Μέσα και λογοτεχνία
Υπάρχουν απόψεις ποικίλες –και κάποτε αντίθετες– για τη σχέση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης με τα βιβλία. Και οι δύο έννοιες έχουν τέτοιο εύρος, που θα ήταν αντικειμενική η δυσχέρεια του προσδιορισμού των διαφορών και των σχέσεών τους σε ικανοποιητικό βαθμό.
Οι γενικές τοποθετήσεις-αντιπαραθέσεις έχουν κι εδώ τη θέση τους.
Επίκαιρο - διαχρονικό
Τα Μέσα στόχο έχουν το επίκαιρο, το εντυπωσιακό, το επιφανειακό κι επίπεδο, το πρόσκαιρο –αυτό που, σε κάποιες ήσυχες, μοναχικές στιγμές, διαισθανόμαστε ως το εφήμερο και μάταιο της ζωής.
Τα βιβλία σκάβουν στο βάθος. Συμπαρασύρουν τον αναγνώστη σ' έναν κόσμο πνευματικό, που τον ανανεώνει, τον πλουτίζει, τον ανυψώνει. Του χαρίζει τις απολαύσεις του πνεύματος που έχουν διάρκεια και χαρίζουν γαλήνη...
Βιαστικό - άνετο
Τα Μέσα βιάζονται να μεταδώσουν τα μηνύματά τους –κι ό,τι προλάβουν να πιάσουν οι χρήστες του Μέσου, κι óπως το πάρουν...
Τα βιβλία θέλουν χρόνο για να κερδίσουν τον αναγνώστη, να τον ταξιδέψουν μαζί τους στον δικό τους κόσμο, να του μιλήσουν με την ψυχή και το πνεύμα του συγγραφέα, να ζητήσουν –και να κερδίσουν!– την αντίστοιχη, ολόψυχη συμμετοχή του.
Μάζα - πρόσωπο
Τα Μέσα αποτείνονται στο απρόσωπο πλήθος, στην άμορφη μάζα. Την προσαρμόζουν στον δικό τους ρυθμό, στη δική τους ταχύτητα, στη δική τους αισθητική –ή κακογουστιά– στη δική τους ισοπέδωση. Όλα καλά είναι ή σχεδόν, μη μας πονοκεφαλιάζετε με λεπτές διακρίσεις…
Το βιβλίο αποτείνεται στην ατομική ψυχή. Ο κάθε αναγνώστης (έχει το αίσθημα ότι) είναι μόνος –«ενώπιος ενωπίω»– με το πνεύμα του βιβλίου, με το πνεύμα του συγγραφέα. Διαβάζει στη δική του ώρα. Με τον δικό του ρυθμό. Τις δικές του επιλογές. Το δικό του γούστο. Τη δική του προσέγγιση ή προσοικείωση προσώπων, γεγονότων, ιδεών.
Αντίθετες επιλογές
Τα Μέσα κάνουν τις επιλογές τους –θέματα, χρόνο, τρόπο, θέση μέσα στο πρόγραμμα, ημέρας ή εβδομάδας, περικοπές ή προσαρμογές κειμένων, εικόνων, συνομιλητών– αποβλέποντας στην ακροαματικότητα ή και άμεσα στο κέρδος. Έτσι, οι οικονομικές σκοπιμότητες, τα φιλικά τηλεφωνήματα, οι «βιβλιοφιλικές διαφημίσεις», όπως ονομάζονται, ρυθμίζουν τη στάθμη των δημοσιευμάτων ή των
εκπομπών.
Ο αναγνώστης, όταν επιλέγει το βιβλίο που θα διαβάσει, αποβλέπει στην πνευματική του ανύψωση ή στην ψυχαγωγία του. Στην αισθητική του απόλαυση, στον εμπλουτισμό των εμπειριών του. Στη διέξοδο ή λύτρωση από προβλήματα και φόβους και απορίες υπαρξιακές, που συχνά τις αισθάνεται αλλά δεν τις έχει συνειδητοποιήσει, δεν τις έχει σκεφθεί, λειτουργία που επιτελεί σε μια μυστική –ψυχή με ψυχή– μέθεξη με τον αγαπημένο του συγγραφέα ή το ξεχωριστό βιβλίο.
Δημοσιογράφοι - λογοτέχνες
Οι άνθρωποι των Μέσων, οι δημοσιογράφοι, προσαρμοσμένοι υποχρεωτικά στο επάγγελμά τους, στα Μέσα, έχουν την αναπόφευκτη για κάθε ειδικό, διαστροφή. Είναι βιαστικοί, επίπεδοι, επιπόλαιοι, φαφλατάδες, παντογνώστες, επαγγελματίες κουτσομπόληδες…
Οι άνθρωποι του βιβλίου είναι σοβαροί, ολιγόλογοι ή μετρημένοι, βαθύνοες.
Και σ' αυτά τα λίγα, βασικά, ν' αρκεσθεί κανείς, βλέπει μια απόσταση, ένα χάσμα ν' ανοίγεται ανάμεσα στα Μέσα και τα βιβλία –κάτι σαν το περίφημο «χάσμα των γενεών!..»
Είναι δυνατός ο συνδυασμός;
Είναι, όμως πράγματι, έτσι; Μήπως είναι και «κάπως αλλιώς»; Γιατί πώς γίνεται και… συνεννοούνται, συνεργάζονται και μερικοί συνδυάζουν επιτυχημένα και τις δύο ιδιότητες, του συγγραφέα και του δημοσιογράφου;
Μήπως υπάρχουν και βιβλία επίπεδα, ρηχά; Μήπως υπάρχουν και φιλαναγνώστες υπέρ του επίπεδου, επιφανειακού, επίκαιρου διαβάσματος, που ικανοποιούνται με τη δημοσιογραφική γραφή συγγραφέων, που άλλοι αμφισβητούν το λογοτεχνικό τους χαρακτήρα; Ναι μεν πληροφορούν, επεξηγούν, ορίζουν, πείθουν, αποδεικνύουν αλλά ανυψώνουν, ολοκληρώνουν, εμπνέουν τον αναγνώστη;!
Κανόνας το ελαφρύ επίπεδο των Μέσων
Ναι, πράγματι υπάρχουν και βιβλία, πολλά μάλιστα, μέτρια, επίπεδα, ρηχά. Αλλά αυτά είναι τα αποτυχημένα βιβλία, που δεν προβάλλονται σαν παράδειγμα, ούτε για μίμηση, ούτε για ανάγνωση. Ενώ το ελαφρύ, το επίπεδο των Μέσων είναι ο κανόνας κι επιδιώκεται για να μην κουράσει τον ακροατή, τον αναγνώστη, τον τηλεθεατή και τον χάσει. Αποτείνεται στους πολλούς. Και τους λίγους, τους διακεκριμένους, που επιζητούν την ποιότητα, επιθυμεί, μια και δεν μπορεί να κάνει κι αλλιώς, να τους ικανοποιήσει με το ίδιο πρόγραμμα των πολλών, προσαρμοσμένων στα γούστα των μέτριων ακροατών, θεατών ή αναγνωστών τους, τα οποία συγχρόνως διαμορφώνει σε χαμηλά επίπεδα.
Βιβλία ρηχά και αποτυχημένα!
Μήπως όμως και στο βιβλίο δεν συμβαίνουν ανάλογα; Ο συγγραφέας δεν γράφει και ο εκδότης δεν εκδίδει παίρνοντας υπόψη του τη στάθμη του κοινού στο οποίο αποτείνεται; Δεν υπάρχουν ελαφρές εκδόσεις, Νόρα, Άρλεκιν, κ.ά.π.;!
Δύσκολη υπόθεση η διαλογή!
Ναι, σωστά! Το αναγνωστικό κοινό, όμως, αν αποκτήσει κάποια πείρα, μπορεί, τουλάχιστον μέχρις ορισμένου σημείου, όπως της έκδοσης ή του εξώφυλλου, να διαλέξει. Στα Μ.Μ.Ε. το μπορεί; Εκ συστήματος οργανικά ρέπουν προς το ελαφρύ, το φευγαλέο, το ευχάριστο, το επιφανειακό ή ακόμα και σκανδαλοθηρικό, που ελκύει τον πιο αμόρφωτο πελάτη τους… την απροσωποποιημένη μάζα των Μέσων.
Η γενική διαπίστωση ότι «όταν κερδίζεις σε πλάτος χάνεις σε βάθος» μήπως έχει τόση βάση ώστε να πρέπει να χρησιμοποιούμε με περίσκεψη και βαθμηδόν τα Μ.Μ.Ε.; Αντί να παραδινόμαστε άνευ όρων;!
Σημαντική η πνευματική δύναμη
Γιατί, άσχετα από τη σχέση Μ.Μ.Ε. και βιβλίου, η πνευματική δύναμη του ανθρώπου είναι που θα παίξει τελικά τον αποφασιστικό ρόλο. Εφόσον κατανοήσει ότι τόσο τα Μ.Μ.Ε. όσο και τα βιβλία είναι πολύτιμα εργαλεία του Πολιτισμού, που αυτός, δημοσιογράφος και αναγνώστης –ελεύθερος από σκοπιμότητες και κερδοσκοπίες– με το ελεύθερο πνεύμα του, καλείται να χρησιμοποιήσει για την άνοδο του ίδιου του Ανθρώπου και αυτής του Πολιτισμού.
Οργανωμένη κουλτούρα
Ομογενοποίηση της κουλτούρας
Όπως ο καπιταλισμός του 19ου αιώνα, η Μαζική Κουλτούρα είναι μια ορμητική, επαναστατική δύναμη, που γκρεμίζει τους παλιούς φραγμούς της τάξης, της παράδοσης, του γούστου, και διαλύει όλες τις πολιτιστικές διακρίσεις. Αναμιγνύει και μπερδεύει τα πάντα, παράγοντας αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί ομογενοποιημένη κουλτούρα –σύμφωνα με ένα άλλο αμερικανικό επίτευγμα, τη διαδικασία ομογενοποίησης που κατανέμει τα σφαιρίδια κρέμας σε όλο το γάλα αντί να τα αφήνει να επιπλέουν ξεχωριστά στην επιφάνεια. Έτσι καταστρέφει όλες τις αξίες, αφού οι αξιολογικές κρίσεις προϋποθέτουν διακρίσεις. Η Μαζική Κουλτούρα είναι πολύ, πάρα πολύ, δημοκρατική: αρνείται εντελώς να κάνει διάκριση ενάντια ή ανάμεσα σε οτιδήποτε και οποιονδήποτε. Όλα τ' αλέθει ο μύλος της κι όλα βγαίνουν στο τέλος ψιλοκομμένα, όπως πρέπει. (σ. 63)
Κατάργηση ηλικιών
Τέχνη μόνο για μικρούς…
Η ομογενοποιητική επίδραση του κιτς θολώνει και τα όρια ανάμεσα στις ηλικίες. Θα ήταν ενδιαφέρον να ξέρουμε πόσοι ενήλικες διαβάζουν κόμικς. Ξέρουμε ότι τα κόμικς είναι τα πιο αγαπημένα αναγνώσματα των στρατιωτών και των ναυτών μας, ότι κάθε μήνα πουλιούνται περίπου σαράντα εκατομμύρια τεύχη κόμικς.
…και μόνο για μεγάλους!
Από την άλλη, τα παιδιά έχουν πρόσβαση σε μέσα για ενήλικες, όπως ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο και η τηλεόραση. Ας σημειωθεί ότι είναι ακριβώς αυτές οι νεότερες τέχνες που θολώνουν τα όρια ανάμεσα στις ηλικίες λόγω των εξαιρετικά μικρών απαιτήσεων που έχουν όσον αφορά τον πολιτιστικό εξοπλισμό του κοινού. Έτσι υπάρχουν πολλά παιδικά βιβλία αλλά λίγες παιδικές ταινίες.
Συγχώνευση παιδιού και ενήλικα
Αυτή η συγχώνευση παιδικού και ενήλικου κοινού σημαίνει:
1) Παλιμπαιδισμό των μεγάλων, οι οποίοι, ανίκανοι να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες και τις περιπλοκές της σύγχρονης ζωής, δραπετεύουν μέσω του κιτς –που, με τη σειρά του, επιβεβαιώνει και εντείνει τον παιδισμό τους,
2) «Υπερδιέγερση» των παιδιών, που μεγαλώνουν υπερβολικά γρήγορα. Ή, όπως πολύ ωραία το θέτει ο Μαξ Χορκχάιμερ: «Η ανάπτυξη δεν υπάρχει πια. Το παιδί έχει κιόλας μεγαλώσει μόλις αρχίσει να περπατάει και ο μεγάλος κατ' αρχήν παραμένει πάντα ίδιος.». Ας σημειωθεί επίσης: α) η λατρεία της νεότητας, που κάνει την ηλικία 18-22 την πλέον θαυμαστή και επιθυμητή περίοδο της ζωής, και β) η συναισθηματική λατρεία της μητέρας («Μαμαδισμός»), σαν να μην αντέχουμε να μεγαλώσουμε και να στηριχτούμε στον εαυτό μας. Ο Πήτερ Παν θα ήταν, ίσως, καλύτερο σύμβολο για την Αμερική από τον μπάρμα-Σαμ. (σ. 71-72)
Ο μαζάνθρωπος
Το άτομο, μόνο μέσα στο πλήθος
Ο μαζάνθρωπος είναι ένα μεμονωμένο άτομο με τη φυσική έννοια, ομοιόμορφο και αδιαφοροποίητο σε σχέση με χιλιάδες ή εκατομμύρια άλλα άτομα που συναπαρτίζουν το «μοναχικό πλήθος», όπως πολύ σωστά αποκαλεί ο David Riesman την αμερικανική κοινωνία. Ένα έθνος ή ένας λαός όμως είναι μια κοινότητα, δηλαδή μια ομάδα ατόμων συνδεδεμένων μεταξύ τους με κοινά συμφέροντα, δουλειές, παραδόσεις, αξίες και συναισθήματα. Κάτι σαν μια οικογένεια, καθένα από τα μέλη της οποίας έχει μια ιδιαίτερη θέση και λειτουργία ως άτομο ενώ ταυτόχρονα μοιράζεται τα συμφέροντα της ομάδας –οικογενειακός προϋπολογισμός, τα συναισθήματα, οικογενειακοί καυγάδες– και την κουλτούρα της –οικογενειακά ανέκδοτα. Η κλίμακα είναι αρκετά μικρή, ώστε να έχει σημασία τι κάνει το άτομο, κι αυτό είναι ο πρώτος όρος για την ανθρώπινη –σε αντίθεση προς τη μαζική– ύπαρξη.
Μία χαλαρή κοινωνία
Αντίθετα, μια μαζική κοινωνία, όπως ένα πλήθος, είναι τόσο αδιαφοροποίητη και χαλαρά δομημένη, ώστε τα άτομά της, όσον αφορά τις ανθρώπινες αξίες, τείνουν να συνέχονται με άξονα μόνο τον ελάχιστο κοινό παρανομαστή. Η ηθική της βουλιάζει στο επίπεδο των πιο άγριων και πρωτόγονων μελών της, το γούστο της στο επίπεδο των λιγότερο ευαίσθητων και πλέον αδαών. (σ. 78)
Ντουάιτ Μακντόναλντ, Μια θεωρία για τη μαζική κουλτούρα, από το βιβλίο «Η κουλτούρα των μέσων».
Π.Δ. Ροζάκης
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Πηγή συνοδευτικής εικόνας: DW site
Το άρθρο είναι εμπνευσμένο από το βιβλίο του Ντουάιτ Μακντόναλντ, Η κουλτούρα των μέσων.