Ο πρώτος ανθρώπινος πολιτισμός και οι άποικοι από τον πλανήτη Νιμπίρου
Μικρή ιστορία της Σουμερίας μέσα από τον χρόνο
Η Σουμερική ιστορία εντάσσεται σε μια πιο μακροχρόνια διαδοχή της μεσοποταμιακής ιστορίας. Η συνολική δομή της χρονολογικής διαδοχής δεν είναι σύγχρονη επινόηση, αλλά απορρέει από αρκετές μεσοποταμιακές πηγές. Τα σχετικά ντοκουμέντα είναι γνωστά ως «κατάλογοι βασιλέων». Ο παλιότερος είναι ο Σουμερικός Κατάλογος Βασιλέων, του οποίου διασώζονται περίπου είκοσι, περισσότερο ή λιγότερο, πλήρη αντίγραφα. Αρχίζει μ' ένα τμήμα που καταγράφει οκτώ βασιλείς, που κυβέρνησαν για εξαιρετικά μεγάλες περιόδους τις οποίες ακολούθησε η εποχή μετά τον κατακλυσμό.
Η πορεία μας αρχίζει από την περιοχή ανάμεσα στους ποταμούς Νείλο και Χουανχό. Οι Σουμέριοι, σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες γνώσεις μας, υπήρξαν οι πρώτοι που οραματίστηκαν μια χρυσή εποχή στην αυγή του χρόνου. Πολύ γρήγορα αλλάζουν στις αρχές της τρίτης χιλιετίας π.Χ. την εικόνα της χώρας. Αυτό το οποίο οι άνθρωποι του πολιτισμού «Ομπέντ» είχαν καταφέρει μόνο κατά ένα μέρος, τώρα συμβαίνει αστραπιαία. Ο ερημότοπος, που είχε μόνο άμμο, νερό και καλαμιές, μεταμορφώθηκε από τα επιδέξια χέρια των κατοίκων σε μια πολιτισμένη περιοχή. Ο παράδεισος μεγάλωσε. Τα χωράφια που είχαν καλλιεργήσει και το αρδευτικό σύστημα που είχαν κατασκευάσει οι άνθρωποι «Ομπέντ» μέσα στα στενά πλαίσια του χωριού τους μεγάλωσαν λόγω των ξαφνικών αναγκών που προέκυψαν. Η μόνιμη εγκατάσταση των νομάδων είχε ως αποτέλεσμα τη γέννηση περισσότερων παιδιών και επομένως μεγαλύτερες ανάγκες για κάλυψη τροφής.
Από μια έρημη γη γεννιέται τώρα μια πολιτισμένη χώρα. Μια νέα μορφή κοινωνίας αρχίζει να δημιουργείται σε πολλά σημεία της Νότιας Μεσοποταμίας και σε αυτήν οι άνθρωποι ζουν όλοι μαζί: η πόλη.
Όλα αυτά όμως απαίτησαν τρομερή εργασία, που άρχιζε αδιάκοπα κάτω από έναν ανελέητο ήλιο, όπως και πολλαπλές τεχνικές κατακτήσεις, έστω και για να σκαφτούν προεξέχοντα κανάλια με τις εκχειλίσεις τους και για να επεκταθεί όλο και πιο μακριά από τις όχθες του ποταμού το σύστημα των ορυγμάτων άρδευσης. Μέχρι και οι θεοί ανακατεύτηκαν στην όλη υπόθεση! Ο Ένκι, ο θεός-ψάρι της Εριντού, δεν είναι αυτός που αποκάλυψε στους ανθρώπους το μυστικό της κυριαρχίας των υδάτων;
Αφού δαμάστηκε το νερό, η Κάτω Μεσοποταμία μετατράπηκε στον «Κήπο της Εδέμ», όπου συγκεντρώνονται όλο και περισσότεροι άνθρωποι, όπου αφθονούν τα δημητριακά, τα οπωροφόρα δέντρα, το σουσάμι (πηγή φυσικού λαδιού για πολλά χρόνια στην Εγγύς Ανατολή) και, μάλιστα, το φοινικόδεντρο και οι χουρμάδες του.
Οι Σουμέριοι και οι Σημίτες είναι οι λαοί που έφεραν μια γεωργική και μηχανική επανάσταση στην περιοχή, η οποία προκάλεσε δημογραφική εξάπλωση και τις επαγγελματικές εξειδικεύσεις. Δημιουργήθηκαν πόλεις, όπου κυριαρχούσαν τα επιβλητικά συμπλέγματα των ναών. Και μόνον από την αποτύπωση των διαστάσεών τους –ο ναός της Ουρούκ έχει περισσότερα από 500 μ. μήκος– φανταζόμαστε τη σημασία του θρησκευτικού παράγοντα και τη δύναμη που κατείχε ο κλήρος. Οι ναοί πράγματι αναλαμβάνουν ένα σημαντικό μέρος της οικονομικής δραστηριότητας, η αυξανόμενη πολυπλοκότητα της οποίας απαιτεί μιαν ακριβή λογιστική. Τότε, λοιπόν, εμφανίζεται για πρώτη φορά η καταγραφή των εργαζομένων και της παραγωγής, με τη βοήθεια συμβατικών σημείων χαραγμένων στον άργιλο τα οποία από απλά ρεαλιστικά σχέδια στην αρχή, εξελίσσονται σιγά σιγά στην αφηρημένη γραφή του πραγματικού συλλαβισμού. Και αυτό που μας φανερώνουν αυτές οι πινακίδες είναι η δομή της κοινωνίας, η κατανομή του κοινοτικού εισοδήματος και, μέσω αυτών, τα διάφορα ρεύματα που διαμορφώνουν την πόλη σε βάθος.
Τώρα πια που, χάρη στην εύνοια κάποιων θεών, οι υλικές ανάγκες του σουμερικού λαού ικανοποιήθηκαν, τώρα που η γεωργία, η κτηνοτροφία, η άρδευση και η φωτιά επιτρέπουν πλέον στον άνθρωπο να διάγει μια ζωή λιγότερο σκληρή από υλική άποψη, τώρα μπορεί πλέον να στρέψει τους πόθους και τις προσδοκίες του προς την ικανοποίηση λιγότερο άμεσων αναγκών και να αφιερώσει ένα μέρος του χρόνου του στη φιλοσοφία, τις τέχνες, τις επιστήμες.
Ωστόσο, στο σημείο αυτό η βοήθεια θεών-αρωγών κρίνεται απαραίτητη, ώστε ο άνθρωπος να προοδεύσει περισσότερο στο δρόμο του πολιτισμού. Οι νέες τεχνικές που ανακαλύπτει και τελειοποιεί –η γραφή, η μουσική, η ποίηση, η ιατρική, η μαντική– του ανοίγουν τις πόρτες ενός κόσμου τον οποίο ούτε καν υποπτευόταν ότι υπάρχει, αυξάνουν την επιβολή του επάνω στο Σύμπαν που τον περιβάλλει και αντισταθμίζουν ολοένα και περισσότερο τα έμφυτα ελαττώματα και τις ατέλειές του. Η γραφή, για παράδειγμα, με την ιδιότητά της να διατηρεί επάνω σε πλάκες αργίλου τους καρπούς της ανθρώπινης προσπάθειας, θεραπεύει τις ανεπάρκειες της μνήμης και προσδίδει στις ανθρώπινες πράξεις έναν χαρακτήρα λιγότερο εφήμερο.
Με την ανακάλυψη και τη χρήση της γραφής οι Σουμέριοι αμέσως απέκτησαν ένα σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των άλλων λαών. Η γραφή, λοιπόν, εμφανίζεται ως προνόμιο και δωρεά των θεών, η οποία έφθασε στους ανθρώπους αυτόματα ή μέσα από μια σειρά δοκιμασιών. Στο σημείο αυτό συναντάμε λύσεις ανάλογες με εκείνες που είχαν προταθεί και για τα υπόλοιπα ευεργετήματα, τα οποία απολαμβάνουν οι άνθρωποι, όπως το σιτάρι, το οινόπνευμα, τη φωτιά. Όταν δεν αναλαμβάνει να τα προσφέρει στους ανθρώπους κάποιο πτηνό, κάποιος θεός ή κάποια ευμενής θεότητα, τότε καλούνται να τα κερδίσουν μόνοι τους μέσα από μια ριψοκίνδυνη κατάκτηση ή μια δύσκολη μύηση.
Έτσι, λοιπόν, οι Σουμέριοι ανάπτυξαν έναν ανεπανάληπτο καλλιτεχνικό πολιτισμό. Ιδιαίτερα η λογοτεχνική παραγωγή τους, που συνεχίστηκε ακόμη και κατά τη μετασουμερική περίοδο και αποκαλύφθηκε κυρίως πρόσφατα, έχει μεγάλη σημασία για τη γνώση της ζωής και των εθίμων των Σουμερίων. Περιλαμβάνει κυρίως θρησκευτικούς ύμνους, μύθους, επικά ποιήματα (μεταξύ των οποίων και τον κύκλο για τα κατορθώματα του Γκιλγκαμές και την κάθοδο της θεάς Ιστάρ στον Άδη) και μοιρολόγια.
Χαραγμένοι σε πήλινα πινακίδια με τη σφηνοειδή γραφή των Σουμερίων, την αρχαιότερη μορφή που γνωρίζουμε, οι σουμερικοί μύθοι έγιναν γνωστοί γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα. Ήταν η εποχή που οι αρχαιολογικές σχολές της Δύσης διεξήγαν τις μεγάλες ανασκαφές στη Μεσοποταμία. Τότε ανάμεσα στα πολλά ευρήματα, που έφερε στο φως ο βρετανός αρχαιολόγος Layard στην ανασκαφή της Νινευή, βρέθηκαν οι πινακίδες με την άγνωστη εκείνη την εποχή σφηνοειδή γραφή. Τότε ήρθαν στο φως τα γραπτά ποιήματα των Σουμερίων, που σήμερα θεωρούνται τα αρχαιότερα λογοτεχνικά κείμενα που σώζονται μέχρι τις ημέρες μας.
Οι Σουμέριοι, η Εριντού και τα κείμενα των θεών
«Όταν το ουράνιο βασίλειο κατέβηκε στη γη, αναπτύχθηκε στο Εριντού», αναφέρεται στους πρώτους καταλόγους των Σουμερίων βασιλέων, που γράφτηκαν σε σφηνοειδή γραφή στα τέλη της 3ης χιλιετίας π.Χ. Τα κείμενα αναφέρουν ότι οι πρώτοι βασιλείς του Εριντού ήταν ο Αλουλίμ και ο Αλαλγκάρ.
Διαβάζουμε γεμάτοι έκπληξη ότι πρέπει να βασίλευσαν 28.000 και 36.000 χρόνια αντίστοιχα. Και όμως αυτό δεν γράφτηκε από κάποια διάθεση υπερβολής ή ίσως αφέλειας, αλλά μάλλον εκφράζει την αντίληψη της διάρκειας. Εδώ ενώνεται η ιδέα της αιωνιότητας –σαν να ήταν έτσι όλα τα πράγματα από την αρχή της ανθρωπότητας– με την αντίληψη του χρόνου και της μέτρησής του που γεννήθηκε με την ανακάλυψη της γραφής και των αριθμών. Ο άνθρωπος προσπαθεί να φέρει την τάξη στη ζωή του και σε αυτήν ανήκει και η έρευνα του παρελθόντος. Στην αρχή δεν έμοιαζε με καταγραφή της ιστορίας αλλά με μια απλή αναφορά των ονομάτων των βασιλέων και των γενεών, που καταγράφονταν σε καταλόγους. Τους συναντάμε στις γραπτές πλάκες με τη σφηνοειδή γραφή των Σουμερίων, όπως και στα πρώτα κείμενα της Βίβλου. Ο κατακλυσμός αναφέρεται και στις δύο περιπτώσεις ως το πιο σημαντικό γεγονός, παρόλο που η μία γραφή από την άλλη διαφέρουν χρονικά μεταξύ τους μία χιλιετία περίπου.
Μια μεσοποταμιακή πόλη, λοιπόν, χαμένη μέσα στην ομίχλη του χρόνου είναι η Εριντού, το σημερινό Αμπού Σαχρέιν. Το όνομά της ενσαρκώνει έναν μύθο, αλλά στηρίζεται και στα αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία βρίσκονται σ' έναν λόφο από άμμο στη μέση μιας ερήμου που κρύβει και τον μύθο και την πραγματικότητα ενός ένδοξου παρελθόντος.
Το Αμπού Σαχρέιν, όπως ονομάζεται σήμερα το Εριντού, είναι μια ακατοίκητη περιοχή και στο κέντρο υπάρχουν σωροί από άμμο που στη μέση τους, το κάποτε ιερό του Εριντού, φέρουν ως μοναδική απόδειξη της ανθρώπινης ύπαρξης μια ράβδο στην κορυφή βαμμένη με τα χρώματα του Ιράκ, κόκκινο, λευκό και μαύρο.
Επάνω από την επιφάνεια της άμμου του Εριντού, που συνεχώς μετακινείται, υπάρχουν σκόρπιοι πλίνθοι με ίχνη σφηνοειδούς γραφής. Αποτελεί τη μοναδική απόδειξη ότι εκεί έζησαν κάποτε άνθρωποι, ότι κάποτε φιλοξένησε τη ζωή αυτό το μέρος. Από τα πρώτα κτίσματα της περιόδου Ομπέντ, η οποία κατά πάσα πιθανότητα τελείωσε το 3400 π.Χ., δεν υπάρχει σήμερα το παραμικρό ίχνος.
Στο σημείο αυτό αναδύονται και οι πρώτοι σουμερικοί μύθοι, οι οποίοι έχουν ως κεντρικό τους θέμα την ερωτική σχέση ανάμεσα σ' έναν θεό και μια θεά και αργότερα τη ζωή και το έργο του Ένκι, του «Κυρίου της γης», θεού της σοφίας και των βωμών, ή του «Κυρίου του Κάτω Κόσμου», ο οποίος γεμίζει τη γη με ανθρώπους, όπως έκανε και ο Γιαχβέ στη Βίβλο. Σίγουρα, υπάρχουν πολλές ομοιότητες ανάμεσα στη Βίβλο και στη σουμερική μυθολογία.
Η σχέση που υπάρχει μάλιστα ανάμεσα στον σουμερικό παράδεισο, στον σχετικό μύθο, στην ιστορία της Μεσοποταμίας και στον βιβλικό παράδεισο έχει πολλές πτυχές. Έτσι, ο Αμερικανός μελετητής του σουμερικού πολιτισμού, Σάμουελ Κράμερ, στον οποίο χρωστάμε τη μετάφραση πολλών κειμένων σφηνοειδούς γραφής, ανακάλυψε την πρώτη περιγραφή ενός τόπου, όπου δεν υπήρχε ούτε αρρώστια ούτε θάνατος. Πρόκειται για την (Ν)Τιλμούν, που σήμερα πιστεύεται ότι γεωγραφικά ταυτίζεται με το Μπαχρέιν, στον Περσικό Κόλπο. Η τοποθεσία δεν μας είναι άγνωστη, αφού ο ερωτιάρης Ένκι είχε οδηγήσει εκεί τη θεά Νινχουρσάνγκα, με την οποία απέκτησε πολλά παιδιά, τα οποία λατρεύτηκαν από τους Σουμέριους ως θεότητες της γονιμότητας.
Η κυριότερη διαφορά ανάμεσα στον σουμερικό και στον βιβλικό παράδεισο είναι ότι οι κάτοικοι της Τιλμούν είναι θεοί που αντιμετωπίζουν όμως τις ίδιες προκλήσεις με τους ανθρώπους της Βίβλου. Η απαίτηση του θεού Ένκι να καταναλώσει τα ιερά φυτά που ανήκαν στη θεά Νινχουρσάνγκα μοιάζει κατά πολύ με την αντίστοιχη επιθυμία των ανθρώπων να δοκιμάσουν το μήλο από το δέντρο της γνώσης.
Η προσπάθεια να βρεθούν παραλληλισμοί ανάμεσα στον σουμερικό και στον εβραϊκό μύθο, ανάμεσα στη σφηνοειδή γραφή των πρώτων κειμένων της Μεσοποταμίας και στη Βίβλο, είναι τόσο παλιά όσο και η μελέτη της σφηνοειδούς γραφής. Το συμπέρασμα που δεν εξάγεται από το κείμενο, βγαίνει εύκολα από τις απεικονίσεις επάνω σε σφραγιδόλιθους, αναθηματικές πλάκες και ανάγλυφα που βρέθηκαν σε μεγάλο αριθμό κατά τις ανασκαφές.
Για τους θρύλους του παραδείσου υπάρχει αρκετό υλικό στους πολλούς σφραγιδόλιθους, που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο. Ένας από τους σφραγιδόλιθους απεικονίζει μια καθιστή μορφή, η οποία παριστάνει έναν θεό με το δεξί χέρι να δείχνει μια καθιστή γυναίκα που πίσω της φαίνεται ένα φίδι σα να θέλει να ψιθυρίσει κάτι σε αυτή. Ανάμεσα στον θεό και στη γυναίκα υπάρχει ένα δέντρο με καρπούς και η γυναίκα απλώνει το χέρι της προς τα εκεί.
Μήπως στην τόσο καθαρή αυτή απεικόνιση περιγράφεται η γνωστή σκηνή της Γένεσης 1.500 χρόνια πριν από αυτήν; Το σίγουρο είναι ότι εμφανίζονται πολύ συχνά συσχετισμοί και ομοιότητες στα κείμενα και στις εικόνες του σουμερικού και του εβραϊκού μύθου, που επιδέχονται ερμηνείες όπως στον συγκεκριμένο «σφραγιδόλιθο του πειρασμού».
Ίσως στους ανώνυμους συγγραφείς της Παλαιάς Διαθήκης να φάνταζε ο παράδεισος ως «ο καλύτερος κόσμος», που γνώριζαν μόνον από τους ύμνους. Ίσως ο παράδεισος αυτός να υπήρξε, σύμφωνα με την άποψη των μεταγενέστερων συγγραφέων, στην πρώιμη περίοδο της ιστορίας της Μεσοποταμίας. Σε κάθε περίπτωση οι Σουμέριοι πάλεψαν σκληρά για να μετατρέψουν τη γη τους σε παράδεισο και αυτή η προσπάθειά τους τους οδήγησε στην ανακάλυψη της σφηνοειδούς γραφής, που ανέβασε τον πολιτισμό στο ανώτατο για εκείνη την εποχή βάθρο.
Παρά τον μεγάλο αριθμό πινακίδων όμως, που ανακαλύφθηκαν ανάμεσα στα ερείπια των ναών και στις βασιλικές βιβλιοθήκες και τα πλούσια αρχαιολογικά ευρήματα κτηρίων τα οποία είναι εμφανώς ιερά και την εικονογραφία σε σφραγίδες και άλλα τεχνουργήματα, ο Leo Oppenheim προειδοποιούσε ότι «οι μηχανισμοί και η λειτουργία, τα νοήματα που παρακινούσαν τις λατρευτικές πράξεις παραμένουν απομακρυσμένα από εμάς, σαν ν' ανήκουν σε άλλη διάσταση».
Οι μεσοποταμιακοί θεοί δεν κατοικούν έξω από τις πόλεις, δεν υπάρχουν βουνά για να μένουν σε αυτά, όπως στην Συρία, στην Παλαιστίνη, στην Ελλάδα, δεν υπάρχουν ξέφωτα, όπως στην Ελλάδα (Αρκαδία κ.α.), ούτε ποτάμια ή σπηλιές ή δάση, όπως στην Ανατολία, την Ελλάδα και αλλού. Ακόμη και όταν οι θεότητες συνδέονται άμεσα με αστρικά φαινόμενα (ο Σιν με τη σελήνη, η Ινάννα με την Αφροδίτη κ.α.), έχουν πάντα μια σταθερή κατοικία στη γη σε κάποια συγκεκριμένη πόλη. Έτσι η Ινάννα-Ιστάρ ήταν η θεά της Ουρούκ, ο Σιν, ο θεός της σελήνης, διέμενε στην Ουρ, ο Σαμάς, ο θεός του ήλιου, στη Σιππάρ κ.α. Επίσης, τέτοιες σημαντικές θεότητες εκπροσωπούνταν σε ναούς άλλων πόλεων, αλλά η αρχική τοποθεσία παρέμενε το επίγειο σπίτι τους. Ο ναός του τοπικού θεού ή θεάς θεωρούνταν το ζωτικό κέντρο της πόλης, το διακριτικό γνώρισμα της ταυτότητάς της και η πηγή της θεϊκής ενέργειας που προστάτευε και συντηρούσε τη ζωή εντός των ορίων της. Είναι φυσικό κάθε ιερό της Μεσοποταμίας να τιμούσε κατά προτεραιότητα έναν συγκεκριμένο θεό: τον Ενλίλ στη Νιππούρ, τον Έα στην Εριντού, τον Σιν στην Ουρ και στη Χαρράν, τον Σαμάς στη Σιππάρ και στη Λάρσα κ.λπ. Κανένας θεολόγος όμως δεν φαίνεται να είχε ποτέ σκεφτεί να αγνοήσει τη σπουδαιότητα των θεών, στους οποίους η πόλη του δεν είχε αφιερώσει ένα ειδικό ιερό. Κι έπειτα, η καταστροφή ή η βεβήλωση ιερών ήταν εξαιρετικά αποτελεσματική στρατιωτική στρατηγική, επειδή χωρίς την παρουσία της τοπικής θεότητας η πόλη ήταν ευάλωτη σε όλων των ειδών τα δεινά.
Το σημαντικότερο πρόσωπο του σουμερικού πανθέου είναι ο θεός Αν, που οι Σημίτες μετέτρεψαν σε Ανού. Κατοικεί στους ουρανούς, όπως δείχνει το ιδεογραμμά του, το οποίο παριστάνει ένα άστρο. Έχει τις πιο εκτεταμένες εξουσίες στις οποίες περιλαμβάνονται και αυτές που έδιναν στα πνεύματα της ευφορίας και της γονιμότητας. Δίπλα του βρίσκονται οι θεοί-πνεύματα του Ανέμου (Ενλίλ), του υποχθόνιου κόσμου (Ένκι), που έγινε ακόμη και κύριος των βαθιών νερών, της αβύσσου που σηκώνει τη γη, και αργότερα οι θεοί-άστρα, όπως ο Ενζού ο θεός-Σελήνη, ο κύριος της γνώσης, ο Ούτου ο ήλιος, ο Νεργκάλ, που διαφεντεύει την κόλαση, το βασίλειο των νεκρών και που είναι ο προμηθευτής του. Παράλληλα δημιουργήθηκαν οι σύζυγοι των θεών αυτών από τις οποίες η πιο σημαντική είναι γνωστή με πολλές όψεις, που θα συγχωνευθούν στο πρόσωπο της Ιστάρ. Φυσικά, η λατρεία της φύσης δεν εξαφανίστηκε. Ξαναβρίσκουμε τους θεούς Νινγκιτζίντα, Σάρα, Νινγκιρσού, άρχοντες του θερισμού, του «ξύλου ζωής», της χλόης, της πλημμύρας, με τις συζύγους τους, τη Μπαμπού, θεά της υγείας, τη Νιντούντ του τοκετού, τη Γκατουμντούγκ, την καλοσυνάτη δωρήτρια γάλακτος, τη Γκεστίν Αννά, την ουράνια άμπελο, τη Σαλά την κυρά του σταχυού, που δεν είναι πια οι πιο σημαντικοί θεοί, αλλά οι μάρτυρες μιας περασμένης κιόλας εποχής, κάτω ίσως από την επίδραση των Σημιτών, που πρέπει να εισήγαγαν τις αστρικές θεότητες.
Ο Ενλίλ, ο θεός του ανέμου, είναι πιο κοντά στη γη απ' ό,τι ο πατέρας του ο Αν, ο θεός του ουρανού. Το βασίλειό του βρίσκεται ανάμεσα στον ουρανό και στη γη, οι άνθρωποι αισθάνονται τη δύναμη και την ορμή του, όταν περνάει με τρομακτική ταχύτητα επάνω από τις απέραντες ανοιχτές εκτάσεις που στέκουν ανυπεράσπιστες στο πέρασμά του. Οι άνθρωποι δεν τον αγαπούν. Τον φοβούνται ως έναν βίαιο, αδυσώπητο κυρίαρχο, ο οποίος πολλές φορές καταφέρνει να λυγίσει το κουράγιο τους. Ο μύθος αναφέρει ότι του αρέσει να καταστρέφει και να αφανίζει. Ο Ενλίλ θεωρείται και ένας από εκείνους τους θεούς που προκάλεσαν τον μεγάλο κατακλυσμό. Και αν ο θεός Ένκι, αφού τον πληροφόρησαν για τον επικείμενο κατακλυσμό μετά την προειδοποίηση τουλάχιστον ενός ανθρώπου –του βασιλιά Ζιουσούδρα, του βιβλικού Νώε– δεν είχε βάλει το χέρι του, η ανθρωπότητα, σύμφωνα με την πίστη των Σουμερίων, δεν θα είχε κατορθώσει να ξεκινήσει από την αρχή και να συνεχίσει να υπάρχει.
Σύμφωνα με αυτήν την πίστη ο Ενλίλ ως «κύριος του πεπρωμένου», όπως θεωρούταν δίπλα στη θεά Νάμμου, είχε ουσιαστικά όλη τη δύναμη να δώσει τέλος στην ανθρώπινη ζωή. Όπως κάποτε δημιούργησε τον κόσμο, έτσι αποφάσισε την εξολόθρευση των ανθρώπων, όταν εκείνοι σταμάτησαν να τον υπακούν.
Οι ηθικοί λόγοι που αναφέρει η Βίβλος ως αιτίες του κατακλυσμού δεν φαίνεται πάντως να τον επηρέασαν. Εξάλλου ο ίδιος ήταν ένας θεός, ο οποίος στεκόταν πολύ μακριά από όλα όσα εμείς οι άνθρωποι αναγνωρίζουμε ως ηθικές αξίες, σύμφωνα με τη χριστιανική διδασκαλία και όχι μόνο.
Ο κατάλογος με τις αμαρτίες του Ενλίλ αρχίζει εκείνη τη μυθολογική περίοδο, όταν στην ιερή πόλη Νιππούρ κατοικούσαν ακόμη οι θεοί. Τότε συνάντησε ο γιος του θεού του ουρανού την όμορφη κόρη Νινλίλ, η οποία παράκουσε τη μητέρα της και λουζόταν γυμνή. Ο Ενλίλ, μαγεμένος από την ομορφιά της, προσπάθησε να την κερδίσει. Η Νινλίλ όμως έμεινε πιστή στα λόγια της μητέρας της και δεν ενέδωσε. Τότε ο Ενλίλ την πήρε με τη βία και από την ένωσή τους γεννήθηκε ο θεός της Σελήνης, ο Σιν. Οι θεοί έμαθαν για τον βιασμό της κόρης και καταδίκασαν τον Ενλίλ σε εξορία. Έπρεπε να φύγει για τον Κάτω Κόσμο. Φαίνεται όμως ότι η τιμωρία αυτή αποτέλεσε απλά την αφετηρία στον δρόμο του Ενλίλ προς την εξουσία.
Η Νινλίλ ακολούθησε τον Ενλίλ στον Κάτω Κόσμο. Εκεί συνάντησε τον θεό, που στο μεταξύ είχε πάρει τη μορφή του φύλακα του Κάτω Κόσμου. Χωρίς να τον αναγνωρίσει, του είπε ότι θα γεννούσε τον θεό της Σελήνης. Ο Ενλίλ ταράχτηκε, γιατί φοβήθηκε ότι ο θεός της Σελήνης μπορεί να γεννιόταν στον Κάτω Κόσμο. Από αυτό το σημείο αρχίζουν κάποιες ασάφειες του σουμερικού μύθου, όπως ότι ο Ενλίλ άφησε για δεύτερη φορά έγκυο τη Νινλίλ, αργότερα μια τρίτη και μια τέταρτη φορά στον ποταμό του Κάτω Κόσμου, που στην αρχή εμφανίστηκε ως θεός του ποταμού και στη συνέχεια ως πορθμέας. Η Νινλίλ του χάρισε τέσσερις γιους: τον θεό της Σελήνης και τρεις θεούς του Κάτω Κόσμου. Με αυτούς ο Ενλίλ συνειδητοποίησε πόσο πολύ δεμένοι ήταν οι προπάτορές του με τον, πάντα σκοτεινό και πανίσχυρο, Κάτω Κόσμο και μάλιστα με κάποιον μυστικιστικό τρόπο.
Η αλήθεια είναι ότι στη Μεσοποταμία γίνεται λόγος για τους θεούς πολύ πριν γίνει κάποια αναφορά στην ύπαρξη ανθρώπων. Και όμως είναι αυτοί οι άνθρωποι που μιλούν για τους θεούς σαν να ήταν τα μοναδικά ζωντανά πλάσματα. Ενδεχομένως, να είχαν συνηθίσει να βλέπουν τους εαυτούς τους και όσα έκαναν σαν τον καθρέφτη αυτών των θεών. Σίγουρα πάντως πίστευαν ότι στον Κάτω Κόσμο υπήρχαν ψυχές και πολλά θεϊκά πλάσματα, πράγμα που γι' αυτούς σήμαινε ότι μιλώντας για τους θεούς μιλούσαν βασικά για τη ζωή.
Πολλοί από τους παραπάνω θεούς έχουν συνδέσει το όνομά τους με την αρχαιότερη πόλη της Σουμερίας, το Εριντού. Αν και ερειπωμένο και καλυμμένο με άμμο το πανάρχαιο αυτό αστικό κέντρο παραμένει ο δημιουργός της ανθρώπινης ιστορίας μαζί με τις άλλες πόλεις που βρίσκονται τριγύρω του.
Ο άνθρωπος δεν θα ήταν δυνατόν να υπάρξει χωρίς τους θεούς. Έτσι δεν θα ήταν δυνατόν και να καρπωθεί τα αγαθά του πολιτισμού χωρίς τη συνδρομή ευμενών θεοτήτων. Και σε αυτό επίσης το σημείο οι μύθοι είναι σαφείς: οι θεμελιώδεις κατακτήσεις του πολιτισμού αποκαλύφθηκαν και διδάχθηκαν στους ανθρώπους από τους θεούς ή από αγαθοποιές θεότητες.
Πώς όμως γεννήθηκε ο πολιτισμός; Πώς ο άνθρωπος απέκτησε τις γνώσεις και τις τεχνικές, οι οποίες του επέτρεψαν να καλυτερέψει τη μοίρα του, να κυριαρχήσει επάνω στα υπόλοιπα ζωικά είδη, να ιδρύσει πολιτείες και αυτοκρατορίες; Όλοι αυτοί οι θεοί-προστάτες, οι θεοί-Ανουνάκι, ο βιβλικός Θεός και οι άγγελοί του, οι ευμενείς θεότητες όλων των θρησκειών, οι ήρωες-εκπολιτιστές που τον εισήγαγαν στα μυστήρια αυτών των μυστικών και των προνομίων, για ποιο λόγο ενήργησαν έτσι; Η παιδεία, η πρόοδος, ο πλουτισμός της ανθρωπότητας αποτελούν άραγε μέρος ενός θεϊκού σχεδίου ή μήπως αποκτήθηκαν παρά τις ενστάσεις ορισμένων θεών και κατακτήθηκαν σε βάρος των θείων προνομίων; Με λίγα λόγια, είναι ο πολιτισμός μια θεία δωρεά, μια ουράνια ευλογία ή, αντίθετα, αποτελεί μια ιεροσυλία, μια εξέγερση του ανθρώπου που δεν αποδέχεται την υποδεέστερη, συγκριτικά με τους θεούς και τους ήρωες, θέση του;
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε τη σφραγίδα του Adda, μια αρχαία ακκαδική κυλινδρική σφραγίδα που απεικονίζει (από τα αριστερά προς τα δεξιά) τις θεότητες Inanna, Utu, Enki και Isimud (περ. 2300 π.Χ.)
Σημ. επιμ.: Έχει διατηρηθεί η μεταγραφή των ονομάτων κατά την επιλογή του συγγραφέα.
