«Ο καπετάν Μιχάλης» του Νίκου Καζαντζάκη είναι ένα από τα κορυφαία έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας και από τα τελευταία του πολύ σημαντικού αυτού συγγραφέα· έχει δε χαρακτηριστεί ως «η ιστορίας της ύπαρξης». Πρόκειται για ιστορικό μυθιστόρημα που στηρίχθηκε σε αληθινά γεγονότα αν και υπάρχουν και φανταστικά περιστατικά χάριν λογοτεχνισμού. Πρωταρχικός σκοπός του συγγραφέα ήταν να αποδώσει τα χρόνια της Κρητικής Επανάστασης μέσα από την ιστορία και τη μορφή του κεντρικού του ήρωα ο οποίος έχει σκοπό ζωής το καθήκον (προς την πατρίδα), την αυτοθυσία (για την πατρίδα) και την καθαρή συνείδηση. Ο καπετάν Μιχάλης αποτελεί μια ηγετική όσο και πατρική φιγούρα ενώ το βιβλίο φέρει το όραμα και το βίωμα του Καζαντζάκη για το νησί του.
Η υπόθεση τοποθετείται τον 19ο αιώνα στην επαναστατημένη Κρήτη (γύρω στα 1890) όπου ο καπετάν Μιχάλης έχει ορκιστεί στην ελευθερία της. Ορμητικός, αποφασισμένος, γενναίος, αδέκαστος και ανυπότακτος που όμως κυριεύεται από την σκέψη της γυναίκας του αδελφοποιητού του Νουρήμπεη. Η Εμινέ τον σαγηνεύει και ο εσωτερικός δαίμονας ταλαντεύει το είναι του βάζοντάς τον μπροστά σε κάθε δίλημμα: ηθικό, πατριωτικό κ.ο.κ. Εκείνο τον καιρό, ο Νουρήμπεης μονομαχεί με έναν αδερφό τού καπετάν Μιχάλη για να πάρει εκδίκηση για το θάνατο του πατέρα του και τον σκοτώνει, όμως έχει κι εκείνος τραυματιστεί ανεπανόρθωτα στα γεννητικά όργανα. Μην μπορώντας να ξεπεράσει την αναπηρία του αυτοκτονεί. Ο θάνατός του πυροδοτεί το κλίμα και τις σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, χριστιανών και μουσουλμάνων, κι έτσι λίγο καιρό μετά ξεσπά η επανάσταση ενώ η Εμινέ, που είχε γίνει ερωμένη του καπετάν Πολυξίγκη, ετοιμάζεται να βαφτιστεί για να μπορέσουν να παντρευτούν. Σε μια κρίσιμη στιγμή της πολιορκίας του μοναστηριού, όπου έχουν καταφύγει οι Έλληνες για να σωθούν, το σόι του Νουρήμπεη απαγάγει την Εμινέ και ο καπετάν Μιχάλης αποφασίζει να αφήσει το πόστο του για να τη γλιτώσει. Τα τραγικά γεγονότα κορυφώνονται αφού, λόγω της απουσίας του, οι Τούρκοι καταφέρνουν ένα μοιραίο χτύπημα στο μοναστήρι. Τότε, ο καπετάν Μιχάλης, για να λυτρωθεί από τις τύψεις του, αποφασίζει να σκοτώσει τη γυναίκα που τον σαγήνεψε τόσο.
Πρόκειται για μια ιστορία που υμνεί την ανθρώπινη φύση πολυεπίπεδα: έρωτας και πόθος από τη μια· πίστη, φιλία, συνύπαρξη από την άλλη και μαζί ο συμβιβασμός και η προδοσία. Όπως χαρακτηριστικά διαβάζουμε στο δελτίο τύπου: «Το πρόσωπο του μυθιστορηματικού ήρωα, του γενναίου αξόδευτου αυτού επαναστάτη, του καπετάν Μιχάλη, γίνεται σύμβολο του σύγχρονου αγωνιζόμενου ανθρώπου –ανεξάρτητα από την καταγωγή, τον τόπο διαβίωσης, το θρήσκευμα και τα πιστεύω του– που πασχίζει για επιβίωση σωματική και ψυχική, αναφωνώντας με τον δικό του τρόπο "Ελευθερία ή Θάνατος". Εστιάζοντας σε μία χρονική περίοδο, σε πρόσωπα και γεγονότα πραγματικά, η παράσταση ζωντανεύει επί σκηνής μία ταραγμένη περίοδο της ελληνικής ιστορίας και αναδεικνύει όχι μόνο την έχθρα μα και τις σχέσεις αδελφοσύνης δύο λαών, που χρειάστηκε να συνυπάρξουν για αιώνες. [...] Επιχειρεί να δώσει το μήνυμα στους θεατές πως η ψυχή του ανθρώπου είναι αδέσμευτη και πολυδύναμη. Πως ο καθένας από εμάς οφείλει να αγωνίζεται για να ζει τη ζωή του καταπώς ο ίδιος την αισθάνεται. Ειδικά σε έναν κόσμο αβέβαιο, έναν κόσμο που ταλανίζεται από κρίσεις είναι σημαντικό να θυμηθούμε πως ο αγώνας είναι διαρκής, είναι επίπονος, αλλά όχι χαμένος.». Καταλαβαίνετε πως η διαχρονική χροιά του έργου αφορά την ανθρώπινη φύση, τη δύναμη ψυχής, την ελεύθερη βούληση και την ανάγκη της ελευθερίας σε όλα τα επίπεδα.
Στο θέατρο Αλκμήνη, και τούτη τη χρονιά, μπορείτε να παρακολουθήσετε την παράσταση «Ο καπετάν Μιχάλης: Ελευθερία ή Θάνατος» σε σκηνοθεσία Μανώλη Ιωνά, που δομήθηκε σε διασκευή του σημαντικότατου αυτού μυθιστορήματος από τον ίδιο και την Κωνσταντίνα Νικολαΐδη. Ένα επιτυχημένο εγχείρημα που δίνει ανάγλυφα την ατμόσφαιρα, την εποχή, τους χαρακτήρες και τις σχέσεις, κρατώντας ανέπαφες τη δράση και την πλοκή του πρωτότυπου έργου. Η επίσκεψη αξίζει όχι μόνο λόγω της ψυχαγωγικής επαφής, που χαρίζει μια επαγγελματική θεατρική εμπειρία, αλλά και για όλα τα μηνύματα της ιστορίας αυτής· για τον πολυεπίπεδο χαρακτήρα της και τα υπαρξιακά διλήμματα που θέτει. Μπορεί ο κατακτητής να είναι φίλος με τον υπόδουλο; Μπορείς να ερωτευθείς ελεύθερα; Πού βρίσκονται τα όρια του καθήκοντος; Πού βρίσκονται τα όρια της φιλίας ή του έρωτα; Υπάρχουν; Κι άμα υπάρχουν, τότε κατά πόσο ελεύθερος είναι κανείς και κατά πόσο υπόλογος στο όποιο χρέος;
Δημιουργείται λοιπόν ένα τρίπτυχο για την ελευθερία: εκείνη της πατρίδας –του τόπου, των χωμάτων–, εκείνη της ψυχής μαζί με εκείνη των ιδεών, των ιδανικών και των πιστεύω.
«Ξέρεις πια πως εσύ, όχι η τύχη, όχι η μοίρα, μήτε οι άνθρωποι γύρα σου, εσύ μονάχα έχεις, ό,τι κι αν κάμεις, ό,τι κι αν γίνεις, ακέραιη την ευθύνη.»
Να πάτε για πληθώρα λόγων. Επειδή σας αρέσει το θέατρο, επειδή σας αρέσει η ιστορία, επειδή σας αρέσει το δράμα, επειδή σας αρέσουν οι συνθήκες που προσφέρουν ουσία και βάθος, επειδή σας γοητεύουν οι ανθρωποκεντρικές ιστορήσεις ή οι ηρωικές ή οι αισθηματικές, επειδή «ζωντανεύει» μια εποχή, επειδή αφήνει απόσταγμα...
