Ο Μάνος Ελευθερίου είναι ο σημαντικότερος στιχουργός του αιώνα που μας πέρασε και είναι ακριβώς αυτός που όρισε καταλυτικά αυτόν τον όρο στο τραγούδι, την ποίηση, δηλαδή, που προορίζεται εξ αρχής για τραγούδι, με τις αυστηρές πάντα προδιαγραφές και ανάγκες της τέχνης αυτής.
Ο Μάνος Ελευθερίου είναι πρωτομάστορας της γλώσσας και ξέρει πολύ καλά πώς για να στεριώσει το «γιοφύρι» του τραγουδιού όπου δε ματώνεις τα θεμέλιά του με το αίμα κανενός άλλου, αλλά μόνο με το αίμα του ίδιου του πρωτομάστορα. Τα τραγούδια εδώ έχουν βαθιά στα θεμέλιά τους το αίμα του ποιητή και την ευωδία του δενδρολίβανου και της δάφνης, από τις υγρές ανάσες των ισοβιτών αγγέλων. Έτσι ο λαός μας πέρασε πάνω από αυτά τα ωραία πετρόχτιστα γιοφύρια σίγουρα απέναντι, στην άλλη μεριά των θαυμάτων.
Τα τραγούδια του Μάνου Ελευθερίου είναι πουκαμισόφιδα αστρίτη πάνω στη ζεστή πέτρα, που ραγίζει από το αβάσταχτο βάρος τους. Άλλες φορές, πάλι, βλέπεις μια παράξενη εικόνα, τον Αρχάγγελο Μιχαήλ να ζωγραφίζει στον τοίχο μιας κάμαρης το μέγα πάθος της ύπαρξης με ένα μαχαίρι κι ένα γιασεμί. Κατόπιν, ο ίδιος εκείνος Αρχάγγελος, ανυπάκουος κι αντιρρησίας, κόβει με το μαχαίρι το αυτί εκείνου του Μάλχου από τον όχλο, σαν τον Πέτρο του Ευαγγελίου.
Τα τραγούδια του Μάνου Ελευθερίου είναι ιστορίες ολόκληρες στις ημιτελείς μας εποχές. Είναι μικρά θεατρικά μονόπρακτα στις μικρές σκηνές του κόσμου, είναι ρόλοι που όλοι, θέλουμε δε θέλουμε, παίζουμε. Από τα τραγούδια αυτά δεν βγαίνει κανένας αρτιμελής και σώος. Δεν βγαίνει κανείς ποτέ χωρίς απώλειες, γιατί τα πάθη των ανθρώπων είναι η διακεκαυμένη ζώνη των ονείρων, είναι η σκοτεινή λάβα του παντός.
Ο Μάνος Ελευθερίου έφερε τον στιχουργό στο ύψος και στη θέση που του ανήκει, στον μυστικό δείπνο του τραγουδιού, αναδεικνύοντας αποφασιστικά τον ρόλο του, καθώς επίσης την αξιοπρέπεια και την τιμή του.
Από το πρώτο του κιόλας τραγούδι «Το σπίτι γέμισε με λύπη», του Χρήστου Λεοντή, μέχρι σήμερα, ο Μάνος Ελευθερίου δεν έκανε καμία έκπτωση ή συμβιβασμό ποτέ και σε κανέναν. Έμεινε πάντα εκεί ψηλά στην ξύλινη σκαλωσιά του τραγουδιού, εκεί, με τα κάτασπρα φτερά του αρχαγγέλου καρφωμένα στην κορυφή της σκεπής, σαν λευκά πουκάμισα κρεμασμένα στην κορυφή, σαν λευκά πουκάμισα κρεμασμένα στο σχοινί της μικρής αυλής μιας φυλακής.
Στα τραγούδια του βλέπεις τη μικρή φτωχική σάλα στα σπίτια των ανθρώπων, με το στρωμένο τραπέζι της Κυριακής. Όλα είναι με τάξη βαλμένα, τα ποτήρια, τα πιάτα, τα μαχαιροπίρουνα και η μάνα στη μέση να κάνει τον σταυρό της πριν αρχίσει το λιτό γεύμα. Όλα σε αυτή την εικόνα είναι ωραία, αυστηρά, λιτά και μετρημένα. Αισθάνεσαι ότι υπάρχει εδώ εκείνη η οριακή πληρότητα των απλών ανθρώπων, με τις βαριές τους κουβέντες και το αυστηρό κουμάντο της ζωής. Αχνά στον τοίχο φαίνονται κρεμασμένα τα εικονίσματα του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και του Μακρυγιάννη, με ένα καντήλι αναμμένο αιωνίως μπροστά τους. Στα τραγούδια αυτά υπάρχει πάντα ένα κλωνάρι βασιλικού που έπεσε από το αυτί του έρωτα, σαν ξεχασμένη υπόσχεση στους συνοικισμούς του πόθου και της νοσταλγίας. Έτσι κι αλλιώς ο έρωτας στα τραγούδια του Μάνου Ελευθερίου είναι ζωσμένος με εκρηκτικά και οι τσέπες του είναι γεμάτες με μολότοφ για τις μεγάλες διαδηλώσεις των σωμάτων, με τα συνθήματα των ερωτευμένων ζεστά ακόμη στους τοίχους του Μεταξουργείου, της Ελευσίνας και της Ερμούπολης. Ένας δεκαπεντασύλλαβος μπορεί να σε σκοτώσει εντελώς σ' αυτές τις οδομαχίες της νύχτας, άλλωστε το ξέρεις καλά ότι τα τραγούδια αυτά ποτέ τους δεν αστειεύονται.
Προσωπικότητα πολύπλευρη, άνθρωπος ανήσυχος και δημιουργικός, με ταλέντο, όραμα και στόχευση, καλλιτέχνης χωρίς όρια και παρωπίδες, πολυγραφότατος και πάντα παρών στα σημαντικά γεγονότα, ο Μάνος Ελευθερίου αποτελεί ένα τεράστιο κεφάλαιο στον χώρο του τραγουδιού και της λογοτεχνίας. Ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας και στιχουργός 400 τραγουδιών, είχε μια ζωή γεμάτη, ενώ παρέμεινε ενεργός όχι μόνο καλλιτεχνικά αλλά και πολιτιστικά και κοινωνικά, μέχρι το τέλος της ζωής του.
Γεννήθηκε στη Σύρο το 1938 και με τον τρόπο του δεν έφυγε ποτέ από το νησί του. Στον ύπνο του έβλεπε πάντα σκηνές από την παιδική του ηλικία, στο έργο του κουβαλούσε τη χαμένη αίγλη και τις πληγές από την παρακμή.
Στα 1914 ήρθε με την οικογένειά του στην Αθήνα, ζώντας, μέχρι τον θάνατό του, στο Νέο Ψυχικό. Συνειδητοποίησε από νωρίς ότι ήταν ένας προοδευτικός άνθρωπος, που δε χωρούσε στα κόμματα, ωστόσο έζησε από κοντά τα πολιτικά γεγονότα της εποχής. Κηδείες, διαδηλώσεις, την αποχή της αντιπαροχής. Συγγραφέας κατάλαβε ότι θα γίνει όταν ήταν στο στρατό.
Μίκης Θεοδωράκης, Σταύρος Ξαρχάκος, Δήμος Μούτσης, Γιάννης Μαρκόπουλος, Γιάννης Σπανός, Θάνος Μικρούτσικος, Χρήστος Νικολόπουλος, Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, πάνω στα δικά του δημιουργήματα έγραψαν μουσική και ο Μητροπάνος, η Μοσχολιού, ο Νταλάρας, ο Μπιθικώτσης, ο Καλογιάννης, η Μαρία Δημητριάδη, τα τραγούδησαν. Μαζί τους δέσαμε κάθε κρυφή και φανερή πτυχή ζωής. Έγραψε τα «Τραγούδια του αγώνα», τον «Άγιο Φεβρουάριο». Αμέτρητα τραγούδια, που κι αυτός ο ίδιος έφτασε να τα αγνοεί. Έκανε στίχο εκείνο που έμελλε ο καθένας να ζει· «Ποιος τη ζωή μου, ποιος την κυνηγά». Συνέχισε να γράφει επιμένοντας, «Το μέλλον θα 'ρθει», έκανε τραγούδι και ποίηση ακριβή την Ιστορία του τόπου, εκδόθηκαν και ευτυχώς τα έχουμε «Τα λόγια και τα χρόνια».
Κι εν τω μεταξύ έγραφε συνέχεια διηγήματα, μυθιστορήματα, μελέτες, ποιήματα, θέατρο, παραμύθια, νουβέλες... Το μυθιστόρημά του «Ο καιρός των χρυσανθέμων» του χάρισε το Κρατικό Βραβείο (2004), ενώ το 2013 θα τιμηθεί από την Ακαδημία Αθηνών για την προσφορά του στην ελληνική λογοτεχνία και στον ελληνικό πολιτισμό.
Ο Μάνος Ελευθερίου έφυγε από κοντά μας στις 22 Ιουλίου του 2018, στα 80 του χρόνια, από ανακοπή καρδιάς, ξαφνικά και ήρεμα, όπως συνήθιζε να κινείται, προκαλώντας ταυτόχρονα ένα μεγάλο κύμα έντονων συναισθημάτων συγκίνησης, ανάλογο με αυτό που γεννούσαν τα περισσότερα έργα του.
Επιμέλεια: Τζένη Κουκίδου
