Ο Αντρέ Μαλρό γράφει στην εισαγωγή του πρώτου τόμου του έργου Το Σύμπαν της Τέχνης, το οποίο είναι αφιερωμένο στην τέχνη των Σουμερίων: «Εάν ο Ντελακρουά –πριν από εκατό χρόνια– είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα που δείχνω εδώ, δεν θα τους είχε δώσει σημασία.». Και παρακάτω συμπληρώνει: «Τα δύο τρίτα από τα έργα, που είχαν συγκεντρωθεί εδώ, ήταν άγνωστα το 1930 ακόμη και στους ειδικούς, γιατί ανακαλύφθηκαν αργότερα. Και δεν είναι μόνο ότι το ανακάλυψαν στις ημέρες μας, αλλά ότι τα είδαν και ως έργα τέχνης.».
Αυτό σημαίνει όμως ότι αυτό το βιβλίο θα ήταν αδύνατο να είχε γραφτεί πριν από πενήντα χρόνια. Γιατί δεν έλειπαν μόνο τα έργα, αλλά και οι στοιχειώδεις προϋποθέσεις από τους αναγνώστες για να καταλάβουν τη σουμερική τέχνη. Γιατί αυτό που λέει ο Μαλρό για την τέχνη ισχύει για τον τρόπο σκέψης και τα γεγονότα της ιστορίας γενικότερα. Η κατανόηση που διαθέτουμε σήμερα είναι τόσο νέα όσο και οι γνώσεις που έχουμε αποκτήσει.
Σήμερα θεωρούμε τη σουμερική τέχνη εξαιρετικά σύγχρονη. Αυτό κυρίως ισχύει για τα χρωματιστά κεραμικά της 4ης χιλιετίας π.Χ., τα οποία στην πραγματικότητα ήταν τα πλέον μεγαλειώδη έργα του ανθρώπου εκείνης της εποχής.
Ο πηλός είναι ένα υλικό που πλάθεται εύκολα. Μήπως και η Βίβλος δεν αναφέρει ότι ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο από αυτό το υλικό; Οι κάτοικοι της πεδιάδας μεταξύ του Τίγρη και του Ευφράτη χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά τον πηλό για πολλά χρόνια. Με αυτό έκτιζαν τα σπίτια τους, με αυτό έδιναν σχήμα στα σκεύη τους, όπως γαβάθες, κύπελλα, κανάτια, αγγεία.
Δεν είναι μόνο τα πολλά τζάκια στα οποία οι άνθρωποι μαγείρευαν και ο καπνός που έβγαινε από αυτά ταξίδευε ψηλά. Καπνός έβγαινε και από χωμάτινους λόφους, οι οποίοι ουσιαστικά ήταν καμίνια.
Οι αρχαιολόγοι έρχονται για άλλη μια φορά να μας δώσουν τα φώτα τους. Μας δείχνουν κομμάτια πρώιμης κεραμικής τέχνης, έξι ως επτά χιλιάδων ετών, πολλά από τα οποία είναι βαμμένα με έντονα χρώματα και σχέδια, που θυμίζουν σύγχρονη τέχνη, και θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι κατασκευάστηκαν πριν από λίγες ημέρες. Αυτό όμως που εμείς αποκαλούμε μοντέρνο και θεωρούμε καλαίσθητο κατασκευάστηκε σε αιώνες παρωχημένους από ανθρώπους για τους οποίους γνωρίζουμε ελάχιστα και αυτά εξαιτίας των αγγείων τους, των οποίων τα σχέδια αντιγράφουμε σήμερα.
Παρατηρούμε άλλη μια φορά τις μικρές γυναικείες φιγούρες με θαυμασμό για την τόσο πρώιμη επιθυμία των ανθρώπων να παραστήσουν τις ανθρώπινες μορφές εκείνων των ανθρώπων, που ακόμη πιο παλιά είχαν μάθει να κτίζουν καλύβες και να σπέρνουν το σιτάρι.
Με την κεραμική πάντως συμβαίνει κάτι διαφορετικό, καθώς πίσω από αυτές τις πρωτόγονες αναπαραστάσεις του γυναικείου σώματος μπορούμε να διακρίνουμε την επιθυμία των ανθρώπων να μεταφέρουν στο περιβάλλον και στη γη τους τη γονιμότητα των γυναικών, να κάνουν το χώμα εύφορο και ίσως να ικετεύσουν για τη γέννηση υγιών παιδιών.
Με την κεραμική ικανοποιούσαν τον στόχο τους να εκφράσουν τη μορφή που ήθελαν, δίνοντάς της το κατάλληλο σχήμα. Και γνωρίζουμε πολύ καλά από εκείνη την περίοδο, αλλά και από μεταγενέστερες, παραδείγματα καλοσχηματισμένων αγγείων, χωρίς όμως ζωγραφική ή γραπτή διακόσμηση. Πρέπει, λοιπόν, να υπήρχε ιδιαίτερος λόγος για να ζωγραφίσουν γαβάθες, αμφορείς, πιατέλες και αγγεία.
Ίσως η αφορμή για τους λόγους που οδήγησαν στην αναπαράσταση αυτών των πρώτων μορφών να βρίσκεται στο ότι η θρησκευτική διείσδυση σε όλους τους τομείς της ζωής, εκείνη την πρώιμη περίοδο, ήταν τόσο έντονη που το καθετί συνδεόταν με κάποιον μύθο και εξυπηρετούσε τη λατρεία.[1]
Δεν είναι σίγουρο αν τα ζωγραφισμένα αγγεία και έργα τέχνης κατασκευάζονταν και για καθημερινή χρήση, είναι όμως βέβαιο ότι οι ρίζες τους ήταν θρησκευτικές και ο χώρος αναζήτησής τους είναι η λατρεία. Έτσι μόνο εξηγείται και η ιδιαίτερη φροντίδα για το προσεγμένο σχήμα εκείνων των πρώιμων αγγείων και τη ζωγραφική τους.
Με την πρώτη ματιά εκείνος που τα παρατηρεί σήμερα, βλέπει μια τέχνη σύγχρονη και εκλεπτυσμένη. Αυτή όμως είναι η επιφανειακή εντύπωση. Αν μελετήσει κάποιος πιο προσεκτικά τα αγγεία από την Τελ Ματάρα, την Τελ Χασούνα, τη Σαμάρα, την Τελ Χαλάφ, την Τελ Τσαγκάρ Μπαζάρ, την Τελ Αρπαχιγιέ, το Τέπε Γκάουρα και τα Σούσα, θα κατανοήσει ότι πίσω από τη ζωγραφική διακόσμηση κρύβεται κάτι άλλο. Φαίνεται καθαρά η πρόθεση εκείνων που έφτιαξαν τα αντικείμενα και τα αγγεία να τα χρησιμοποιήσουν για λατρευτικούς σκοπούς.
Η ζωγραφική στα κεραμικά αντικείμενα έχει, επομένως, λατρευτικό χαρακτήρα. Με τον ζωγραφικό διάκοσμο το κεραμικό δηλώνει τι συμβολίζει και πού χρησιμοποιείται στη λατρεία. Η ζωγραφική είναι δηλωτική. Αυτό που εμείς αποκαλούμε ντεκόρ, έπαιζε εκείνη την εποχή τον ρόλο του προδρόμου της γραφής, η οποία δεν είχε ακόμη ανακαλυφθεί. Οι μυημένοι Σουμέριοι «διάβαζαν» μέσα από τα σχήματα και τις φιγούρες, που παριστάνονταν επάνω στα αγγεία, έναν κώδικα λατρευτικής έκφρασης. Έτσι εξηγούνται η μεγάλη ποικιλία σε σχήματα, αλλά και η εκπληκτική ακρίβεια στην κεραμική τέχνη.
Η γραφή δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμη. Και όμως, αυτό που παρακολουθούμε, τα σχήματα των αγγείων, η ζωγραφική τους και το ψήσιμο των πήλινων αντικειμένων, δεν είναι λιγότερο σημαντικό από την αρχή μιας τέχνης, που έφθασε σε υψηλό ποιοτικό επίπεδο. Σε μερικά μέρη ανάμεσα στην Ανατολία και στην Περσία υπάρχει μία στοιχειώδης «βιομηχανία» κεραμικών. Αξίζει να πούμε ότι την ίδια στιγμή παρατηρούμε τα αγγεία, που είναι διακοσμημένα με μεγάλη φαντασία, να χάνονται και τη θέση τους να καταλαμβάνουν άλλα, που δεν υστερούν σε ομορφιά, αλλά αυτή τη φορά είναι μονόχρωμα, πράγμα που πρέπει να συνδέεται σίγουρα με την τεχνική του κεραμικού τροχού, του οποίου η ανακάλυψη θα γίνει στην Εγγύς Ανατολή.
Σε αντίθεση με τα κείμενα σφηνοειδούς γραφής, που δεν δυσκόλεψαν τους επιστήμονες στην αποκρυπτογράφησή τους, η γλώσσα της κεραμικής παραμένει ένα μεγάλο μυστήριο, που δεν αποκαλύπτει τα μυστικά του. Κι αυτό, γιατί πίσω από τα σχήματα και τα σύμβολα δεν κρύβονται κάποια γλωσσικά περιεχόμενα. Είναι περισσότερο φορείς μιας άγνωστης μυθικής τελετουργίας.
Το γεγονός ότι, σε πολλά μέρη οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν πήλινα ειδώλια μαζί με τα αγγεία έχει την ερμηνεία του. Ανθρώπινες μορφές και ζώα, ιδιαίτερα γυναικείες φιγούρες και ταύροι, τα οποία θεωρούνταν σύμβολα γονιμότητας, δείχνουν ότι χρησιμοποιούσαν και αγγεία για τη λατρεία της γονιμότητας και τα ζωγράφιζαν με συγκεκριμένα σχέδια. Είναι πιθανό να τα χρησιμοποιούσαν ως αναθηματικά αγγεία για νερό ή λάδι, ή ως δοχεία προσφορών για καρπούς και σιτάρι. Ίσως τα χρησιμοποιούσαν για να συλλέγουν το αίμα των ζώων ή των ανθρώπων που θυσίαζαν προς τιμήν των θεών.
Το 1948 ο Ρόμπερτ Μπρέινγουντ ανακάλυψε κοντά στην πόλη Κιρκούκ γαβάθες με λεπτές γραμμές γύρω από το στόμιό τους. Σε πολλές από αυτές τις γαβάθες παρατηρούμε μια πρώιμη προσπάθεια να αποδοθούν το βάθος και οι διαστάσεις της παράστασης. Πολλές φορές τα βουνά και οι λόφοι παριστάνονταν σαν στέγες, ενώ και σε άλλες φαίνεται ότι προσπάθησαν να αποδώσουν σχηματικά το νερό που κυλάει.
Μορφές από τη φύση σε διάφορα σχήματα βρέθηκαν πολλές και στην κεραμική της Τελ Χασούνα. Προέρχονται από έναν μικρό οικισμό επάνω σ' έναν λόφο κοντά στη Μοσούλη, όπου τα πρώτα σπίτια χρονολογούνται από την Εποχή του Λίθου. Ιδιαίτερα επάνω σε υδρίες, που είναι σχεδόν σφαιρικές, εμφανίζεται εδώ παράλληλα με τη ζωγραφική και εγχάρακτος διάκοσμος. Οι δύο τεχνικές παριστάνουν όμοια σχέδια, καλάμια και πλέγματα από καλάμια, χωρίς να τα αποδίδουν εντελώς ρεαλιστικά.
Η τεχνική είναι τόσο άψογη, ώστε δεν μπορούμε να μιλήσουμε για πρωτόγονη ζωγραφική ή χάραξη, και κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη ρεαλιστική απόδοση των σχημάτων από τους δημιουργούς τους. Σίγουρα είναι κάτι περισσότερο από μια καλλιτεχνική ανησυχία. Πρόκειται για αντικείμενα ζωτικής σημασίας, όπως το σιτάρι ως τροφή και πρώτη ύλη.
Ο Σέτον Λόυντ κατά τις ανασκαφές, που διεξήγαγε το διάστημα 1943-1944, έφερε στο φως θεμέλια από πλίνθινα σπίτια και κοντά σε αυτά ίχνη από στρογγυλά κτίσματα που μοιάζουν με τους αρχαίους ναούς του Εριντού και του Τέπε Γκάουρα. Ο Λόυντ πιστεύει ότι ήταν αλώνια. Μπορεί και να είναι. Πάντως αυτές οι σιταποθήκες και τα αλώνια θα έπαιζαν σίγουρα πολύ μικρό λειτουργικό ρόλο, όπως και τα ζωγραφιστά αγγεία. Είναι πιθανό να παριστάνουν και αποθήκες τροφής για τους ιερούς χώρους, που θα μπορούσαν να συμβολίζουν, λόγω του στρογγυλού τους σχήματος, την πρώτη πηγή τροφής του ανθρώπου, το γυναικείο στήθος. Δεν είχαν κανένα λόγο να κρύψουν κάτι, αφού όλη η ζωή τους στηριζόταν στη λατρεία. Γι' αυτό το νερό, ο ήλιος, η γονιμότητα, η τροφή και η ζωή αποτελούσαν μια ενότητα που την απεικόνιζαν, ενώ στην άλλη πλευρά βρίσκονταν η ξηρασία, η νύχτα, η στειρότητα και ο θάνατος. Μέσα σε αυτήν τη διαρκή αγωνία της εναλλαγής των καταστάσεων ξεδιπλώνονταν η ζωή των Σουμερίων. Από αυτήν γεννήθηκε ο πρώτος πολιτισμός και δημιουργήθηκε για πρώτη φορά η τέχνη, η οποία ήταν αφηρημένη τέχνη.
Η τέχνη των Σουμερίων υπήρξε αρχικά χωρίς αντικείμενο. Είναι φανερό ότι η πρώιμη αφαίρεση δεν ήταν ούτε σημάδι μιας πρωτόγονης αισθητικής ούτε έκφραση μιας καθαρά διακοσμητικής τάσης. Πίσω από την αρχαία αφαιρετική τέχνη βρίσκεται κάτι πολύ συγκεκριμένο: η πληρότητα της ζωής των αρχαίων ανθρώπων σε όλες της τις μορφές. Προκειμένου να γίνουν κύριοι αυτής της ζωής και για να καταφέρουν να λατρέψουν τις δυνάμεις της, την απλοποίησαν και την εξέφρασαν αφαιρετικά σε εικόνες και σχήματα.
Η πρώιμη αφαιρετική τέχνη δεν είναι, επομένως, μια πρωτόγονη τέχνη. Δεν είναι αφηρημένη, επειδή οι δημιουργοί της δεν ήταν σε θέση να αποδώσουν ρεαλιστικά τα αντικείμενα, είναι περισσότερο μαρτυρία μιας πραγματικής αφαίρεσης, που δεν έγινε συνειδητά. Οι ρίζες της βρίσκονται στη μυθολογία και το αποτέλεσμα είναι σχήματα από το περιβάλλον του ανθρώπου και τους θεούς του.
Η πρώιμη κεραμική της Μεσοποταμίας και των γύρω περιοχών δεν εξαντλείται πάντως σε διακοσμητικές, αφαιρετικές μορφές.
Παρέχει και πολλά άλλα παραδείγματα από μορφές πολύ καθαρά, ζώα και ανθρώπους. Σε αυτά τα έργα η αφαίρεση του υλικού και του σχήματος συνδυάζεται συχνά με μοναδικό τρόπο.
Από την Τελ Χασούνα προέρχεται ένα μεγάλο αγγείο, του οποίου ο λαιμός είναι διακοσμημένος με στιλιζαρισμένο ανθρώπινο πρόσωπο. Το σχήμα του αγγείου έχει άμεση σχέση με τη διακόσμησή του. Ο αγγειοπλάστης έχει κολλήσει πήλινα εξογκώματα στη γυαλιστερή επιφάνεια και έχει ζωγραφίσει επάνω τους τη μύτη και τα μάτια του προσώπου, που μοιάζει με μάσκα. Τα μαλλιά, τα φρύδια, το στόμα και τα δόντια διακρίνονται στην σύνθεση αυτήν, αλλά παίζουν φανερά έναν συνθετικό ρόλο. Η λατρευτική χρησιμότητα του αγγείου, που δυστυχώς δεν σώζεται ολόκληρο, είναι αδιαμφισβήτητη.
Ανάλογα με τον τεράστιο αριθμό του υλικού, που έχει βρεθεί, η αναπαράσταση του ανθρώπου στην πρώιμη κεραμική της Μεσοποταμίας παίζει πολύ μικρό ρόλο. Πάντως είναι πολύ διδακτική. Ο άνθρωπος δεν απεικονίζεται ποτέ ρεαλιστικά, όπως άλλωστε και στα πήλινα και αλαβάστρινα ειδώλια της ίδιας εποχής.
Και μόνο η μεγάλη ποικιλία των σχηματοποιημένων κεφαλιών, που έχουν βρεθεί, δηλώνει ότι εκείνη την περίοδο ο ουσιαστικός τους σκοπός δεν ήταν η αναπαράσταση της ανθρώπινης μορφής. Φαίνεται μάλλον να ήθελαν στις περισσότερες περιπτώσεις να απεικονίσουν λατρευτικές τελετές και συναντήσεις με τους θεούς ή χορευτικές σκηνές από τους ιερούς χώρους.
Στη Σαμάρα έχουν βρεθεί θραύσματα, τα οποία παριστάνουν μορφές σε κύκλο. Τα μαλλιά τους ανεμίζουν και σχηματίζουν αγκυλωτό σταυρό. Έτσι, μπορεί να δηλώνεται κάποιος χορός προς τιμήν του ήλιου. Ένας κύκλος που περιβάλλει οκτώ πλάσματα, που μοιάζουν με σκορπιούς, παραπέμπει κατά πάσα πιθανότητα σε αστρολογικά σύμβολα. Ίσως δηλώνουν τη χρονολογία κατά την οποία έλαβαν χώρα αυτές οι χορευτικές τελετές, αφού ο σκορπιός ήταν και σύμβολο της Ινάννα, της θεάς του έρωτα και της γονιμότητας.
Χορεύτριες συναντάμε συχνά στην κεραμική της Σαμάρας. Σε κυκλικό χορό σχηματίζουν γιρλάντες επάνω στο αγγείο. Σε μερικά αγγεία παριστάνονται σε περίεργα σχήματα και παραπέμπει σε θέατρο σκιών, που οι μορφές φαίνονται να χειρονομούν πίσω από ένα πανί. Η μετάβαση από τις ανθρώπινες μορφές που διακρίνονται καθαρά και τις σχηματοποιημένες που μοιάζουν να χορεύουν, είναι ρευστή. Πάντως υπάρχει εξαιρετική αρμονία στη ζωγραφική των αγγείων.
Παράλληλα με τις ανθρώπινες μορφές συναντάμε στα θραύσματα, που βρέθηκαν στη Σαμάρα, έναν μεγάλο αριθμό από μορφές ζώων. Συμβολίζουν την κοσμική ένωση όλων των ζωντανών πλασμάτων, των θεών, των ανθρώπων και των ζώων, που συναντάμε και στη ζωγραφική χιλιάδες χρόνια πριν, στις σπηλιές της Γαλλίας (Λασκώ) και της Ισπανίας, ως ένα πρώιμο φαινόμενο καλλιτεχνικής έκφρασης.
Επιμέλεια - διορθώσεις: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε τη σφραγίδα του Adda, μια αρχαία ακκαδική κυλινδρική σφραγίδα που απεικονίζει (από τα αριστερά προς τα δεξιά) τις θεότητες Inanna, Utu, Enki και Isimud (περ. 2300 π.Χ.)
Επίσης: Κτήνη και σιτηρά
[1] Uhlig, Helmut, (2003), Οι Σουμέριοι: Ένας λαός στις απαρχές της Ιστορίας, (μτφρ. Μαρούλα Κόντη), Αθήνα, Ι. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ & ΣΙΑ Ε.Ε., σ. 56
