koukidaki: Κατάγομαι...

...μας θυμίζει ο ποιητής Καφαντάρης. Κι επειδή εκείνα τα χρόνια –αν και μέσα μας– είναι ξεχασμένα, θολά, δυσπρόσιτα, στους μεγάλους έρχεται ένας άλλος ποιητής, ο Rainer Maria Rilke να μας τα θυμίσει ή κάτι περισσότερο να μας τα αποκαλύψει.

Σκόρπια υπήρχαν σε διάφορα γράμματα από την πλούσια επιστολογραφία του συγγραφέα, συγκεντρωμένα σ' ένα κεφάλαιο με τίτλο «Για την παιδική ηλικία και την εκπαίδευση - Η τέχνη είναι μια παιδική ηλικία…», του βιβλίου «Η σοφία του Rilke» του Ούλριχ Μπέερ.

Ο Ρίλκε θέτει ερωτήματα που φέρνουν αμηχανία και δοκιμάζει «απαντήσεις».

«Τι ήταν η παιδική ηλικία;», «Η μεγαλοπρέπεια των μικρών πραγμάτων», «Τα παιδιά είναι πιο κοντά στην ουσία της ζωής», «Η στάση των παιδιών απέναντι στη ζωή», «Το σχολείο ως μάθημα ζωής»...

Η προσέγγιση της αλήθειας έχει την απλότητα και το βάθος του ποιητή ενώ η αφομοίωση των ιδεών, απαιτεί γενναιοδωρία χρόνου και χώρου ψυχής.

H σοφία του Ρίλκε

Η τέχνη είναι μια παιδική ηλικία…

Για την παιδική ηλικία και την εκπαίδευση[1]

Τι ήταν η παιδική ηλικία;

Η παιδική ηλικία –τι ήταν στ' αλήθεια; Τι ήταν η παιδική ηλικία; Πώς αλλιώς να ρωτήσει να μάθει κανείς γι' αυτήν χωρίς να κάνει τούτη την αμήχανη ερώτηση –τι ήταν– εκείνη η φλόγα, η έκπληξη, η αδιάλειπτη αίσθηση πως δεν μπορείς να κάνεις αλλιώς, εκείνη η γλυκιά, η βαθιά, η ακτινοβολούσα αίσθηση των δακρύων που σου πλημμυρίζουν τα μάτια; Τι ήταν;

Η μεγαλοπρέπεια των μικρών πραγμάτων

Συμβαίνει οι περισσότεροι άνθρωποι να αγνοούν παντελώς πόσο όμορφος είναι ο κόσμος και πόση μεγαλοπρέπεια φανερώνεται στα πιο μικρά πράγματα, σ' ένα λουλούδι, σε μια πέτρα, στον φλοιό ενός δέντρου ή στο φύλλο μιας σημύδας. Οι ενήλικες, που έχουν δουλειές και έγνοιες και βασανίζονται με λεπτομέρειες και τίποτε άλλο, παύουν σιγά σιγά να βλέπουν όλα ετούτα τα πλούτη που τα παιδιά, όταν είναι προσεκτικά και καλά, γρήγορα τα αντιλαμβάνονται κι αρχίζουν να τα αγαπούν με όλη τους την καρδιά. Και όμως, θα ήταν ό,τι πιο όμορφο αν από την άποψη αυτή όλοι οι άνθρωποι παρέμεναν προσεκτικά και καλά παιδιά, μ' ένα αίσθημα αγαθότητας και ευσέβειας, και αν δεν έχαναν την ικανότητα να χαίρονται το ίδιο αντικρίζοντας το φύλλο μιας σημύδας ή το φτερό ενός παγονιού ή τη φτερούγα μιας κουρούνας όσο και αντικρίζοντας μια μεγάλη οροσειρά ή ένα λαμπρό παλάτι. Το μικρό δεν είναι μικρό καθαυτό, ούτε και το μεγάλο μεγάλο. Ένα κάλλος, μεγάλο και αιώνιο, διατρέχει τον κόσμο ολόκληρο κι είναι δίκαια μοιρασμένο σε μικρά και μεγάλα πράγματα –διότι ως προς τα σημαντικά και τα ουσιώδη δεν υπάρχει αδικία σ' ολόκληρη τη γη.

Τα παιδιά είναι πιο κοντά στην ουσία της ζωής!

Δεν υπάρχει στην πραγματικότητα ωραιότερος τρόπος για να δοκιμάσουμε πόσο αληθινή είναι η δύναμη της ζωής απ' το να αναγνωρίσουμε και να αδράξουμε τη χαρά –να συλλάβουμε, δίχως τίποτε παραπανίσιο και περιττό, με την ίδια τη δύναμη της χαράς, μ' εκείνη σαν μέτρο, την πληρότητα και την αγάπη που ακτινοβολούν ορισμένες μέρες: σε τελική ανάλυση κι ένα παιδί ακριβώς αυτό κάνει– βρισκόμαστε πιο κοντά στην ουσία της ζωής όταν, με τον δικό μας τρόπο, μοιάζουμε όσο το δυνατόν περισσότερο με τα παιδιά!

Γιατί, προς Θεού, να ξοδέψουμε τη ζωή μας εγκλωβισμένοι στα ήθη που μας ζώνουν σαν στενός κορσές και δεν μας επιτρέπουν να αγγίξουμε την αόρατη ψυχή, ετούτη τη χορεύτρια ανάμεσα στ' αστέρια!

Τη ζωή δεν την κατακτούμε με τη «μόρφωση» παρά με αμεσότητα, εκεί όπου υπάρχει δόσιμο, όπου υπάρχει δέος, μια ευφρόσυνη αποφασιστικότητα και μια μεγάλη καρδιά. Το ερώτημα λοιπόν είναι το εξής: λαχταρά η καρδιά σας ένα και μόνο πράγμα; Και είναι το πράγμα αυτό το θέατρο στη σπουδαιότερη και ευγενέστερη μορφή του; Και ανήκετε στην καρδιά εκείνη, που ξεσηκώθηκε για ένα και μόνο πράγμα, ψυχή τε και σώματι; Ή ανήκετε και σε άλλα πράγματα και επιθυμίες και προθέσεις; Ορίστε, δοκιμάστε τον εαυτό σας.

Πάντοτε πίστευα ότι διευκολύναμε ή ακόμη και γλιτώσαμε τα παιδιά μας από πολλά, εν μέρει χωρίς καθόλου να το παλέψουμε, απλώς και μόνο επειδή κάποια συγκεκριμένα δεδομένα, που προέκυψαν από ευρήματα της ψυχολογίας, είτε τα γνωρίζουμε είτε όχι, έγιναν άθελά μας μια πραγματικότητα μέσα μας.

Κι είναι πολύ πιθανότερο να ενεργήσουμε στηριζόμενοι σε αυτά παρά στις αρχές και τις ηθικές αξίες που συνεχίζουν, κατά κάποιο τρόπο, να μας ακολουθούν και που ως γονείς θεωρήσαμε εαυτούς, θα 'λεγε κανείς, «εξ επαγγέλματος» υπόχρεους να τις παραλάβουμε απ' τους παλαιότερους…

Τι σημαίνει η παιδική ηλικία;

Το να έχεις παιδική ηλικία σημαίνει να ζεις χίλιες ζωές πριν απ' τη μία.

Η παιδική ηλικία είναι μια χώρα εντελώς ανεξάρτητη απ' τα πάντα –η μόνη στην οποία υπάρχουν βασιλιάδες. Γιατί να πάρει κανείς το δρόμο της εξορίας; Γιατί να μην μεγαλώσει και ωριμάσει σ' αυτή τη χώρα;… Γιατί να συνηθίσει σε όσα πιστεύουν οι άλλοι; Υπάρχει τάχα εκεί περισσότερη αλήθεια απ' ό,τι σε αυτό που πιστεύει κανείς με την πρώτη, δυνατή, παιδική εμπιστοσύνη; Θυμάμαι ακόμη… το κάθε πράγμα είχε τότε μιαν ιδιαίτερη σημασία και υπήρχαν πράγματα αμέτρητα. Και κανένα δεν είχε μεγαλύτερη αξία από κάποιο άλλο. Βασίλευε δικαιοσύνη ανάμεσά τους. Στο καθένα δινόταν κάποια στιγμή η ευκαιρία να φανεί μοναδικό, να γίνει μοίρα: ένα πουλί, που είχε φτάσει φτερουγίζοντας μες στη νύχτα και καθόταν τώρα, σκοτεινό και σοβαρό, πάνω στο αγαπημένο μου δέντρο –μια καλοκαιρινή βροχή, που μεταμόρφωνε τον κήπο έτσι ώστε καθετί πράσινο αποκτούσε βάθος και λάμψη– ένα βιβλίο, μες στις σελίδες του οποίου βρισκόταν ένα λουλούδι, ένας Θεός ξέρει τίνος, ένα βότσαλο με ξένη μορφή, στην οποία μπορούσα εγώ να δώσω νόημα –όλα έμοιαζαν έτσι που σ' έκαναν να νιώθεις πως ξέρεις για εκείνα πολύ περισσότερα απ' τους μεγάλους. Θαρρείς και κάθε πράγμα μπορούσε να σε κάνει ευτυχισμένο και τρανό, αλλά και να σε σκοτώσει…

Ο καθένας μας μια εκκλησία…

Ναι, είναι πράγματι έτσι: βαθιά μέσα του ο καθένας μας είναι σαν μια εκκλησία, κι οι τοίχοι διακοσμημένοι με εορταστικές αγιογραφίες. Κατά την πρώιμη παιδική ηλικία, όταν η πρόσβαση σε τούτη τη μεγαλοπρέπεια παραμένει ελεύθερη, είναι ακόμη πολύ σκοτεινά για να δούμε τις εικόνες. Μετά, καθώς η αίθουσα αρχίζει να φωτίζεται σιγά σιγά, έρχονται οι εφηβικές ανοησίες και οι εσφαλμένοι πόθοι και η διψασμένη ντροπή, οι οποίες καλύπτουν το έναν τοίχο μετά τον άλλον. Και κάποιοι προχωρούν μακριά μες στη ζωή και φεύγουν χωρίς ούτε καν να υποψιαστούν την παλιά μεγαλοπρέπεια κάτω απ' τη νηφαλιότητα της φτώχειας. Μακάριος όμως όποιος την αισθανθεί, τη βρει και κρυφά την αποκαλύψει. Προσφέρει δώρο στον εαυτό του. Και σ' αυτό τον εαυτό θα επιστρέψει.

Εσφαλμένη στάση απέναντι στο παιδί

Οι γονείς ποτέ δεν θα 'πρεπε να θέλουν να μας διδάξουν τη ζωή –διότι μας διδάσκουν τη δική τους ζωή.

Έτσι όπως έχουν τα πράγματα σήμερα, μπορούμε ασφαλώς να ισχυριστούμε ότι τόσο οι καλοί όσο και οι κακοί γονείς, τόσο τα καλά όσο και τα κακά σχολεία, αδικούν το παιδί. Παραγνωρίζουν το παιδί γενικά, εκκινώντας από μια εσφαλμένη συνθήκη, τη συνθήκη του ενήλικα που νιώθει ανώτερος απέναντι στο παιδί, αντί να αναγνωρίσει πως, σε ορισμένες στιγμές, οι πιο σπουδαίοι άνθρωποι πάσχισαν να γίνουν ίσοι και αντάξιοι ενός παιδιού.

Αχ, μακάρι οι γονείς μας να γεννιόνταν μαζί μας, πόσα πισωγυρίσματα και πόσες πίκρες θα γλιτώναμε! Μα γονείς και παιδιά δεν μπορούν παρά να περπατούν αδιάκοπα ο ένας πλάι στον άλλον, ποτέ μαζί, βαθιά τάφρος τους χωρίζει, πάνω απ' την οποία μπορούν κάπου κάπου να περάσουν λίγη αγάπη ο ένας στον άλλον.

Η σωστή εκπαίδευση για το παιδί

Καθένας μας θα έπρεπε να οδηγείται μόνο μέχρι το σημείο εκείνο όπου καθίσταται πλέον ικανός να σκέφτεται μόνος του, να δουλεύει μόνος του, να μαθαίνει μόνος του. Ελάχιστες είναι οι μεγάλες αλήθειες που μπορούμε να ξεστομίσουμε ενώπιον μιας ομάδας ανθρώπων χωρίς να πληγώσουμε έστω κι έναν ανάμεσά τους: μόνον αυτές είναι δουλειά του σχολείου. Το σχολείο θα έπρεπε πάνω απ' όλα να λογαριάζει το άτομο, όχι την τάξη: η ζωή κι ο θάνατος κι η μοίρα, κι αυτά στο κάτω κάτω για το άτομο φτιάχτηκαν. Το σχολείο θα πρέπει να αποκτήσει μια σχέση με όλα αυτά, με τα πραγματικά μεγάλα γεγονότα, εάν θέλει να ξαναζωντανέψει.

Υπάρχουν τόσα παιδιά που κατάφεραν μεν αργότερα να ζήσουν μια ζωή πλούσια και ολοκληρωμένη, ως εφόδιο ωστόσο δεν τους δόθηκε, για διάφορους λόγους, τίποτε παραπάνω για να πορευτούν πέρα απ' τη ζωή την ίδια, γυμνή και καθαρή. Το να σου δοθεί αυτό μονάχα και να σε βάλουν έπειτα ανάμεσα στους ανθρώπους, δεν είναι το χειρότερο που μπορεί να σου συμβεί: δύναμη, ζήλος, ακόμη και μεγαλείο κατάφεραν να ευδοκιμήσουν σ' ένα τέτοιο καθεστώς έλλειψης προστασίας –τούτη η έλλειψη, αν θέλουμε κάπως να παρηγορηθούμε γι' αυτήν, είναι κομμάτι της ζωής με τρόπο πολύ πιο άμεσο απ' ότι μια προστασία που παρέχεται με ισχυρογνωμοσύνη, έτσι που τα περισσότερα «προστατευμένα» παιδιά να μεγαλώσουν τελικά φτωχικά και περιορισμένα!

Η σύγχρονη εκπαίδευση είναι σε λάθος δρόμο

Κάθε εποχή ποθεί της μεγάλες προσωπικότητες αυτών που διαφέρουν: διότι το μέλλον υπήρξε πάντοτε με το μέρος τους. Όταν όμως η μοναδικότητα αναφαίνεται σ' ένα παιδί, τότε αντιμετωπίζεται απαξιωτικά ή περιφρονητικά, ίσως ακόμη και χλευαστικά, πράγμα που είναι για το παιδί το πιο επώδυνο. Τους συμπεριφέρονται σαν να μην είχαν τίποτε το ιδιαίτερο, και υποτιμούν τα βαθιά πλούτη απ' τα οποία εκείνα ζουν, δίνοντάς τους σε αντάλλαγμα κοινοτοπίες. Ακόμη κι αν έχουμε πάψει να συμπεριφερόμαστε έτσι προς τους ενήλικες, στα παιδιά δεν επιδεικνύουμε μήτε ανεκτικότητα μήτε υπομονή. Το δικαίωμα που αυτονόητα αναγνωρίζουμε σε κάθε ενήλικα, να έχει την προσωπική του άποψη, το αρνούμαστε στα παιδιά. Η σύγχρονη εκπαίδευση στο σύνολό της δεν είναι παρά μια αδιάκοπη μάχη ενάντια στο παιδί, όπου και τα δύο μέρη καταφεύγουν τελικά στα πλέον κατακριτέα μέσα. Το δε σχολείο συνεχίζει απλώς αυτό που ξεκίνησαν οι γονείς. Είναι ένας συστηματικός πόλεμος κατά της προσωπικότητας. Περιφρονεί το άτομο, τις επιθυμίες και τους πόθους του, και θεωρεί καθήκον του να το πιέσει να κατέβει στο επίπεδο της μάζας. Αρκεί να διαβάσει κανείς τις βιογραφίες όλων των μεγάλων ανθρώπων –έγιναν ό,τι έγιναν σε πείσμα του σχολείου, όχι με τη βοήθειά του.

Λανθασμένος προσανατολισμός σχολείου

Διότι, όσο παράξενα κι αν ηχεί κάτι τέτοιο της σημερινές συνθήκες, η ζωή πρέπει στο σχολείο να μεταμορφώνεται –αν είναι να γίνει κάπου πιο ευρεία, πιο βαθιά, πιο ανθρώπινη, τότε αυτό πρέπει να γίνει στο σχολείο– αργότερα σκληραίνει γρήγορα μέσα στα επαγγέλματα και στα κάθε λογής πεπρωμένα, δεν έχει πια χρόνο να διαφοροποιηθεί, θα ασκήσει λοιπόν την επίδρασή της ως έχει. Στο σχολείο της υπάρχει και χρόνος και ησυχία και χώρος-χρόνος για κάθε εξέλιξη, ησυχία για κάθε φωνή, χώρος για όλη τη ζωή και όλες τις αξίες και τα πράγματά της. Μια σειρά ασύλληπτων σφαλμάτων οδήγησε το σχολείο να γίνει το ακριβώς αντίθετο: η ζωή και η πραγματικότητα εξοβελίστηκαν μακριά του. Το σχολείο όφειλε να είναι σχολείο και μόνο σχολείο, η ζωή ήταν κάτι εντελώς διαφορετικό. Αυτή θα ερχόταν αργότερα, μετά το σχολείο, και θα ήταν υπόθεση των ενηλίκων. (Λες και τα παιδιά δεν ζουν, δεν βρίσκονται καταμεσής της ζωής.)

Το σχολείο απονεκρώθηκε εξαιτίας αυτού του ακατανόητου, αφύσικου στραγγαλισμού. Του έλειψε η κινητικότητα της ζωής και έτσι όλο του το περιεχόμενο πέτρωσε σ' έναν κρύο σβώλο.

Το σχολείο ως μάθημα ζωής

Όλη η γνώση που μπορεί να προσφέρει το σχολείο θα έπρεπε να παρέχεται από καρδιάς και γενναιόδωρα, δίχως περιορισμούς και επιφυλάξεις, χωρίς κάποια συγκεκριμένη πρόθεση και από ανθρώπους γεμάτους πάθος. Όλα τα μαθήματα θα έπρεπε να αφορούν τη ζωή ως το ένα εκείνο αντικείμενο, που νοείται μέσα απ' όλα τα άλλα. Θα τα κατάφερναν τότε να φθάσουν ν' αγγίξουν τις μεγάλες εκείνες συνάφειες, μέσα απ' τις οποίες πηγάζει ανεξάντλητη η θρησκεία. Αυτός δεν είναι ο λόγος που τα παιδιά αντέχουν και τις πιο συγκλονιστικές ανατροπές με τρόπο τόσο απίστευτο, επειδή δεν συναισθάνονται τις ανάγκες τους και δεν γνωρίζουν πώς είναι δυνατόν να επέλθουν αλλαγές;

Η στάση των παιδιών απέναντι στη ζωή

Θέλω να πιστεύω πως τα πολύ μικρά παιδιά βιώνουν τον εαυτό τους μέσα από δυσθεώρητης έντασης απολαύσεις, πόνους και ύπνο –αργότερα έρχονται εποχές που ο σωματικός πόνος είναι πια το μόνο δείγμα έντασης που διατηρείται μέσα μας– τόσο καταλυτική είναι η επίδραση της ζωής πάνω μας.

Τα παιδιά αναπαύονται μες στην αγάπη –εμένα άραγε μου επιτράπηκε ποτέ αυτό;– πιστεύουν όμως κιόλας με αγνότητα στην πλάνη ότι είναι δυνατόν να ανήκεις σε κάποιον. Κι όταν λένε «δικό μου» δεν αξιώνουν να κατέχουν, παρά αγκαλιάζουν και ξαναφήνουν. Όταν πάλι αγκιστρώνονται σε κάτι, τότε είναι ο Θεός με τον οποίο είναι ακόμη απροσδιόριστα δεμένα, που μέσα απ' αυτά τα αθώα ανοιχτά χεράκια τραβά τους άλλους κοντά του. Αυτό σημαίνει να είσαι νέος: η βαθιά πίστη στις πιο όμορφες εκπλήξεις, η χαρά της καθημερινής ανακάλυψης.

Η σημασία των δυσκολιών στη ζωή

Για σκεφτείτε: δεν είναι δύσκολη η παιδική ηλικία μέσα σ' όλη της την ανεξήγητη συνάφεια; Δεν είναι δύσκολα για μια κοπέλα τα εφηβικά χρόνια, δεν τραβούν όπως τα μακριά, βαριά μαλλιά το κεφάλι της στα βάθη μιας απέραντης θλίψης; Τούτο δεν πρόκειται ν' αλλάξει –αν για πολλούς η ζωή γίνεται κατόπιν ευκολότερη, πιο ξέγνοιαστη και πιο χαρούμενη, αυτό οφείλεται αποκλειστικά στο ότι έπαψαν να την παίρνουν στα σοβαρά, έπαψαν ουσιαστικά να την αναλαμβάνουν, να τη νιώθουν και να την πληρούν με το βαθύτερο είναι τους. Από την οπτική της ζωής αυτό δεν συνιστά πρόοδο. Συνιστά αποκήρυξη όλου του εύρους και των δυνατοτήτων της. Αυτό που απαιτείται από εμάς είναι να αγαπήσουμε την δυσκολία και να μάθουμε να τη χειριζόμαστε. Διότι μες στις δυσκολίες κρύβονται οι φιλικές δυνάμεις, τα χέρια εκείνα που μας πλάθουν. Καταμεσής των δυσκολιών θα 'πρεπε να βρίσκονται οι χαρές μας, η ευτυχία μας, τα όνειρά μας: εκεί, μπρος στα βάθη ενός τέτοιου φόντου αρχίζουν να ξεχωρίζουν, εκεί μόνο βλέπουμε πόσο όμορφα είναι. Και μόνο μες στα σκοτάδια των δυσκολιών έχει νόημα το πολύτιμο χαμόγελό μας –μόνο εκεί φεγγοβολά με το βαθύ, ονειροπόλο φως του, και μες στο φως, που για μια στιγμή απλώνεται, βλέπουμε τα θαύματα και τους θησαυρούς που μας περιβάλλουν.

Ανάγκη να αναπλάσουμε τους εαυτούς μας

Μην υπερβάλλοντας παρά μόνο για λίγο, θα 'θελα να δηλώσω πως δεν είμαστε –αναπλάθουμε τον εαυτό μας διαρκώς και τον μετασχηματίζουμε στο σημείο τομής όλων των επιρροών που εισέρχονται στη σφαίρα της ύπαρξής μας.

Διότι έτσι γεμάτος όπως είναι μέσα-έξω ο κόσμος με πράγματα απίστευτης αμεσότητας, είναι αδύνατον να προλάβουμε εκ των υστέρων κάτι που χάσαμε.

Π.Δ. Ροζάκη