Το πνεύμα της αλήθειας και το πνεύμα της ελευθερίας είναι οι στυλοβάτες της κοινωνίας.
Ο Ερρίκος Ίψεν, η εξέχουσα μορφή του Παγκόσμιου θεάτρου, που επηρέασε και εξέλιξε το σύγχρονο θέατρο με τη μοναδική του πένα και το ισχυρό ποιητικό του πνεύμα, γεννήθηκε στις 20 Μαρτίου του 1828 στην πόλη Σίεν της Νορβηγίας. Από εύπορη αρχικά οικογένεια, η οποία όμως περιέπεσε σε φτώχεια μετά την κατάρρευση της επιχείρησης του πατέρα· αναγκάζεται να ακολουθήσει τους δικούς του στο Vernstpop. Περνάει δυστυχισμένα παιδικά κι εφηβικά χρόνια, τα οποία, όμως, του καλλιέργησαν τον εσωτερικό του κόσμο, με αποτέλεσμα την μετέπειτα εκρηκτική δημιουργία του στην παγκόσμια λογοτεχνία και το θέατρο. Τα θέματά του είναι ρεαλιστικά, αλλά τα τελευταία κρύβουν βαθύ συμβολισμό. Η θέση της γυναίκας μέσα στην κοινωνία τον απασχολεί πολύ, αλλά και γενικά το πρόβλημα της ηθικής. Η οικογένεια, το άτομο μέσα στο κοινωνικό σύνολο, αλλά, κυρίως το μοναχικό άτομο, τον προβληματίζουν βαθιά κι αδιάκοπα, καθώς διαπιστώνει πόσο ανίσχυροι είναι οι άνθρωποι! Πόσο δεν μπορούν, όσο κι αν προσπαθούν, να πετύχουν πολλά πράγματα! Να φέρουν σε πέρας κάποιο σκοπό. Ν' αποκτήσουν ένα νόημα στη ζωή τους και πάνω 'κει να ρυθμίσουν την καθημερινότητά τους! Σαν αποτέλεσμα όλων αυτών των αδυναμιών έρχεται η δημιουργία μιας ψεύτικης ζωής, γεμάτης υποκρισία και ψέμα, που προσπαθεί να καλύψει το αδυσώπητο κενό στις ψυχές των ανθρώπων. Οι περίκλειστες ψυχές θάβουν την ειλικρίνεια όσο πιο βαθιά μπορούν μέσα τους και παριστάνουν τις κάποιες άλλες! Επειδή όμως το γνήσιο κι αληθινό ζητάνε πάντα δικαίωση, γι' αυτό εκδικούνται τον άνθρωπο με το να τον κάνουν ν' ασφυκτιά και να γίνεται όλο και πιο δυστυχισμένος, καταφεύγοντας σε πλαστές ανάγκες, που του διογκώνουν το πρόβλημα.
Αυτή την ψεύτικη ζωή, την πλαστή και επινοημένη από εσωτερική ανάγκη, σκαλίζει ο Ίψεν θέλοντας να ανακαλύψει τι ωφελεί τελικά: να συνεχίσουμε το ψέμα που χωρίς αυτό δεν ζούμε ή να αποκαλύψουμε την αλήθεια με όποιο τίμημα;
Η μειοψηφία μπορεί και να έχει δίκιο, η πλειοψηφία πάντα κάνει λάθος.
Το ζωτικό αυτό ψέμα, δηλαδή τις αυταπάτες, τις ψευδαισθήσεις, που μας γλυτώνουν από την απελπισία, τη μοναξιά, την απομόνωση και μας βοηθάνε να ζήσουμε, συμβολίζει η αγριόπαπια που βρέθηκε μισοπνιγμένη στα βαθιά νερά. Άγρια, όπως κι ο Ίψεν, που, τραυματισμένος απ' όσα συμβαίνουν σε μια κοινωνία υποταγμένη στην επικίνδυνη τύφλωση του ψεύδους, επαναστατεί και ζητάει την ανατροπή. Ο Ίψεν στέφεται εναντίον της κοινωνίας που έχει συνθηκολογήσει με το ψέμα. Που αντιλαμβάνεται την αλήθεια ως ψέμα! Που απομακρύνεται απ' τις πραγματικές αξίες και τα ιδανικά. Που χειροκροτεί και αφομοιώνει ό,τι απατηλό και κίβδηλο.
Τα ιδεώδη θα υπάρχουν πάντοτε. Το θέμα είναι ποια είναι η στάση η δική μας απέναντί τους. Αν χώνουμε το κεφάλι στα λασπόνερα ελπίζοντας, όπως ακριβώς κι η τραυματισμένη αγριόπαπια, πως θα επιβιώσουμε δίχως προσπάθεια κι αγώνα, ε, αυτό δεν το ανέχεται ο Ίψεν. Ποιο μέλλον περιμένει, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, μια κοινωνία που ζει με ψευδαισθήσεις, περιμένοντας, σιωπηλή και παθητική, όπως η αγριόπαπια, την σωτηρία της; Κι αν αυτό το ζωτικό ψέμα περνάει από γενιά σε γενιά, μέσα απ' την οικογένεια, κυρίως, πόσο ευτελίζει τον άνθρωπο; Η ζωή είναι ένα μείγμα καταστάσεων και στιγμών διαφόρων ανθρώπων που κεντούν τον οικογενειακό και κοινωνικό καμβά. Αν αυτοί δεν μιλάνε τη γλώσσα της αλήθειας, πώς θα μπορέσουν να βρουν τον αληθινό τους εαυτό, θέτοντας σταθερούς σκοπούς που θα εξελίξουν τη ζωή τους και θα τους προσφέρουν αληθινή χαρά; Πόσο κακό κάνει η έλλειψη ουσιαστικού νοήματος στη ζωή μας;
Για τον προτεστάντη Ίψεν το ψέμα είναι μη ανεκτό! Ό,τι θολώνει την ατμόσφαιρα τον πνίγει, γι' αυτό επιζητεί με ταχύτητα κι ορμή τον καθαρό αέρα του βουνού! Σταθερός στα σύμβολά του, επιμένει στον σκοπό της ζωής, στο νόημα της ζωής, και στην ειλικρίνεια. Όλα στο φως και στον αέρα. Η οικογένεια από αυτή την άποψη δεν τον ικανοποιεί, γι' αυτό είναι εναντίον του γάμου! Όταν τα μέλη της δεν επικοινωνούν μεταξύ τους με εντιμότητα και ειλικρίνεια, αλλά συντηρούν μικρά ή μεγάλα μυστικά, το αποτέλεσμα είναι θλιβερό. Διχόνοιες, δυσπιστία, μίση, πάθη αναπτύσσονται, άλλοτε κρυφά κι άλλοτε φανερά, φέρνοντας ατελείωτη δυστυχία. Όμως, η δυστυχία δείχνει πως κάπου υπάρχει λάθος. Το άγχος, η ένταση, ο θυμός, η θλίψη, το ανικανοποίητο, αποδεικνύουν πως η κατάσταση χρειάζεται αλλαγή, διόρθωση! Με αυτή τη διαπίστωση, όμως, ήδη έχουμε κάνει το πρώτο βήμα. Μπορούμε, επομένως, να προχωρήσουμε στο δεύτερο: την επιθυμία ν' αλλάξουμε τη ζωή μας. Αν αυτό γίνει συνειδητά, τότε το τρίτο βήμα δηλαδή η πίστη πως η αλλαγή αυτή μπορεί να πραγματοποιηθεί, μοιραία, θα ακολουθήσει! Οπότε ο άνθρωπος, συνειδητά πλέον, θα πάρει τη ζωή του στα χέρια του και θα δημιουργήσει, πιστεύοντας στη δική του αλήθεια.
Ο ανατρεπτικός, επαναστατικός, ο ανατόμος Ίψεν, δεν είναι εκτός πραγματικότητας, ξέρει πως δεν υπάρχει απόλυτο ψέμα, ούτε απόλυτη αλήθεια. Ίσως, γι' αυτό συχνά παρακάμπτει την κάθαρση κι οι χαρακτήρες του δεν είναι ολοκληρωμένοι.
Ο Γιάλμαρ Έκνταλ π.χ. δεν μπορεί να δράσει. Υποταγμένος σε μια ψευδαίσθηση ευτυχίας, τα δέχεται όλα παθητικά και απλώς λέει, λέει... Λόγια, λόγια! Δεν πιστεύει στο γάμο. Μόνο στην αγάπη! Μα πώς να του βγει κι αυτό, αφού εθελοτυφλεί ασταμάτητα, κλείνοντας τα μάτια σε όσα όλοι αντιλαμβάνονται! Έχει συμμαχήσει με μια ψεύτικη πραγματικότητα, επειδή φοβάται πως η αλήθεια θα τον συντρίψει.
Ο Γκρέγκερς Βέρλε πάλι, άλλο τραγικό πρόσωπο. Καταπιεσμένος από τις στρεβλώσεις και τη δραματική απάτη της οικογένειάς του, αναζητά την απελευθέρωσή του μέσα απ' τη γνώση, την καινοτομία και την ανατροπή. Η αποκάλυψη της αλήθειας, με κάθε θυσία, γι' αυτόν είναι προτεραιότητα. Μορφώθηκε, διάβασε και τώρα βιάζεται να εφαρμόσει την ιδεολογία του: Όλα στο φως. Η αλήθεια απελευθερώνει! Η αλήθεια με όποιο τίμημα!
Ο γιατρός Ρέλιγκ, απ' την άλλη, καταπέλτης, πιστός θιασώτης του ζωτικού ψεύδους, χτυπάει ανελέητα τον Γκρέγκερς, θιασώτη της «επιταγής του ιδεώδους». Ο γιατρός μισεί την αλλαγή, διαβλέποντας άπειρους κινδύνους στη συνέχεια. Μοιάζει κολλημένος στην παράδοση, στα τετριμμένα, αλλά σίγουρα, στην ασφάλεια του ψέματος, που βοηθάει να ζήσουμε μια ζωή, έστω ανάπηρη, αλλά υποφερτή, παρά στην αποκάλυψη της αλήθειας, που καταστρέφει και διαλύει με τη δύναμη που εξαπολύει τους αδύνατους και βασανισμένους!
Η Έτβιγκ, ρομαντικό νεαρό κορίτσι, απομονωμένο από τον κόσμο της δράσης, ζει τη δική της ψευδαίσθηση ευτυχίας, κλεισμένη στην προσωπική της γυάλα. Φαντάζεται και ονειρεύεται έναν κόσμο, όπως η ίδια τον δημιουργεί. Το δικό της ζωτικό ψέμα συμβολίζει η σακατεμένη αγριόπαπια, που βρέθηκε πυροβολημένη απ' τον γερο-Βέρλε. Κι όταν ο σκύλος του Βέρλε την ανέσυρε απ' τα λασπόνερα, η νεαρή κοπέλα έγινε η συντροφιά της. Την αγκάλιασε αποφασισμένη να την κρατήσει στη ζωή όσο θα ζούσε και κείνη. Κι επειδή σε στιγμές κρίσης το θύμα είναι πάντα ο πιο αδύνατος, μοιραία «έφυγαν» κι οι δυο μαζί, αφού η Έτβιγκ αυτοκτόνησε μην αντέχοντας τις αποκαλύψεις.
Η μεγάλη αμαρτία, η ασυγχώρητη, είναι όταν σκοτώνεις μέσα σ`έναν άνθρωπο την αγάπη.
Στην «Αγριόπαπια», ο Ίψεν επινόησε μια οικογένεια που ζει για χρόνια υπό το βάρος μιας πλασματικής πραγματικότητας. Ο Γιάλμαρ Έκνταλ, ένας αποτυχημένος φωτογράφος, που πιστεύει πως είναι μεγάλος εφευρέτης, έχει σύζυγο την ζωηρούλα Γκίνα, την άλλοτε υπηρέτρια του πλούσιου κι ανάλγητου μεγαλοαστού Χόκον Βέλρε, και μια μοναχοκόρη, την ευαίσθητη και ρομαντική Έτβιγκ, η οποία μένει απομονωμένη στη σοφίτα της, δεν πηγαίνει στο σχολείο λόγω μιας πάθησης των ματιών κι επομένως τρέφεται με όνειρα και φαντασιώσεις· προστατεύει τα ζώα και τώρα μάλιστα φροντίζει μια αγριόπαπια που βρέθηκε τραυματισμένη στην αυλή τους. Βοηθός της και συγκάτοικος, ο παππούς Έκνταλ που, βυθισμένος στο παρελθόν του, πιστεύει πως είναι μεγάλος κυνηγός παρασύροντας και την δεκατετράχρονη Έτβιγκ στα παιχνίδια του με τα όπλα.
Έτσι έχουν τα πράγματα, όταν κάνει την εμφάνισή του ο Γκρέγκερς, γιος του Βέρλε, ο οποίος μαθαίνει πως ο παλιός του συμμαθητής, ο Γιάλμαρ, ζει μια επίπλαστη ευτυχία, χτισμένη στο ψέμα, αφού ο ίδιος γνωρίζει απ' τη μητέρα του, που πριν πεθάνει του είχε εκμυστηρευτεί, πως ο ο πατέρας του είχε σχέσεις με τη Γκίνα κι επομένως η Έτβιγκ είναι παιδί του. Ιδεαλιστής και αποφασισμένος να πολεμήσει το ψέμα, που καταστρέφει τις ζωές των ανθρώπων, νοικιάζει ένα κενό δωμάτιο στο σπίτι των Έκνταλ για να ελέγχει την κατάσταση και κυρίως τις σχέσεις της Γκίνα και του γερο-πατέρα του, που μπαινοβγαίνει στο σπίτι εξ αιτίας της δήθεν στενής συνεργασίας του με τον φωτογράφο. Οι λεπτομέρειες τον πείθουν πως πρέπει ν' αποκαλύψει την αλήθεια στον άλλοτε συμμαθητή του, ο οποίος είχε δεχθεί τότε να παντρευτεί την υπηρέτριά τους, με αντάλλαγμα το σπίτι και τη δουλειά.
Έτσι και γίνεται. Μόνο που ο Γκρέγκερς, νέος κι άπειρος, προφανώς, μέσα στον ενθουσιασμό του, δεν είχε υπολογίσει τις αντιδράσεις. Το ζευγάρι χάνει ακαριαία την επικοινωνία του, διότι η αποκάλυψη της πραγματικής ταυτότητας της κόρης, όσο κι αν παρίστανε ο Γιάλμαρ πως δεν το 'ξερε, έπεσε σαν κεραυνός. Διέλυσε την εύθραυστη ισορροπία της οικογένειας, τα θεμέλιά της αποδείχτηκαν σαθρά. Το τραγικό αποτέλεσμα, βέβαια, είχε να κάνει με το άτυχο κορίτσι που λατρεύει τον πατέρα της, που, μην μπορώντας να ξεκαθαρίσει τη θολούρα του ψέματος, μπερδεμένη κι ανίκανη να σηκώσει το βάρος της δεινής πραγματικότητας, αυτοκτονεί. Μαζί της χάνεται κι η αγριόπαπια!
Το έργο, που περιλαμβάνει πέντε πράξεις, τελειώνει με τον διαπληκτισμό του Γκρέγκερς και του γιατρού Ρέλιγκ, ο οποίος ζει με την οικογένεια τού Γιάλμαρ. Ο «δράστης» υπερασπίζεται με σθένος την αποκάλυψη της αλήθειας με όποιο τίμημα, υποστηρίζοντας πως η αυτοκτονία του κοριτσιού είχε ως αποτέλεσμα ν' αφυπνιστεί ο πατέρας της που, λες και είχε ξυπνήσει από λήθαργο, σπάραζε τώρα από πόνο και παρακαλούσε να συνέλθει το παιδί του για να του αποδείξει το μέγεθος της αγάπης του. Ο γιατρός χλεύασε την άποψη αυτή κατηγορώντας σκληρά τον Γκρέγκερς και προβλέποντας πως ο Γιάλμαρ σ' ένα χρόνο θα κατέληγε αλκοολικός.
Οπότε, ο αναγνώστης ή ο θεατής μένει με την απορία: αξίζει να σκοτώσουμε την ψευδαίσθηση, το ατομικό ή συλλογικό παραμύθι, τα κατασκευασμένα μας ψέματα, και να φέρουμε τα πάνω κάτω στις ζωές μας, μην γνωρίζοντας το αποτέλεσμα; Έχει άραγε ο γιατρός δίκιο; Ή πρέπει να προχωρήσουμε στην αποκάλυψη της αλήθειας θυσιάζοντας τους αδύναμους και αναγνωρίζοντας το δίκιο του Γκρέγκερς; Ιδού, το δίλημμα.
Μήπως, όμως, τελικά, πρέπει να το δούμε ως θέμα προσωπικό; Δηλαδή ότι πρέπει ο καθένας μας, ξεχωριστά, να τα πει καθαρά και ξάστερα –όσο είναι μπορετό– με τη συνείδησή του και, στη συνέχεια, να πράξει με συνέπεια κι εντιμότητα;
Πρόκειται για ένα έργο διαχρονικό, πανανθρώπινο, που ταράζει την ανθρώπινη συνείδηση και θέτει τον καθένα μας προ των ευθυνών του. Τι άτομα θέλουμε να είμαστε και επομένως τι κοινωνίες θα διαμορφώσουμε; Η τραγική αυτή οικογένεια, που έχει αυτοβιογραφικά στοιχεία του Ίψεν, και η ψυχική καταρράκωσή της εξ αιτίας των ψευδαισθήσεων –η αγριόπαπια– πάνω στις οποίες είχε χτίσει την ευτυχία της, μας βυθίζει με ταχύτητα στο διαχρονικό ερώτημα που ζητάει απεγνωσμένα μια απάντηση, που, δυστυχώς, δεν έρχεται!
Ο δυνατότερος άνθρωπος που υπάρχει στη γη είναι εκείνος που καταφέρνει να ζει περισσότερο μόνος.
Ο Ίψεν, που ένιωθε πνευματική μοναξιά, ανησυχούσε ιδιαίτερα για την αδράνεια και την αδυναμία της κοινωνίας ν' αντιδράσει και μέσα στην ίδια του τη χώρα. Γι' αυτό και ο Γκρέγκερς (ο ίδιος ο Ίψεν) επιστρέφει μετά από χρόνια απουσίας με στόχο και σκοπό να αλλάξει ό,τι θεωρεί στρεβλό που εμποδίζει την αποκάλυψη των ζωτικών ψεμάτων, ιδεολογικών και ιστορικών, ώστε να ξεπεραστεί η μαζική «κοινωνική ψευδαίσθηση». Μια κοινωνία που δεν θέλει να κοιταχτεί στον καθρέφτη κι ένας τόπος που έχει απαρνηθεί το γνήσιο κι αληθινό είναι, ακριβώς, η «Αγριόπαπια».
Ο Ερρίκος Ίψεν έφυγε απ' τη ζωή στις 23 Μαΐου του 1906, στο Όσλο.
Βάσω Ζαφειροπούλου
Επιμέλεια: Τζένη Κουκίδου
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε εξώφυλλα από διάφορες εκδόσεις της Αγριόπαπιας του Ίψεν και φωτογραφία του ίδιου
