koukidaki: Για μια πολιτική της κουλτούρας

Δημιουργικοί διάλογοι - Συγγραφείς

Βιβλίο ζωής

Με βαθιά ικανοποίηση διαβάζω το θαυμάσιο και τόσο πολύτιμο βιβλίο σας «Για μια πολιτική της κουλτούρας». Είναι φανερό πως το –τόσο ευρύ και θεμελιακό για το μέλλον μας– θέμα του το ζείτε ολόψυχα και υπεύθυνα. Αυτό είναι κυρίως που με συγκινεί και μ' ενθουσιάζει και σπεύδω, πριν τελειώσω το βιβλίο, να σας κάνω κοινωνό της χαράς μου.

Σχέση βιβλίου με συγγραφέα του

Έχω διαβάσει πολλά βιβλία –αλλά και εκλεκτά– όπως όλα σχεδόν του Π. Κανελλόπουλου και την Ιστορία του του Ευρωπαϊκού πνεύματος –την πρώτη δίτομη έκδοση γεμάτη από τη νεανική πνοή και τον αγωνιστικό αέρα της εξορίας, όπου το 'γραψε. Σπάνια ένιωσα την εσωτερική, πνευματική ανάγκη να επικοινωνήσω ή να γνωρίσω τους συγγραφείς τους. Ίσως να έτρεφα υποσυνείδητα την πεποίθηση ότι το βιβλίο, το πολύτιμο αυτό πνευματικό αγαθό, που αδίστακτα και σε τίτλο το προσδιορίζετε τεχνοκρατικά σαν «εργαλείο και όχημα της κουλτούρας», στέκει σαν δημιούργημα ξέχωρο, μακριά από τον δημιουργό του συγγραφέα. Ο οποίος μάλιστα, μετά την ευλογημένη εκείνη μικρή περίοδο της έμπνευσης και συγγραφής, που την φανταζόμουν σαν μια πυρετική κατάσταση, σαν αυτή του Χαίντελ όταν έγραφε το «Μεσσία - Αλληλούια»[1], μικρή σχέση έπρεπε να έχει με το έργο του, εκτός βέβαια αυτήν της πνευματικής ιδιοκτησίας! Ίσως τελικά να 'ναι κι έτσι. Αλλά όχι μόνο! Υπάρχουν πτυχές, που η επιπόλαιη ματιά δεν πιάνει. Ειδικά στα πνευματικά θέματα και τη σύζευξή τους με την γύρω –και μέσα!– μας πραγματικότητα όταν την επιχειρούμε με πενιχρά μέσα...

Χαίρομαι το βιβλίο με τρεις τρόπους

Το βιβλίο σας το χαίρομαι, ένα μήνα τώρα, σε τρεις φάσεις. Πρώτα με το ξεφύλλισμα. Δεύτερο με την μικρή μου φίλη Ελίνα, που μου το απήγαγε, το ρούφηξε σ' ένα εξοχικό Σαββατοκύριακο και επανέκαμψε ενθουσιασμένη, με τις σημειώσεις και τις παραπομπές της, να μου διαβάζει εδώ κι εκεί με τα απαστράπτοντα από νοήμονα χαρά μάτια της. Τρίτον το απολαμβάνω σιγά σιγά, κρατώντας τις δικές μου σημειώσεις, για ποικίλες χρήσεις αξιοποίησης βιβλίου και ιδεών... Διαβάζοντας ένα «δημιουργικό βιβλίο» σαν αυτό, έχει κανείς εμπνεύσεις, νέες ιδέες, που ξεπηδάνε μεσ' από τους ανοιχτούς ορίζοντες, στους οποίους ταξιδεύει η συνείδηση με την καθαρή «γνώση-επίγνωση-δέον-ανησυχία»- αλλά έχει κι απορίες…

Κλασική διάκριση σε Zivilization και Kultur, Weber

Αναρωτήθηκα, φερ' ειπείν, γιατί στον προσδιορισμό της κουλτούρας, μέσα στη σύγχρονη σύγχυση από τη διεύρυνση του νοήματός της, δεν αναφέρεστε, ούτε σε υποσημείωση, στην κλασική διάκριση του Weber σε Zivilization και Kultur. Στον πολιτισμό δηλαδή που εξυπηρετεί πρακτικές, οργανωτικές, κοινωνικές ανάγκες και σκοπιμότητες και στον πολιτισμό που ανταποκρίνεται στις εσωτερικές, πνευματικές ανάγκες και επιταγές του ανθρώπου. Δεν θα βοηθούσε η απλή, θεμελιακή διάκριση σε Εξωτερικό και Εσωτερικό Πολιτισμό; Όσο κι αν το σώμα είναι δεμένο με την ψυχή –στην ψυχοσωματική ενότητα–, μπορούμε ν' αναπτύξουμε οποιαδήποτε ανθρωπολογική γνώση ή επιστήμη χωρίς την απλή αυτή διάκρισή τους; Στην απλότητα άλλωστε βρίσκεται η αλήθεια –Απλούς γαρ ο μύθος της αληθείας– είπε ο Σωκράτης.

Αξίες πολιτισμού - H. Rickert

Ανάλογη είναι η απορία μου για τις Αξίες του Πολιτισμού, όπως προσδιορίζονται από τον H. Rickert της Φιλοσοφικής Σχολής της Βάδης· Υλικά αγαθά, Ωραίο, Αλήθεια, Δικαιοσύνη, Ηθική, Άγιο. Αξίες που, στην ιεραρχημένη σύνθεσή τους, δίνουν εικόνα του περιεχομένου του Πολιτισμού, καθώς αυτός πραγματώνεται από

τον άνθρωπο χρονικά και ποιοτικά –καθώς ωριμάζει. «Νηστικό αρκούδι δεν χορεύει», λέει ο λαός. Αλλά ποιος θα διατείνονταν ότι το πρωταρχικό φαγητό είναι ανώτερη αξία από την Τέχνη;! Κι ότι η Τέχνη πάλι είναι ανώτερη αξία απ' τη Δικαιοσύνη;! Άρα, στ' όνομά της, καλά έκαναν οι μορφωμένοι και αισθητικά καλλιεργημένοι Γερμανοί, που έκριναν δίκιο και φόρτωναν, κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, τα τρένα με τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς της Ευρώπης για την «Γερμανία, υπεράνω όλων»!

Αλλά η «Πυραμίδα των Αξιών» κατά Rickert δίνει παραστατικά μια εικόνα του όλου, σαν οργανική σύνθεση των επιμέρους –κι όχι μαζικό συνονθύλευμα!– με την «προς τα άνω» φορά του ανθρώπου και του πολιτισμού. Δεν θα βοηθούσε αυτή η εικόνα και τα δύο χαρακτηριστικά του πολιτισμού –σαν «όλου» που «εξυψώνει»– που πολύ σωστά υπογραμμίζονται στο σχετικό κεφάλαιο;

Συγκλονιστικές συμπορεύσεις, όχι μόνο απορίες

Αν βέβαια σε ορισμένα σημεία απορούσα, διαβάζοντας το βιβλίο σας, σ' άλλα συμπορευόμουν νοητικά, έχοντας σχετικές εμπειρίες, και σ' άλλα συγκλονιζόμουν ψυχικά συντονισμένος στο ίδιο με σας «μήκος κύματος»!

Πού βρίσκεται η ψυχή αυτής της χώρας;

Πόσο η κοινωνία μας νοιάζεται να φτιάξει ανθρώπους και πόσο «χαρίεν» –με την έννοια του Μενάνδρου– είναι το ανθρώπινο υπόδειγμα που προάγει; Με ποιους τρόπους βοηθάμε τους νέους να διαμορφώσουν την ανεξάρτητη προσωπικότητά τους, σε σύγκριση ιδίως με όσα κάνουμε για να φτιάξουμε υπηκόους, καταναλωτές και οπαδούς; Ποια είναι τα όνειρα και οι αξίες που μας ενώνουν ακόμη και ποιαν εικόνα της κοινωνίας μας δίνει αυτή η μέθεξη; Πόσο γεροί είναι ακόμη οι δεσμοί που μας συνδέουν με όσα μας κληρονόμησαν οι αιώνες και πόσο βαθιά βιώνουμε αυτή τη σχέση; Τι κάνουμε για να κρατήσουμε ζωντανή την παράδοσή μας και προπάντων να την γονιμοποιήσουμε, ανανεώνοντας το νόημά της με τη δική μας δημιουργική προσφορά; Πόσο αποτελεσματικά αντιστεκόμαστε και πόσο πραγματικά θέλουμε ν' αντισταθούμε στον ποσοτισμό, στην ισοπέδωση και την εξαχρείωση της εποχής μας; Πόσο ανησυχούμε μήπως χαθεί οριστικά η έννοια της κυριαρχίας του πνεύματος στη χώρα που τη γέννησε; Για ποια θυσία είμαστε έτοιμοι ώστε, αν δεν είναι κιόλας αργά, το νόημα της ελληνικής παιδείας να μην καταντήσει μάταιος λόγος και αξιοπερίεργη ιστορική ανάμνηση; Πώς θα κρατήσουμε ζωντανή, έστω και κρυμμένη σε μια γωνιά, τη φλόγα της ανήσυχης πνευματικής αναζήτησης –δηλαδή της ελευθερίας–, όταν οι ορίζοντές μας θερίζονται ανελέητα, ξέχωρα ή συντονισμένα, από τη θύελλα της πολιτικής και τον κυκλώνα του χρήματος; Και μ' ένα λόγο, ποιος είναι ο κόσμος που θα παραδώσουμε αύριο στις γενιές που έρχονται, όταν όλα δείχνουν πως θα μας καταδικάσουν ανέκκλητα για την έρημη χώρα, όπου ο εγωισμός και η εθελοτυφλία μας θα τις έχει καταδικάσει να ζήσουν;

Λόγος με συνεπή πράξη

Τέτοια καίρια και φλέγοντα ερωτηματικά, που εκφράζουν γνήσιες ανησυχίες και κοινό πόνο ψυχής, είναι, πιστεύω, χαρακτηριστικά ενός ζωντανού βιβλίου, που είναι καρπός αγώνα του συγγραφέα κι όχι απλώς ένα ακόμα παράδειγμα της καλής μας συγγραφικής παράδοσης. Ο λόγος, χωρίς την συνεπή πράξη που τον εμπνέει και τον καταξιώνει είναι γράμμα κενό, χωρίς ψυχή!

Δύναμη δημιουργίας

Χωρίς πίστη κι ελπίδα! Χωρίς δύναμη δημιουργίας και δυνατότητα ουσιαστικής επικοινωνίας. Δηλαδή μέθεξης ψυχών για ό,τι ξεπερνάει τη χυδαία, χρησιμοθηρική σκοπιμότητα, που κυριαρχεί γύρω μας –εκεί που έντονο προβάλλει το Χρέος για το Ανώτερο, το Ακατόρθωτο, τον Αγώνα για το Νέο Πολιτισμό. Κι αυτός θα προβάλλει μέσα από το καμίνι της δοκιμασίας και τα ερείπια που θ' αφήσει πίσω της η Μεσοβασιλεία των Πολιτισμών...

«Συνάντηση των Αθηνών 1966» - Φιλοσοφία στην Πνύκα: Αλέξανδρου Τσιριντάνη: «Στη διαδοχή των πολιτισμών».

Αλλοί και τιμή

Και λέει ο λαός: «Αλλοίμονο σ' αυτούς που ζουν στ' αλλαξοβασιλίκια!». Αλλά και μεγάλη τιμή σ' αυτούς που θα κατορθώσουν να σταθούν όρθιοι, μέσα στη γενική παραζάλη, συνδημιουργοί του Άρτιου Ανθρώπου –ελεύθερου, υπεύθυνου, συνειδητού– και του νέου, Ανθρωποκεντρικού Πολιτισμού!

ΥΓ.: Ο συγγραφέας ευχαρίστησε τηλεφωνικά για την αξιολόγηση του βιβλίου του. Όσο για τις απορίες μας και ελλείψεις του –Zivilization, Kultur και αξίες πολιτισμού– μας είπε ότι δεν τις γνώριζε. Σε μας ήταν γνωστές από το «Η κοινωνία της εποχής μας», μαθήματα κοινωνιολογίας του Π. Κανελλόπουλου, από διάλεξη του Α. Τσιριντάνη καθηγητή Νομικής και το βιβλίο «Πολιτική» του Κ. Τσάτσου. Και οι τρεις όμως αυτοί υπήρξαν κυρίως –Γερμανικών σπουδών– Χαϊδελβέργη, Μόναχο και Αμβούργο.

Π. Δ. Ροζάκης