημερινή πραγματικότητα. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια παρατηρήθηκε μια αλλαγή στους κανόνες που διέπουν τις διεθνείς σχέσεις. Το ΝΑΤΟ πήγε απρόσκλητο στο Κόσοβο, που είναι επαρχία ενός κυρίαρχου κράτους, της Σερβίας. Αργότερα, ο Μπερνάρντ Κουσνέρ, ο υπέρμαχος του «δικαιώματος της επέμβασης» στο όνομα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ορίστηκε κυβερνήτης των Ηνωμένων Εθνών στο Κόσοβο. Ένας ηγέτης κράτους, ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, κατηγορήθηκε και δικάστηκε για εγκλήματα πολέμου από δικαστήριο των Ηνωμένων Εθνών. Επίσης τα Ηνωμένα Έθνη έχουν πάει στο Ανατολικό Τιμόρ, που ανήκει στην Ινδονησία. Τι συμβαίνει; Το «δικαίωμα της επέμβασης» υποσκελίζει πλέον την «κυριαρχία» ως βασική αρχή της παγκόσμιας τάξης. Οι κανόνες της παγκόσμιας τάξης δεν έχουν αλλάξει βέβαια τόσο πολύ ώστε να φαίνεται έκδηλα ότι πέρασαν από την «κυριαρχία» στο «δικαίωμα της επέμβασης», αλλά στην ουσία αυτό συμβαίνει. Ό,τι είναι ορατό, πρόκειται για ένα προσχέδιο της ιστορίας.
Σήμερα, 34 χρόνια περίπου από την πτώση του τείχους του Βερολίνου, ο μεταψυχροπολεμικός κόσμος φαντάζει στα μάτια της κοινότητας των εθνών περισσότερο χαοτικός και επικίνδυνος από ποτέ άλλοτε. Θα υπάρξει κι άλλη Βοσνία; Κι άλλο Κόσοβο; Κι άλλο Ανατολικό Τιμόρ; Σίγουρα και δυστυχώς, ναι. Ωστόσο όλες αυτές οι κρίσεις είναι αδύνατον ν' αντιμετωπιστούν με τον ίδιο τρόπο, δεδομένου ότι καθεμία έχει τις δικές της ιδιαιτερότητες, τα δικά της ξεχωριστά χαρακτηριστικά, τα οποία είναι γεωγραφικά, πολιτικά, στρατηγικά και ηθικά. Το κοινό στοιχείο των κρίσεων αυτών είναι ότι εκείνο που, ιστορικά, στην κλασική εποχή της «διπολικής ρεαπολιτίκ» και της «ισορροπίας δυνάμεων» θεωρείτο εσωτερική υπόθεση, σήμερα αντιμετωπίζεται ως ένα θέμα με ευρύτερες επιπτώσεις σε όλον τον κόσμο. Ένα γεγονός που δικαιολογεί, σύμφωνα με την έκφραση του δρα Κουσνέρ, το «δικαίωμα της επέμβασης».
Σήμερα σε συνδυασμό με το «δικαίωμα της επέμβασης» όμως η καταναλωτική ενημέρωση έχει διαμορφώσει το τοπίο του σύγχρονου κόσμου σε χαρωπό theme park, όπου το logo είναι θεός, η ομορφιά αστράφτει και η υπόσχεση της καλύτερης ζωής σαγηνεύει τις αισθήσεις.
Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι ο σύγχρονος κόσμος είναι τόσο ευτυχισμένος, όσο η εικόνα του. «Έχουμε χάσει την ελπίδα μας ότι τα πράγματα θα προχωρούν πάντα προς το καλύτερο», ισχυρίζεται ο Αμερικανός ψυχοθεραπευτής και συγγραφέας Ρίτσαρντ Κοέν σ' ένα σημείωμά του στο περιοδικό της Washington Post με τίτλο «Η πρόοδος δεν είναι πια αυτό που ήταν». Η βελτίωση και η απαισιοδοξία είναι το πιο αταίριαστο ζευγάρι των ημερών. Ο επίσης Αμερικανός κοινωνιολόγος Τζούλιαν Σάιμον παρατηρεί: «Πάντα θα βρίσκουμε έδαφος για να ανησυχούμε. Πριν από εκατό χρόνια, η πίστη σε μια διαρκή πρόοδο και σ' ένα λαμπρό μέλλον αποτελούσε κοινή ελπίδα. Γιατί να μη συμβαίνει το ίδιο και τώρα; Ένας λόγος που χάθηκε η πίστη μας στην πρόοδο είναι η εστίαση της προσοχής των ΜΜΕ στις δυσοίωνες ειδήσεις.».
Η διαρκής πρόοδος όμως επισκιάζει κάθε δυσοίωνη είδηση στις ημέρες μας. Όποιος το αρνείται, ή αδυνατεί να το δει, χάνει το μήνυμα και την ουσία των ημερών. Το επόμενο βήμα θα είναι το επόμενο θαύμα στην ανθρώπινη εξέλιξη. Μέσα στα επόμενα λίγα χρόνια, όπως υπόσχονται οι επιστήμονες και οι μελλοντολόγοι, ο άνθρωπος θα έχει πατήσει στον Άρη, θα έχει θεραπεύσει τις ασθένειές του και, πάνω απ' όλα, θα έχει ξεπεράσει τον εαυτό του και θα έχει έλθει έτσι πιο κοντά στον Θεό, πραγματοποιώντας την ευχή που του είχε δώσει ο Δημιουργός με τη φράση «Και ως θεοί έσεσθε», με την εξέλιξη της βιοτεχνολογίας που έχει ήδη αρχίσει να αλλάζει επαναστατικά τις αντιλήψεις περί ζωής σε βιολογικό και ηθικό επίπεδο. Ο Νέιθαν Γκαρντέλς, από το Λος Άντζελες, αναρωτιέται αν «στον νέο αιώνα η βιογενετική πετύχει εκεί που η κοινωνική φαντασία απέτυχε, δηλαδή να αλλάξει την ίδια τη φύση, ή αν μια ακόμη ζοφερή μοίρα καραδοκεί στην προμηθεϊκή ορμή να δημιουργήσουμε αυτό που ο Φράνσις Φουκουγιάμα έχει ονομάσει μετα-ανθρώπινο πολιτισμό».
Όντως οι πρακτικές εξελίξεις της βιοτεχνολογίας δημιουργούν τον προβληματισμό, που θα κυριαρχήσει στη νέα πραγματικότητα της εξέλιξης που ήδη ζούμε. Πρέπει να γνωρίζουμε όμως ότι ο επανασχεδιασμός του φυσικού κόσμου και το ενδεχόμενο της βιομηχανοποίησης της ίδιας της ζωής αποτελεί οργουελική απειλή μόνο σ' έναν κόσμο που θα στερείται ηθικών κωδίκων. Όπως το βλέπει ο πρόεδρος της UNESCO Φεντερίκο Μέιορ «μια υπεύθυνη μορφή γενετικής μηχανικής μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν καθυποτάξουμε τη δύναμη της επιστήμης στη δύναμη της ηθικής, μιας ηθικής που ωφελεί τους πάντες, όχι μόνο μερικούς και μεριμνά για τις μελλοντικές γενιές, όχι μόνο για τα βραχυπρόθεσμα συμφέροντα».
Η ηθική της νέας χιλιετίας είναι βέβαιο ότι μας απασχολεί περισσότερο από τις δυνατότητες των νέων υπερτεχνολογιών. Ο προβληματισμός, άλλωστε, είναι το διαχρονικό χάρισμα του σκεπτόμενου ανθρώπου. Ένας παλαιότερος φιλόσοφος, ο Λούντβιχ φον Μίζες, σε μια εποχή που η βιοτεχνολογία δεν υπήρχε ούτε ως σενάριο επιστημονικής φαντασίας, παρατήρησε ότι «η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία των ιδεών. Διότι οι ιδέες, οι θεωρίες και τα δεδομένα είναι εκείνα που καθοδηγούν τις ανθρώπινες πράξεις, καθορίζουν τους τελικούς στόχους των ανθρώπων, καθώς και την επιλογή των μέσων που θα χρησιμοποιηθούν για την επίτευξη αυτών των στόχων».
Τα θεμέλια της ηθικής, του νέου αιώνα που διανύουμε, στήνονται τώρα κι αυτό ασφαλώς δεν οφείλεται στην τύχη. Ο Λέστερ Μπράουν, αναλυτής, μελλοντολόγος και ιδρυτής του Worldwatch Institute στην Ουάσιγκτον, επισημαίνει ότι «η ανάπτυξη έχει γίνει ο στόχος κάθε κοινωνίας στο Βορρά και στο Νότο. Έχει, όντως, γίνει μια θρησκεία η ιδεολογία που κατευθύνει τις κοινωνίες». Η ηθική αυτή της νέας «θρησκείας», ισχυρίζεται ο Μπράουν, είναι προσεγγίσιμη και ρεαλιστική. «Οι τάσεις των τελευταίων ετών», παρατηρεί ο Μπράουν, «υποδεικνύουν ότι χρειαζόμαστε μια νέα ηθική πυξίδα, που θα μας οδηγήσει στον 21ο αιώνα –μια πυξίδα θεμελιωμένη στις αρχές της διατήρησης της δυνατότητας ικανοποίησης των ανθρώπινων αναγκών. Μια τέτοια ηθική "διατήρησης" μπορεί να βασιστεί σε μια έννοια σεβασμού για τις μελλοντικές γενιές».
Κάτω από αυτό το πρίσμα, ποιες πρέπει να είναι οι συνθήκες της κοινωνίας; Εξακολουθεί να υπάρχει το ενδιαφέρον για το κοινό όφελος; Ένας τρόπος να απαντήσουμε σε αυτές τις ερωτήσεις είναι να επιστρέψουμε στους συγγραφείς του Μεσοπολέμου για να διαπιστώσουμε κατά πόσον ο κόσμος, που προσπάθησαν να κατανοήσουν και να περιγράψουν, μας ακούγεται οικείος. Αναγνωρίζουμε, παραδείγματος χάριν, τους εαυτούς μας στον κατακερματισμένο κόσμο του Χέρμαν Μπροχ, όπου «το οικονομικό σύστημα αξιών κυριαρχεί σε όλες τις άλλες αξίες»; Στον κόσμο όπου τα γνήσια, ανθρώπινα ηθικά προβλήματα και οι επιλογές έχουν αναχθεί σε ζητήματα τεχνικο-επιστημονικής επάρκειας, όπου η ανθρώπινη κρίση έχει αντικατασταθεί από τη Sachlichkeit και όπου όλοι μπορούν να κατηγορούν το σύστημα, αλλά λίγοι αναλαμβάνουν την ευθύνη;
Ή, πώς αντιλαμβανόμαστε σήμερα αυτά που έγραψε το 1929 ο Αμερικανός δοκιμιογράφος Γουόλτερ Λίπμαν; Ο Λίπμαν τόνιζε ότι «ο σύγχρονος άνθρωπος, που έχει πάψει να πιστεύει χωρίς να πάψει να είναι εύπιστος, αιωρείται ανάμεσα σε ουρανό και γη και δεν βρίσκει πουθενά ισορροπία. [...] Δεν νιώθει να συμμετέχει σ' ένα μεγάλο και δραματικό πεπρωμένο, αλλά είναι δέσμιος των μαζικών δυνάμεων του πολιτισμού μας, αναγκασμένος ν' ακολουθήσει το βηματισμό τους, αιχμάλωτος της ρουτίνας τους, παγιδευμένος στις συγκρούσεις τους… Τα γεγονότα υπάρχουν και τον εξουδετερώνουν, αλλά δεν τον πείθουν ότι έχουν αυτήν την αξιοπρέπεια, που ενυπάρχει στην αναγκαιότητα και τη φύση των πραγμάτων». Και κάτι άλλο ακόμη: Θα μπορέσουμε άραγε ποτέ να θεμελιώσουμε αξιοπρεπείς κοινωνίες επάνω στο βάθρο των ιδανικών της ανεκτικότητας, του σεβασμού, της διαφορετικότητας και της ανθρώπινης ποικιλίας; Την απάντηση θα τη δώσουν οι επερχόμενες γενιές.
Πέρα πάντως από τις ριζοσπαστικές, οικονομικές και τεχνολογικές αλλαγές που σηματοδοτούν τον 21ο αιώνα –ή ίσως και εξαιτίας αυτών– ο σύγχρονος άνθρωπος έχει ανάγκη από μια νέα ηθική για τη νέα χιλιετία.
Έχει άμεση ανάγκη από ένα διαφοροποιημένο σύστημα αξιών, που θα επανεξετάζει συνεχώς τους σκοπούς, τα κίνητρα και τη συμπεριφορά του ανθρώπου προς τον άνθρωπο και θα οδηγήσει σ' ένα νέο ανθρωπισμό. Υπάρχει όμως και επιτακτική ανάγκη άμεσης προσαρμογής στο νέο αυτόν κώδικα ηθικής ώστε να μην μας προσπεράσουν οι οποιεσδήποτε αλλαγές, βρίσκοντάς μας απροετοίμαστους, γιατί τότε είναι σίγουρο πως θ' απορροφηθούμε από μία φοβερή ηθική δίνη, από την οποία κανείς δε μπορεί να μας πείσει ότι θ' αναδυθούμε αλώβητοι.
Παραθέτω μερικά ποιήματά μου σχετικά με το θέμα:
Η ΚΡΑΥΓΗ
Ξύπνησα με τη θλίψη δίπλα μου
να με καρφώνει τα μάτια
με το αγριεμένο της βλέμμα
Ένα κενό μέσα μου η ψυχή,
μια ατέρμονη σιγή
που δε διαβάζεται,
ένας παράξενος άηχος θόρυβος
από μέλλουσα εποχή
γεμάτη παιχνιδιάρικα γονίδια
Ανάβω το φως
μα δεν τελειώνει η νύχτα
Αντίθετα διακρίνεται
πιο καθαρά η ήττα μου
Στη φυλακή του σκοταδιού
θα υποταχθώ αμετάκλητα
με την κραυγή μου σύνθημα
στον απέναντι τοίχο
🌰
ΤΟ ΕΡΜΑΙΟ
Είμαι το έρμαιο ενός κόσμου παράξενου
που αρχίζει και τελειώνει
μέσα στα σπλάχνα του Σύμπαντος
Αφομοιώνομαι αργά
στην κοιλιά ενός εργαστηρίου
που αντί να με ρίχνει στο σκοτάδι
με φωτίζει και με καθοδηγεί
Ένα φωτεινό υπογάστριο γίνεται για εμένα
που με ξαφνιάζει και με αφυπνίζει
Στα έκπληκτα μάτια μου
φαντάζει όραμα φυγής απαστράπτον
Απ' την ύπαρξή μου απομένει στο τέλος
ένα μόριο ύλης φορτισμένο
με αμφίβολη ενέργεια
που τη βαρύτητα καταλύει
Υπακούω στην τροχιά μου
που θολά διαγράφεται στο άπειρο
Γίνομαι φλόγα παγωμένη,
ματωμένος βρόγχος της ηδονής
που την ορμή μου σβήνω
σ' ένα θηρευτικό παιχνίδι
ανάμεσα στη φύση και τα πειραγμένα μου γονίδια
🌰
Η ΑΠΟΛΙΘΩΣΗ
Σκιές με στοιχειώνουν
μέσα σε σκοτεινό εργαστήριο
παράξενων πειραμάτων
Ξυπνώ από λήθαργο βαθύ
Μια ανείπωτη δίψα ζωής
μου ταράζει το κορμί
μα να σαλέψω δε μπορώ
Αόρατα δεσμά με βαστούν
ακινητοποιημένο, άλυτα δεσμά
Μου κόβουν την αναπνοή
Κάθε απόπειρά μου
αποδέσμευσης αποτυχημένη
Ανελέητες αλυσίδες που δε βλέπω
με κρατούν φυλακισμένο
στου αναλλοίωτου σκότους την ειρκτή
Σκοτεινά λάθη του χθες
μεταλλάσσουν το αύριο μου
🌰
ΑΔΕΙΑ ΕΞΟΔΟΥ
Οι σκέψεις μου ανοιχτές πληγές
Πονά το σώμα μου
από απατηλά πειράματα
Ζω ή έχω πεθάνει
πριν από πολλά έτη φωτός;
Σωπαίνει το Σύμπαν
μέσα στις ματωμένες φούχτες μου
Τάξη και αταξία σμίγουν
σ' ένα κρεσέντο ανυποψίαστων ιάσεων
Το μυαλό μου ερημώνει σιγά σιγά
το ελπιδοβόρο στερέωμα
Οι ξεπλυμένες ελπίδες μου απολιθώνονται
Δεν είμαι πια συλλέκτης ονείρων
Όλα έχουν αποδράσει
απ' την ειρκτή της καρδιάς μου
με παραφροσύνη στα μάτια τους
Δεν τα αποχαιρέτησα ποτέ,
ούτε πρόλαβα να σηκώσω οδοφράγματα
για να εμποδίσω τη φυγή τους
Πώς θα μπορούσα εξάλλου
να βγω απ' το κέλυφος των γονιδίων μου
χωρίς άδεια εξόδου απ' το μεταλλαγμένο εαυτό μου;
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα Odilon Redon (Angel in Chains, 1875)