Οι προοπτικές που προσφέρονται στην ανθρώπινη φύση για το υπερπέραν δεν άφηναν σε όποιον ήθελε να επιτύχει την πλήρωση της ευτυχίας άλλη δυνατότητα από την κατάκτηση της φυσικής αθανασίας. Ένας άνθρωπος, ο Γκιλγκαμές, βασιλιάς της Ουρούκ, τόλμησε να επιχειρήσει την περιπέτεια. Συχνά υποστηρίζεται ότι το έργο που μας την αφηγείται αποτελεί την εθνική εποποιία των Μεσοποτάμιων. Αν και έχει διαπιστωθεί με ακρίβεια η επική του φύση, αμφισβητείται όμως, όχι χωρίς λόγο, ο εθνικός του χαρακτήρας. Χωρίς αμφιβολία το έργο αυτό γνώρισε μεγάλη διάδοση, όπως δείχνουν οι μεταφράσεις του στην χεττιτική γλώσσα και η ανακάλυψη αποσπασμάτων του στη Συρία και την Παλαιστίνη.[1] Τίποτα, όμως, δεν αποδεικνύει ότι στη Μεσοποταμία απέκτησε μια φήμη παρόμοια με εκείνη που είχαν στην Ελλάδα τα ομηρικά έπη. Η ακτινοβολία του ίσως δεν είχε ξεπεράσει το περιβάλλον των λογίων της αρχαίας Ανατολής. Ήδη, όμως, αυτό είναι πολύ σημαντικό και γίνεται κατανοητό χωρίς καμία απολύτως δυσκολία. Η δραματική δύναμη ορισμένων σκηνών, η ανάπτυξη του θέματος, που διανθίζεται με απρόβλεπτα επεισόδια, και η ένταση του ρυθμού, όλα αυτά το καθιστούν μια από τις καλύτερες φιλολογικές παραγωγές της ανατολής. Ο συγγραφέας είχε την επιδεξιότητα να μην αποκαλύψει αμέσως τις προθέσεις του, να δείχνει ότι ο ήρωάς του προοδευτικά μόνο συνειδητοποιεί τις πραγματικές του μεταφυσικές αναζητήσεις, αφήνοντάς τον να εξαντλεί προηγουμένως όλες τις απολαύσεις που χαρίζουν η δύναμη και η δόξα.
Οι ασσυριολόγοι απέκτησαν τη συνήθεια να θεωρούν μύθους τα κείμενα που αναλύσαμε στα προηγούμενα κεφάλαια και αναφέρονται στην αθανασία, αλλά πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι είναι δύσκολο να αναδυθεί στην επιφάνεια η αληθινή τους σημασία. Θα μπορούσαν να είναι ακόμη και ηθικοπλαστικά παραμύθια. Σε κάθε περίπτωση, υπάρχει σε αυτά ένα κοινό σημείο μεταξύ τους και με το Έπος του Γκιλγκαμές. Πρόκειται για το ίδιο το συμπέρασμά τους. Ποιο είναι αυτό; Ο άνθρωπος, είτε είναι ημίθεος, είτε βασιλιάς, είτε σοφός, είναι αδύνατον να εισέλθει στο βασίλειο των αθανάτων. Σε όλα αυτά τα έργα μπορεί να μπει ένας υπότιτλος, ο οποίος είναι τα ίδια τα λόγια που η θεϊκή ταβερνιάρισσα Σιντουρί απηύθυνε στον Γκιλγκαμές:
Όταν οι θεοί δημιούργησαν την ανθρωπότητα
της έδωσαν τη μοίρα του θανάτου
και κράτησαν τη ζωή στα δικά τους χέρια.
Η Σιντούρι απηχεί το δίδαγμα ενός συνετού carpe diem (άδραξε τη ζωή), που δεν εκφράζεται στις άλλες αφηγήσεις, συμπεραίνεται όμως από υπαινιγμούς. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να υπερβεί τη φύση του. Δεν του απομένει παρά να απολαύσει ειρηνικά τα αγαθά αυτού του κόσμου. Αυτός είναι ο προορισμός του.
Αναμφίβολα, ο προορισμός αυτός του ανθρώπου απλώς μετέφραζε τη θεϊκή επιθυμία. Υπάρχουν, όμως, πολλοί τρόποι για να εκπληρώσει κάποιος τον προορισμό του και έτσι να σεβαστεί τη θεϊκή βούληση, ιδίως όταν είναι ένας από τους μεγάλους αυτού του κόσμου. Σχετικά με αυτό το σημείο οι ηθολόγοι είναι σαφείς: ο βασιλιάς οφείλει να είναι οδηγός και προστάτης ή, σύμφωνα με τον κώδικα του Χαμμουραμπί, οφείλει: «να υψωθεί όπως ο ήλιος πάνω από τον λαό με τα μαύρα κεφάλια (τους Σουμέριους) και να δώσει έτσι το φως στη χώρα.». Για παράδειγμα, διασώζεται μια συλλογή γνωμών σε μορφή χρησμών, η οποία απαριθμεί τις ενδεχόμενες παραλείψεις ενός πρίγκιπα και τις κυρώσεις που συνεπάγονται. Οι καταχρήσεις κατά την άσκηση της δικαιοσύνης, οι αγγαρείες που επιβάλλονται στον λαό, και μάλιστα η υπεξαίρεση των σιτηρών προς όφελος των βασιλικών στάβλων, επέφεραν από την πλευρά των θεών τις πιο σοβαρές τιμωρίες. Ο βασιλιάς ήταν δυνατόν γι' αυτόν τον λόγο να χάσει τη ζωή του, το βασίλειό του και τα αγαθά του.
Αυτονόητο είναι ότι και οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν επιφορτισμένοι με τα ίδια καθήκοντα. Όχι μόνον τους αφορούσε ένα μέρος από τους χρησμούς, αλλά και μια σειρά από κανόνες και νουθεσίες φαίνονται να είχαν γραφτεί ειδικά γι' αυτούς. Το ηθικό δίδαγμα που βγαίνει από αυτές έχει καθαρά ωφελιμιστικό χαρακτήρα: όχι απερίσκεπτες συναναστροφές και λόγια που είναι σε θέση να καταστρέψουν την καλή φήμη. Επίσης, ν' αποφεύγονται οι φιλονικίες, ιδίως αυτές που αφορούν τρίτους γιατί από απλός θεατής μπορεί κάποιος να γίνει μάρτυρας, μετά διάδικος, και δεν υπάρχει τίποτα πιο επικίνδυνο από τις δίκες. Επίσης, όχι γάμος με δούλες ή πόρνες, που φέρνουν μόνον καταστροφή και απογοήτευση. Όταν είναι κάποιος στην υπηρεσία ενός πρίγκιπα ή άρχοντα απαιτείται τιμιότητα και διακριτικότητα. Όλοι αυτοί οι κανόνες δεν είναι παρά πρακτικές συμβουλές για την επιτυχία στη ζωή.
Αυτός ο ωφελιμιστικός τους χαρακτήρας ελάχιστα μειώνεται όταν συνιστούν τη βοήθεια προς τους δυστυχισμένους, εκείνους που βρίσκονται σε ανάγκη. Ο Σάμας, ο θεός της δικαιοσύνης, θα το ανταποδώσει. Ο φόβος των θεών είναι το μυστικό της σοφίας. Όποιος τους τιμά θα ανταμειφθεί, γιατί «η ευσέβεια γεννά την εύνοια, η θυσία παρατείνει τη ζωή και η προσευχή συγχωρεί τα λάθη».
Τις ίδιες ιδέες συναντάμε και πάλι, με μια μορφή φτωχότερη ίσως σε υστεροβουλίες, αλλά συχνά πλουσιότερη σε ειρωνεία, σε μια συλλογή παροιμιών.
Είναι πιο διδακτικές από ό,τι αφήνει να εννοηθεί ο όρος παροιμία, γιατί οι γραφείς συγκέντρωναν στις ίδιες συλλογές όχι μόνον παροιμίες αλλά και διδάγματα, γνωμικά, επιγράμματα, ακόμη και μικρά παραμύθια και ανέκδοτα. Πολλά από αυτά είναι γραμμένα στα σουμερικά και, παρά τη σχετικά όψιμη χρονολόγησή τους, πιθανότατα βρισκόμαστε εδώ μπροστά σε μια παρωχημένη πραγματικότητα. Αυτό που διαφαίνεται είναι μια ζωηρή αίσθηση της σχετικότητας των πραγμάτων, μαζί με κάποια ρεαλιστική αντιμετώπιση της ζωής εμπνευσμένη από το πρόσκαιρο των συνθηκών της. Ο φτωχός λαός αγνοεί τις θεσμικές διακρίσεις που καθιερώνονται δια νόμου μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Γι' αυτόν υπάρχουν μόνο πλούσιοι και φτωχοί. Γνωρίζει ότι δεν μπορεί να εμπιστεύεται τους λειτουργούς της διοίκησης. Έτσι, απευθύνεται κατευθείαν στον βασιλιά, στον οποίο έχει εμπιστοσύνη. Γιατί «ο βασιλιάς, όπως ο Σάμας, αγαπά τη δικαιοσύνη και απεχθάνεται το κακό». Τελικά, όμως, ο θεός αποδεικνύεται πως είναι το πραγματικό στήριγμα: «το στήριγμά σου δεν είναι ο πλούσιος αλλά ο θεός», «μεγάλος ή μικρός, ο θεός είναι το στήριγμά σου».
Η λαϊκή σοφία ερχόταν να συναντήσει τη διδασκαλία των ηθολόγων, των ποιητών, των θεολόγων και των νομικών. Για όλους, το μόνο που έπρεπε να κάνει ο άνθρωπος ήταν να σέβεται τη δικαιοσύνη και την τάξη που είχαν θεσμοθετήσει οι θεοί, οι οποίοι, σε αντάλλαγμα, του εξασφάλιζαν την εύνοιά τους.
Στην Αίγυπτο, την εποχή κατά την οποία αρχίζει το Έπος του Γκιλγκαμές, το θέμα αναπαρασταίνεται στη λαβή από ελεφαντόδοντο ενός μαχαιριού από σκαλισμένο πυριτόλιθο. Το θέμα αυτό, λίγο ή πολύ μετασχηματισμένο, θα διατηρηθεί για πολλούς αιώνες, θα έρθει έως την Ευρώπη με τις βαρβαρικές επιδρομές και θα αποτελέσει έτσι ένα στολίδι στις πόρπες των ζωστήρων της μεροβιγγιακής εποχής.[2] Το θέμα αυτό ξανασυναντάται στα μεταξωτά, βυζαντινά ή σασσανίδικα υφάσματα, που τόσο τα εκτιμούν στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, για το στολισμό των εκκλησιών ή για να χρησιμεύσουν σα σουδάρια για τα λείψανα των αγίων. Ακόμη, ξαναβρίσκονται στα κιονόκρανα της ρωμανικής εποχής, που η τέχνη της έχει τόσα κοινά σημεία με την τέχνη της αρχαίας Ανατολής. Ωστόσο, τη στιγμή αυτή ο τύπος του Γκιλγκαμές δεν πρέπει να συγχέεται μ' ένα συγγενικό θέμα, το θέμα του προσευχόμενου με τα χέρια ψηλά Δανιήλ μέσα στον λάκκο των λιονταριών, ενώ ο Γκιλγκαμές κρατάει τα θηρία από τον λαιμό. Ωστόσο, το σύμπλεγμα του Γκιλγκαμές έχει, σε μερικά σημεία, επηρεάσει πολύ το σύμπλεγμα του Δανιήλ και ιδιαίτερα στη σκηνή που ο Γκιλγκαμές, σηκώνοντας τον ταύρο από την ουρά του ή από ένα πισινό πόδι, του συντρίβει με τη φτέρνα του τον σβέρκο. Μερικές εικόνες του Δανιήλ δείχνουν λιοντάρια σε κάθε πλευρά του προφήτη, σαν να είναι κρεμασμένα στην ίδια ακριβώς στάση. Ωστόσο, ο Δανιήλ κρατάει τα χέρια ανοιχτά, υψωμένα προς τον ουρανό, ενώ τα λιοντάρια του γλύφουν τα πόδια.
Κατά πάσα πιθανότητα το τρίτο βασίλειο της Ουρ με τους τέσσερις βασιλείς του, Ουρνάμμου, Σούλγκι, Αμαρσουένα και Σουσίν, πρέπει να φάνηκε στους κατοίκους της Μεσοποταμίας, που είχαν υποφέρει τόσο πολύ σαν την πραγματοποίηση του ονείρου, το οποίο είχαν κάποτε για τον παράδεισο. Ειρήνη και δικαιοσύνη ήταν κάτι τόσο σπάνιο στην περιοχή ανάμεσα στον Ευφράτη και στον Τίγρη, ώστε το διάστημα των 100 χρόνων που διήρκεσαν μπορεί να θεωρηθεί ένα θαύμα.
Η διάλυση όμως του βασιλείου και η καταστροφή της 100ετούς ενότητάς του έφερε στο προσκήνιο έναν παλαιό εχθρό των Σουμερίων, τους Ελαμίτες. Κατά το 24ο έτος της βασιλείας του Ιμπισίν έδωσαν την αποφασιστική μάχη εναντίον της Ουρ, η οποία σήμανε ταυτόχρονα και τη διάλυση της τελευταίας δυναστείας.
Ο Ιμπισίν μεταφέρθηκε αιχμάλωτος στο Ελάμ. Η πόλη του, η Ουρ, καταστράφηκε ολοσχερώς. Στα ερείπια έμεινε μια ομάδα από Ελαμίτες στρατιώτες, οι οποίοι επτά χρόνια αργότερα εκδιώχθηκαν από τον Ισμπιέρρα. Ο Ισμπιέρρα ήταν πλέον βασιλιάς ολόκληρης της Μεσοποταμίας, ιδρυτής της σημιτικής δυναστείας της Ισίν, που έναν αιώνα αργότερα πέρασε στη Βαβυλώνα.
Με τον Ιμπισίν τελειώνει η Σουμερία. Αυτό συνέβη το 2000 π.Χ. Ένας Σουμέριος ποιητής κράτησε ζωντανά τα συναισθήματα των ανθρώπων στην περιοχή σχετικά με την κατεστραμμένη Ουρ. Από τους στίχους του φαίνεται ότι γνώριζε πολύ καλά πως ερχόταν το τέλος. Για άλλη μια φορά, την τελευταία, αναφέρεται ο θεός Ενλίλ. Ο Ενλίλ γεμάτος συμπόνια, βυθισμένος στη θλίψη, κι ο ποιητής δηλώνει ότι οι θεοί δεν ήταν πια με το μέρος των Σουμερίων. Οι στίχοι θυμίζουν τη γερμανική λυρική ποίηση της εποχής του μπαρόκ, κατά τη διάρκεια του Τριακονταετούς Πολέμου:
Ο κακός άνεμος αποφάσισε ν' αλλάξει τους καιρούς
και να αφανίσει τους νόμους, ένας άγριος τυφώνας.
Παρέσυρε στο πέρασμά του την παλαιά τάξη της Σουμερίας,
μαζί της και την εποχή των καλών αρχηγών.
Οι πόλεις της χώρας είναι πια μόνον ερείπια
και έρημοι είναι οι στάβλοι και οι μάντρες.
Πού είναι οι μεγάλοι δυνατοί ταύροι,
πού είναι τα πρόβατα που γεννούσαν τα μικρά τους;
Το νερό στα κανάλια έγινε πικρό
και κατεστραμμένα σπαρτά καλύπτουν τα χωράφια.
Στις στέπες φυτρώνουν μόνον «χόρτα του θρήνου».
Οι μάνες δεν γεννούν πια παιδιά.
Οι άνδρες δεν φωνάζουν τρυφερά τις γυναίκες τους,
ούτε οι γυναίκες φωλιάζουν στο στήθος του άνδρα τους.
Καμία μάνα δεν κουνάει τα παιδιά της στα γόνατα πια.
Σώπασαν και τα γλυκά νανουρίσματα.
Ο θρόνος του βασιλιά είναι πια σε ξένη γη.
Πού μπορεί πια να βρει κανείς το δίκιο του;
Η εξουσία έφυγε για ξένη χώρα,
εκεί που κοιτάει κανείς σκυφτός.
Ο λόγος των θεών πήρε τους νόμους,
επειδή ο Αν είδε με θυμό τη γη του
και το βλέμμα του Ενλίλ είναι φιλικό στον εχθρό.
Ναι, η Νίντου κατέστρεψε το ίδιο της το έργο,
ο Ένκι έδωσε άλλον ρου στους ποταμούς.
Έτσι αποφάσισαν ο Αν και ο Ενλίλ:
Να διώξουν τους ανθρώπους απ' τη γη τους
και να τους αναγκάσουν να πάνε αλλού,
σε ξένη γη. Τη νύχτα το Ελάμ τους σκέπασε
με τη ντροπή του.
Αλίμονο, ο βασιλιάς της Σουμερίας έφυγε
απ' το παλάτι.
Ο Ιμπισίν πήγε στη χώρα των Ελαμιτών,
σε μακρινές χώρες και σύνορα
και μοιάζει με το πουλί που του έκλεψαν τη φωλιά,
τον ξενιτεμένο που δεν βλέπει πια πατρίδα.
Στις άδειες όχθες του Ευφράτη και του Τίγρη
φυτρώνουν πια μονάχα ξερά χόρτα.
Κανένας δεν τολμά να βγει στον δρόμο,
κλείνεται φοβισμένος στην ερειπωμένη πόλη.
Εκεί που ζει πια μόνο η πείνα και ο θάνατος.
Οι τσάπες δεν δουλεύουν πια στα χωράφια.
Οι βοσκοί δεν βγάζουν πια τα πρόβατα έξω.
Τα μαντριά είναι άδεια, χωρίς γελάδια.
Δεν έχει πια γάλα και βούτυρο.
Πέθαναν τα άγρια ζώα που έτρεχαν στις στέπες,
τα ζώα δεν βρίσκουν πουθενά ησυχία.
Η λίμνη στέγνωσε, δεν έχει πια νερό.
Ξεράθηκαν οι όμορφες πρασιές.
Τα δέντρα ξεράθηκαν και κήποι δεν υπάρχουν.
Έτσι αποφάσισαν τη μοίρα μας ο Αν και ο Ενλίλ.
Ο λόγος του Αν –ποιος τον κατήργησε;
Και ποιος θέλησε να παραβεί τις συμβουλές του Ενλίλ;
Αχ, Σουμερία, χώρα του φόβου, εκεί οι άνθρωποι τρέμουν:
Ο βασιλιάς έφυγε και τα παιδιά του θρηνούν.
Μετά από την καταστροφή της Ουρ, η οποία αναφέρεται σε πολλά σουμερικά ποιήματα που διασώζονται μέχρι σήμερα, δεν υπήρχε κανένα μέρος όπου μπορούσε να διασωθεί η σουμερική κληρονομιά. Μόνον η σουμερική γλώσσα, που είχε εξαπλωθεί μέχρι την Έλβα στη Βόρεια Συρία και μέχρι τις χώρες και τα νησιά του Περσικού Κόλπου, συνέχισε να ζει ως γλώσσα των διανοούμενων και των ποιητών. Έμεινε ζωντανή για χίλια χρόνια ακόμη, όπως η λατινική γλώσσα των Ρωμαίων μέχρι τις ημέρες μας.
Οι μαρτυρίες όμως του σουμερικού πολιτισμού, οι ναοί, τα ανάκτορα, οι βιβλιοθήκες, τα γλυπτά, σκεπάστηκαν από την ανελέητη άμμο, εξαφανίστηκαν και μέχρι την εποχή του Ηρόδοτου είχαν ξεχαστεί εντελώς.
Αυτό που έμεινε όμως, όπως η γραφή, τα μαθηματικά, η αρχιτεκτονική, η νομοθεσία, τα σχολεία και η θρησκευτική τάξη, αποσυνδέθηκε από το όνομα του λαού των Σουμερίων, ανεξαρτητοποιήθηκε και έζησε μέσα στους αιώνες ως αυτό που ονομάζουμε σήμερα πολιτισμό, χωρίς να το συνδέουμε στο μυαλό μας με εκείνον τον πολύπαθο, αλλά συνάμα και αναπτυγμένο, κόσμο της ιρακινής ερήμου ανάμεσα στον Ευφράτη και στον Τίγρη και χωρίς να σκεφτόμαστε ότι τα περισσότερα για τα οποία υπερηφανευόμαστε εμείς οι Δυτικοί σήμερα, είχαν ως λίκνο τους εκείνα τα εδάφη.
Το Έπος του Γκιλγκαμές έχει επηρεάσει την ελληνική, αραμαϊκή και συριακή λογοτεχνία. Ο Peter Jensen βρίσκει τον απόηχό του στη Βίβλο, στα ομηρικά έπη και στην ινδο-γερμανική φιλολογία.
Η τελευταία αναφορά στον Γκιλγκαμές σε σφηνοειδή γραφή προέρχεται από τον δεύτερο αιώνα π.Χ. Πιθανόν ο Berossus τον αναφέρει στα Βαβυλωνιακά του, όπως αναφέραμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο, από τα οποία όμως σώζονται μόνο μερικά αποσπάσματα. Στα Βαβυλωνιακά υπάρχει η ιστορία του Κατακλυσμού και εκεί ο ήρωάς της αναφέρεται με το όνομα Ξιουσούθρος, που είναι το εξελληνισμένο όνομα του Σουμέριου Ζιουσούντρα. Στο κείμενο Γίγαντες, που αφορά στους «Γιους του Θεού» ή αγγέλους στη Γένεση (6:1) και στις περγαμηνές της Νεκράς Θάλασσας, που βρέθηκαν στο Κουμράν, αναφέρονται τα ονόματα του Γκιλγκαμές και του Χουμπάμπα σε συμφωνική γραφή: g’gmys και hwb’bys. Μερικούς αιώνες αργότερα ο νεστοριανός Θεόδωρος Μπαρ Κόνι (περίπου το 600 μ.Χ.), ο οποίος γράφει στα συριακά, αναφέρει τον Gligmos ως τον τελευταίο από τους δέκα βασιλιάδες από τον Πέλεγη ως τον Αβραάμ και σύγχρονο του τελευταίου.
Το Έπος του Γκιλγκαμές έχει συγκινήσει την ανθρωπότητα για χιλιετίες και εξακολουθεί και σήμερα να συγκινεί. Εξάλλου, η κληρονομιά της Ανατολής, της αρχαίας Μεσοποταμίας, η κληρονομιά της Σουμερίας, η οποία επανήλθε στο φως μόλις πριν από έναν αιώνα περίπου, είναι σε θέση να μας μάθει σήμερα στα πλαίσια των διαπολιτισμικών σχέσεων, πώς να προάγουμε το ανθρωπολογικό σημαίνον στην πρώτη γραμμή του ενδιαφέροντός μας.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε τη σφραγίδα του Adda, μια αρχαία ακκαδική κυλινδρική σφραγίδα που απεικονίζει (από τα αριστερά προς τα δεξιά) τις θεότητες Inanna, Utu, Enki και Isimud (περ. 2300 π.Χ.)
Σημ. επιμ.: Έχει διατηρηθεί η μεταγραφή των ονομάτων κατά την επιλογή του συγγραφέα.
[1] Garelli Paul, (1964, 1995), Ασσυριολογία, μεφρ. Λιανέρης Νικήτας, Αθήνα, Ινστιτούτο του βιβλίου - Μ. Καρδαμίτσα, σ. 105-106
[2] Κοντενώ, Ζωρζ, (1989), Η καθημερινή ζωή στην Βαβυλώνα και στην Ασσυρία, μεφρ. Έλλη Ι. Αγγέλου, Αθήνα, Δημ. Ν. Παπαδήμα, σ. 228
