Ποιο ήταν το έναυσμα που σε οδήγησε να γράψεις την ιστορία της ανταλλαγής των πληθυσμών του 1922 μέσα από τα μάτια του επτάχρονου Εμίν Αλί, που αναγκάζεται να αποτελέσει μέρος της;
Γιασεμίν Οζέκ: Η ανταλλαγή είναι ένα πολύ ευαίσθητο θέμα. Εκατομμύρια άνθρωποι κούνησαν τα χέρια τους και στις δύο όχθες του Αιγαίου. Φυσικά υπάρχουν πάρα πολλά δάκρυα και στενοχώρια και στις δύο πλευρές. Εγώ ήθελα να εξηγήσω τις επιπτώσεις της ανταλλαγής στους ανθρώπους και όχι τους λόγους· κατά τη γνώμη μου, η οπτική των παιδιών για τα γεγονότα είναι πιο αγνή και αφιλτράριστη από τους ενήλικες. Δεν υπάρχουν διακρίσεις στον κόσμο τους. Τα παιδιά πάντα θέλουν να ζουν με αγάπη, με ειρήνη και να δίνουν ελπίδα. Γι' αυτό στην αρχή του βιβλίου ο Εμίν Αλί λέει αναφερόμενος στον πατέρα του: «Στα τριάντα τέσσερά σου, η ιστορία της ζωής σου ήταν γεμάτη δυσκολίες και αίμα. Η δική μου όμως, που ήμουν μόλις εφτά χρονών, ήταν σαν παραμύθι, το παραμύθι των παιδικών μου χρόνων.». Τα παιδιά πάντα βρίσκουν έναν δρόμο να είναι ευτυχισμένα και να είναι χαρούμενα. Γι' αυτό, ως συγγραφέας, έγραψα αυτό το μυθιστόρημα μέσα από το βλέμμα ενός παιδιού.
Όταν έγραφα την ιστορία, πάντα κρατιόμουν από τον Εμίν Αλί και την Δέσποινα. Δεν υπήρχε η ιστορία του βιβλίου αλλά ο Εμίν Αλί υπήρχε από την αρχή. Με το κοντό παντελονάκι του, με περίμενε στα σκαλιά του σπιτιού του τα οποία έβλεπαν στην πλατεία του χωριού.
Είσαι εγγονή ανταλλαγέντων και έχεις γεννηθεί στην Κωνσταντινούπολη. Πώς ένιωσες όταν περιέγραφες μια ιστορία παρόμοια με εκείνη της δικής σου οικογένειας;
Γ.Ο.: Τα δύσκολα πράγματα που έζησαν είτε η οικογένεια μου είτε κάποια άλλη οικογένεια που δεν ξέρω, πάντα με επηρέαζαν πολύ βαθιά. Γι' αυτό ήθελα να γράψω κάτι στη μνήμη εκατομμυρίων ανθρώπων που έπρεπε να εγκαταλείψουν τη γενέτειρά τους. Φυσικά κάπου κάπου είχα δύσκολες στιγμές όταν σκεφτόμουν τι έζησαν και δάκρυζα αλλά αν έχω κάνει κάτι, τουλάχιστον για να τους θυμόμαστε, χαίρομαι πολύ.
Τι συναισθήματα σου προκάλεσε η συγγραφή του βιβλίου;
Γ.Ο.: «Όπως η πρώτη πνοή ενός μωρού, έτσι και ο τόπος όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε κάποιος είναι εξίσου σημαντικός! Πρώτα σου μαθαίνει να ζεις, μετά το ποιος είσαι!» Το μυθιστόρημα άρχισε με αυτές τις προτάσεις. Σχεδόν δύο εκατομμύρια άνθρωποι από τις δύο όχθες έφυγαν από τη χώρα που γεννήθηκαν. Δυστυχώς, πολλοί ήξεραν ότι δεν θα την ξαναέβλεπαν πια. Έπρεπε να αποχαιρετήσουν όχι μόνο την πατρίδα τους αλλά και τα σπίτια τους, τους γείτονές τους και τις συνήθειές τους. Ήταν μεγάλη απελπισία.
Νομίζω ότι όλοι οι ανταλλαγέντες ένιωσαν πολλά συναισθήματα: θυμό, θλίψη, χωρισμό και λαχτάρα. Από την μία πλευρά και εγώ αισθάνθηκα τα ίδια συναισθήματα όταν έγραφα το βιβλίο και από την άλλη είμαι χαρούμενη επειδή έτσι θυμόμαστε τους πρόγονους μας.
Η ιστορία, που μας περιγράφεις στο βιβλίο, είναι προϊόν μυθοπλασίας ή περιέχει κάποια στοιχεία αληθινά;
Γ.Ο.: Η ιστορία είναι προϊόν μυθοπλασίας αλλά βέβαια έχει στοιχεία από τα πραγματικά γεγονότα και από τον πόνο που προκάλεσαν αυτά.
Ποιο είναι το μήνυμα που θα ήθελες να περάσεις στους αναγνώστες στην Ελλάδα, που αγκάλιασαν με αγάπη το βιβλίο σου;
Γ.Ο.: Πρώτα απ' όλα, θέλω να ευχαριστήσω πολύ τους Έλληνες αναγνώστες που αγκάλιασαν το βιβλίο μου. Ως συγγραφέας, έχει μεγάλη σημασία για εμένα και ανυπομονώ να τους γνωρίσω από κοντά. Οι πρόγονοί μας έζησαν πολλές δύσκολες στιγμές και στις δύο όχθες.
Δυστυχώς, δεν μπορούμε να γυρίσουμε τον χρόνο πίσω αλλά μπορούμε να τους θυμόμαστε. Επειδή έχουμε τόσες πολλές αναμνήσεις ο ένας από τον άλλον ακόμα και σήμερα νιώθουμε, ζούμε αυτούς τους δεσμούς στα σοκάκια είτε στην Ελλάδα είτε στην Τουρκία. Αν δεν ξεχάσουμε αυτούς τους δεσμούς, πιστεύω ότι θα ζήσουμε με ειρήνη όπως οι πρόγονοί μας, που έζησαν μαζί για αιώνες με σεβασμό. Να μην ξεχνάμε ότι, ο άλλος τρόπος δεν μας έκανε ευτυχισμένους και στο τέλος μας έφερε δάκρυα, όχι χαμόγελα.
Το βιβλίο μιλάει στις καρδιές μας. Μας μεταφέρει σε εκείνη την εποχή και ζούμε μαζί με τους ήρωες τον ξεριζωμό από τον τόπο που γεννήθηκαν. Τι πιστεύεις, οι ήρωες που αντιπροσωπεύουν τους απλούς ανθρώπους, κατάφεραν να νιώσουν τον νέο τόπο πατρίδα τους ή ένιωθαν μέχρι τον θάνατό τους μετέωροι ανάμεσα σε δύο πατρίδες;
Γ.Ο.: Πρώτα από όλα, αν έχω καταφέρει να μιλήσω στις καρδιές σας με το βιβλίο μου, είμαι ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος. Σκεφτείτε ότι ακόμη και ένα λουλούδι, όταν μεταφέρεται από ένα μέρος σε άλλο μέσα στο ίδιο σπίτι, μπορεί να χάσει τα φύλλα του και να μαραθεί. Πόσο μάλλον ένας άνθρωπος που πρέπει να εγκαταλείψει τη γη όπου γεννήθηκε. Νομίζω ότι έχουν μια αγανάκτηση και μια λαχτάρα που δεν μπορώ να περιγράψω. Μάζεψαν ολόκληρη τη ζωή τους σε δύο τρεις βαλίτσες. Τα καινούργια σπίτια που τους έδωσαν δεν ήταν το ίδιο μεγάλα ή μικρά. Και τα χωράφια, οι ελαιώνες... Ας μην ξεχνάμε ότι οι άνθρωποι θυμούνται περισσότερο το παρελθόν τους όσο μεγαλώνουν. Πώς μπορούν να ξεχάσουν;
Παρόλο το πολιτικό σκηνικό που επικρατούσε τότε, οι λαοί ζούσαν αδελφωμένοι. Μετά την ανταλλαγή, ποια συναισθήματα πιστεύεις ότι επικρατούσαν στις καρδιές τους;
Γ.Ο.: Εγώ θέλω να απαντήσω με μία πρόταση από το βιβλίο: «Εμείς, τα αποδημητικά πουλιά που έμειναν σε μία από τις δύο όχθες, αλλά πάντα απέναντι από τους αγαπημένους μας.».
Οι αγαπημένοι τους δεν ήταν μόνο η πατρίδα τους. Ήταν τα σπίτια τους, ήταν τα πράγματά τους, ήταν οι γείτονές τους. Αλλά το πιο θλιβερό απ' όλα είναι ότι οι τάφοι των νεκρών συγγενών έμειναν πίσω στις δύο όχθες.
Τι μηνύματα ήθελες να περάσεις στο αναγνωστικό κοινό με τη συγγραφή του βιβλίου;
Γ.Ο.: Σήμερα, είτε στην Τουρκία είτε στην Ελλάδα, όταν περπατάμε στα σοκάκια και έχουμε μία κουβέντα μεταξύ μας πάντα λέμε: «Αχ η γιαγιά μου είναι από την Θεσσαλονίκη, την Κρήτη, την Λέσβο... ή αχ ο παππούς μου είναι από την Προύσα, την Τραπεζούντα, το Αϊβαλί...» και συνεχίζει έτσι. Έχουμε τόσες πολλές αναμνήσεις ο ένας από τον άλλον! Οι κοινοί δεσμοί τους μας έμειναν κληρονομιά. Ακόμα και σήμερα συναντιόμαστε με κοινά τραγούδια, μεζέδες, κοινά λόγια, αναμνήσεις είτε στην Ελλάδα είτε στην Τουρκία.
Ξέρετε ότι εμείς στην Τουρκία όταν πίνουμε ρακί και τρώμε μεζέδες, ακούμε τραγούδια τόσο στα ελληνικά όσο και στα τουρκικά;
Οι πρόγονοί μας έχουν υποφέρει αρκετά. Αν θυμόμαστε αυτά και αν κοιτάζουμε με αγάπη και σεβασμό ο ένας τον άλλον, κανείς δεν θα μπορέσει να μας χωρίσει ποτέ. Πιστεύω και εύχομαι να γίνει έτσι.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Η Γιασεμίν Οζέκ μιλάει για το βιβλίο της, Δέσποινα, μάτια μου, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη.
