Αντανακλάσεις της μουσικής και του ήχου στη θεατρική σκηνή
Ακόμα κι αν δεν έχετε δει καμία ταινία του, ακόμα κι αν δεν γνωρίζετε καν το όνομά του (λίγο απίθανο αυτό αλλά ποτέ δεν ξέρεις), ακόμα κι αν δεν σας αρέσει το ύφος ή η ματιά του (δεν αποκλείεται) σίγουρα θα αγαπήσετε το βιβλίο του. Ο Peter Brook συναντά το ελληνικό αναγνωστικό και φιλότεχνο κοινό μέσα από την έκδοση του βιβλίου του, Άκου!: Αντανακλάσεις της μουσικής και του ήχου στη θεατρική σκηνή, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Συρτάρι.
Επειδή το έργο του Μπρουκ είναι λίγο ή πολύ οικείο (ή γνωστό τέλος πάντων) ας σημειώσουμε αρχικά πως αυτό το βιβλίο δεν απευθύνεται σε συγκεκριμένο κοινό. Μην νομίζετε δηλαδή ότι διαβάζεται ή αφορά κινηματογραφόφιλους ή θεατρόφιλους ή μουσικόφιλους κ.π.λ. Όλοι οι φιλότεχνοι θα το απολαύσουν και έχουν να λάβουν από αυτό, όλοι οι σκεπτόμενοι και, φυσικά, όλοι οι φιλαναγνώστες. Ουσιαστικά, μια μεγάλη γκάμα αναγνωστών θα γοητευθούν και θα κερδίσουν, στοιχείο που προσφέρει στον τίτλο μέγιστο πλεονέκτημα.
Διαβάζοντας βλέπεις πώς «στέκεται» ένας μεγάλος δημιουργός απέναντι στην τέχνη (υπάρχει σχόλιό του ως προς τη λέξη «δημιουργός» την οποία δεν αποδέχεται και εξηγεί τον λόγο) και πολλά επιμέρους πράγματα όπως: ποιος είναι μεγάλος ηθοποιός, τι αφορά μια όπερα, ποιος ο αντίκτυπος των μιούζικαλ, πού βρίσκεται η ζωή (!), ποιο είναι το απαραίτητο πεδίο για τον ηθοποιό που θέλει να αναπτύξει όλα του τα εργαλεία... ως και για τον παλμό του σιωπηλού κόσμου.
Σε συνέντευξή του στο Βήμα της Κυριακής είχε πει ότι: «η ζωή είναι μια μεγάλη λέξη [...] το θέατρο είναι ένα εργαλείο, ένας μεγεθυντικός φακός, για να δούμε καθαρά τις λεπτομέρειες της ζωής και των σχέσεων. Η παραμικρή λεπτομέρεια μπορεί να γίνει παράσταση, αρκεί κάποιος να την κάνει ζωντανή και ενδιαφέρουσα.».
Μιλάει για τον ήχο, λοιπόν, αλλά μιλάει και για τη σιωπή. Μιλάει για τη σιωπή, το κενό όπως θα πει στα σημεία, αφού έχει μελετήσει κι αναλύσει τον κάθε ήχο ενώ έχει διερευνήσει και την κάθε δόνηση, απ' όπου κι αν αυτή προέρχεται. Και τότε, καταλαβαίνει ότι μπορεί να μιλήσει (και) με τη σιωπή και μάλιστα τη σημαίνουσα αξία της.
...ένα θέατρο χωρίς εξωτερικά στηρίγματα, ένας χώρος κενός, μέσα στον οποίο η παρουσία του ηθοποιού κι αυτό που μεταφέρει, να ανοίγουν ένα νέο, γεμάτο δόνηση κόσμο.
Ο Πίτερ Μπρουκ θέτει πολλά υπαρξιακά ερωτήματα στα έργα του κι εξερευνά διαρκώς νέα δεδομένα: ταξιδεύει παντού, γνωρίζει γιόγκι, δερβίσηδες, γκουρού, σαμάνους... γνωρίζει αρχαίες διδασκαλίες και θέατρο κ.ο.κ. Μελετά πολιτισμούς, μουσικές, θέατρα και (ίσως) ανακαλύπτει το μυστικό της ανώτερης τέχνης, του πώς να γίνεις μεγάλος μέσα από αυτή.
Περισσότερο όμως από κάθε άλλο, σε αυτό το βιβλίο, επιθυμεί να εξερευνήσουμε μαζί το άπειρο εύρος των εμπειριών είτε πρόκειται για εκείνες που μας αγγίζουν βαθιά είτε για τις άλλες που μας αφήνουν αδιάφορους. Ύστερα, η αποκωδικοποίηση αυτών των μηχανισμών οδηγεί στη σοφία.
Στο πρώτο μέρος, νομίζω πως βρήκε τις λέξεις να περιγράψει αυτό που όλοι γνωρίζουν ή έχουν κατακτήσει αλλά δεν είχαν τον τρόπο να το μεταλαμπαδεύσουν. Αυτό το μέρος αφορά ένα θεωρητικό κομμάτι βιωματικής υφής και μελέτη με διάφορες πληροφορίες, μεταξύ των οποίων θα συναντήσουμε –για παράδειγμα– απαντήσεις σε ζητήματα όπως τι είναι αυτό που μας κάνει να αναγνωρίζουμε αυτοστιγμεί την Πέμπτη του Beethoven από τις τρεις πρώτες νότες της! Και γιατί αυτές οι νότες αρκούν για το «κάλεσμα»!
Η δασκάλα του έλεγε: Ο μοναδικός λόγος για να μάθεις μουσική, δεν είναι για τον εαυτό σου. Είναι για να τη μοιραστείς με κάποιον άλλο.
Γενικότερα, νιώθεις –αφουγκράζεσαι καλύτερα– τον καλλιτέχνη στις λέξεις. Προσωπικά, βρήκα και μερικούς ακόμα λόγους για να/που αγαπώ το θέατρο και στο τέλος τέλος, τους λόγους που με κάνουν να θεωρώ το θέατρο ως την ύψιστη μορφή τέχνης.
Κάθε στιγμή κυοφορεί τη δυνατότητα μιας νέας δημιουργίας.Μόνο εκείνοι που τίποτα δεν μπορεί να τους σταματήσει δύναται να υπερβούν όλα τα όρια της αποτυχίας, της απογοήτευσης και της «πέρα από όλα» αναμονής για ένα κάλεσμα που ίσως δεν έρθει ποτέ.Μέσα στα απειροελάχιστα κενά, εμφανίζεται η ζωή.
Αν πρέπει να υπογραμμίσω κάτι εδώ, θα ήθελα να αναφερθώ στο προσωπικό βίωμα, δηλαδή στην αξία που έχουν οι εμπειρίες για τον δημιουργό, στη δημιουργική δραστηριοποίηση, και πως αυτό το βίωμα πρέπει να αναλυθεί στιγμή τη στιγμή, να αποκωδικοποιηθεί και να συλληφθεί στο σύνολό του. Κάπου λέει: «Είναι ολοφάνερο πως η γνώση του Shakespeare για τον κόσμο, τις διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών κ.ά., δεν προήλθε ούτε από τους ακαδημαϊκούς ούτε μελετώντας [...] Το κλειδί ήταν απλά... το άκουσμα.». Με διεισδυτικό μα απλό λόγο μάς εξηγεί τη σημασία της παρατήρησης και της μελέτης αυτής. Προσοχή, όχι μόνο με τα μάτια αλλά και με τα αφτιά –εννοείται και με τη μύτη, με την αφή... αλλά το δοκίμιο πραγματεύεται τον αντίκτυπο του ήχου. Η γράφουσα αισθάνεται ότι οφείλει μια παρένθεση. Η παρατήρηση με τα μάτια είναι πολύ πιο αυτόματη διαδικασία στον άνθρωπο ενώ η παρατήρηση με τα αφτιά, του ήχου, χρειάζεται επιπλέον δουλειά κι ανάπτυξη.
Στο δεύτερο μέρος μάς πιάνει από το χέρι και μας ξεναγεί στον κόσμο του. Στα έργα, τις δουλειές του και μοιράζεται μαζί μας τις εμπειρίες του. Φτάνοντας εδώ, αντιλαμβάνεσαι καλύτερα εκείνο το «Άκου!», την προστακτική του που δεν απευθύνεται μόνο στον αναγνώστη αλλά και στο τι αποκόμισε ο ίδιος ακούγοντας! Εδώ, συνδέει τον ήχο –τον όποιο– με τη μουσική, τον λόγο και φυσικά με τη σιωπή ή την παύση. Ενδεικτικά θα μεταφέρω δύο αποσπασματικές φράσεις για να δείξω τη σπουδαιότητα των «ευρημάτων» του Μπρουκ:
Οι λέξεις δεν μπορούν να πάνε τόσο πέρα όσο η μουσική....η αγάπη που μόνο η μουσική μπορεί να εκφράσει.
Το ίδιο βιβλίο έχει και μια άλλη αξιοπρόσεκτη παράμετρο. Λειτουργεί ως μαρτυρία για το πώς λειτουργούσαν (και λειτουργούν) τα θέατρα στην εποχή του Μπρουκ με μια εστίαση στο αμερικανικό μιούζικαλ και την όπερα. Εκ των έσω, λοιπόν, βλέπουμε σπαράγματα της δικής του επαφής μέσα από περιστατικά που μας αφηγείται. Το σύνολο αποτελεί ένα σεμιναριακό σύγγραμμα, πηγή γνώσης, και αφορμή αναζήτησης.
Το σίγουρο είναι πως σου δίνει έναυσμα να ψάξεις και να ψαχτείς, σε γεμίζει με γνώσεις περί μουσικής και ήχου γενικότερα και σε αφήνει πλουσιότερο και σοφότερο.
Μεγάλο ναι!
