Κάθε χρόνο, με το που μπαίνει ο Αύγουστος, ο μήνας με τις πολλές ιδιαιτερότητες, η σκέψη μου, εδώ και πολλά πολλά χρόνια, αναζητάει επίμονα την οικογένεια Τάιρον και την ομίχλη της! Την τετραμελή ιρλανδική οικογένεια που θα μπορούσε να είναι μια οποιαδήποτε άλλη, σε κάθε εποχή, αλλά που τολμά να μιλήσει για την ομίχλη της καθημερινότητας. Αυτή η «τραγωδία δωματίου», είναι το τελευταίο έργο του Ευγένιου Ο’ Νηλ.
Καθαρά αυτοβιογραφικό έργο, που με την απλότητα και το μεγαλείο του μας μαγεύει. Η αφοπλιστική ειλικρίνεια κι ο σπαραγμός του συγγραφέα, καθώς αφηγείται «με δάκρυα και αίμα» την ιστορία της ίδιας του της οικογένειας, σε καταβυθίζουν στα δικά σου πεπραγμένα, στις κρυφές πτυχές της δικής σου συνείδησης και τότε κατανοείς, με τον τρόπο σου, τα αντιφατικά συναισθήματα και τον ανυπέρβλητο πόνο των ηρώων, ουσιαστικότερα. Αγάπη και μίσος, συγχώρεση, ενοχή, θυμός, πόθος, λύπη, απογοήτευση, πάθη και αρρώστιες, ανταγωνισμοί και υποκριτικές συμπεριφορές, που καλύπτονται από ένα πέπλο ομίχλης, συντηρούν τους οικογενειακούς δεσμούς, φαινομενικά, υγιείς! Όμως, ο Αμερικανός συγγραφέας που από νέος «δούλευε» αυτό το έργο, είναι αποφασισμένος να εκθέσει την αλήθεια, όσο οδυνηρή κι αν είναι! Έτσι, μας παραδίδει το 1941, σε ηλικία 53 χρόνων, το αριστουργηματικό «Ταξίδι μιας μεγάλης μέρας μέσα στη νύχτα». Αφιερωμένο στη γυναίκα του, με τον όρο να μην το δημοσιεύσει προτού περάσουν 25 χρόνια μετά τον θάνατό του. Ωστόσο, εκείνη αθέτησε τον όρο και τρία χρόνια μετά, το 1956, παρουσιάζεται σε παγκόσμια πρώτη στη Στοκχόλμη.
«Η εργασία μου είναι αξεχώριστη απ’ τη ζωή μου. Δεν έχω γράψει ούτε μια γραμμή που δεν ήταν ο καρπός προσωπικής μου πείρας».
Η υπόθεση εκτυλίσσεται σ’ ένα εξοχικό του Κονέκτικατ της Αμερικής σε διάστημα 16 περίπου ωρών, μιας Αυγουστιάτικης μέρας του 1912, όταν η ομίχλη του παρελθόντος και των εξαρτήσεων τυλίγει ασφυκτικά τους τέσσερις χαρακτήρες του έργου: τον πατέρα, Τάιρον, τη μητέρα, Μαίρη, τον μεγάλο γιο, τον Τζέιμι και τον μικρό, τον Έντμοντ, τον συγγραφέα. Μια οικογένεια με μέλη εύθραυστα, που δεν αναλαμβάνουν ευθύνες, αλλά προτιμούν να ζουν μέσα στην άρνηση και τα κρυφά πάθη. Γονείς ανίκανοι να ασχοληθούν υπεύθυνα με τα παιδιά τους και δυο αδέλφια που μεγάλωσαν με αγάπη μεταξύ τους, αλλά και κρυφή ζήλια και φθόνο!
«Μόνο το παραλήρημα ταιριάζει σε μας, τα παιδιά της ομίχλης.», αναφωνεί ο Έντμοντ.
Ο πατέρας, θεατρικός ηθοποιός που δεν είχε χρόνο, αλλά και διάθεση, ν’ ασχοληθεί με τα παιδιά του, που αγαπάει το χρήμα, αλλά παράλληλα είναι και τσιγκούνης, αγαπάει την οικογένειά του μ’ έναν καθαρά ιδιοτελή τρόπο και γι’ αυτό δεν μπορεί κανένα μέλος να τον συχωρέσει. Εγωπαθής και ανίκανος να μπει στην ψυχολογία των παιδιών του, παρέσυρε τον μεγάλο του γιο στο σανίδι, παρότι ο ίδιος ήταν ήδη αποτυχημένος. Ως δικαιολογία προβάλλει την κακή πατρική του οικογενειακή κατάσταση, όταν αναγκάστηκε να βγει στη βιοπάλη απ’ τα 10 του χρόνια, γιατί ο πατέρας τούς εγκατέλειψε κι η μάνα του ήθελε να τον δώσει σε ξένα χέρια. Από τότε είχε κιόλας καταστραφεί! Η εξάρτησή του απ’ το ποτό έχει την αρχή της σ’ εκείνη την αιτία! Ο Τζέιμι, αποτυχημένος ηθοποιός κι αυτός κι αλκοολικός επίσης –δημιούργημα του πατέρα– προσπαθεί να παρασύρει και τον αδελφό του στα μπαρ και τα πορνεία όπου συχνάζει, αλλά ο Έντμοντ αντιστέκεται. Είναι ύπουλα προστατευτικός, ενώ εξομολογείται, τώρα, ότι τον τράβηξε στο πιοτό συνειδητά, για να τον καταστρέψει. «Είσαι ο Φρανγκεστάιν μου! Σε δημιούργησα», φωνάζει. Τον ζήλευε πάντα, γιατί ήταν ο ποιητής, ο φιλόσοφος, αν και πεσιμιστής! Τον μισεί, αλλά και τον αγαπάει, γι’ αυτό τώρα που τον βλέπει να πίνει προσπαθεί να τον αποτρέψει. «Δεν υπάρχει μεγαλύτερη απόδειξη αγάπης απ’ το να προσπαθείς να σώσεις τον αδελφό σου απ’ τον κακό σου εαυτό», αναφωνεί, ενώ ο πατέρας προσπαθεί να τον δικαιολογήσει, παρότι δεν τον αγαπάει.
«…Το παρελθόν είναι το παρόν, είναι το μέλλον… όλοι προσπαθούμε να ξεφύγουμε απ’ αυτό, αλλά η ζωή δεν μας αφήνει…»
...λέει η Μαίρη, η μάνα που δεν μπορεί να ξεφύγει απ’ το παρελθόν. Ζει διαρκώς με τη σκέψη στο πατρικό της, όπου είχε καλομεγαλώσει, και η ανάγκη της για ένα σωστό, αληθινό σπίτι την κυνηγάει ακατάπαυστα. Δίπλα στον αποτυχημένο ηθοποιό που αγάπησε και παντρεύτηκε δεν είχε χαρεί ό,τι μια απλή γυναίκα θα ζούσε. Δηλαδή ένα σταθερό σπιτικό που να το διαμορφώσει στα γούστα της και μέσα εκεί να μεγαλώσει τα παιδιά της. Παραπονιέται για την περιπετειώδη ζωή που την περίμενε, από πόλη σε πόλη, κι από βρομοξενοδοχείο σε φτηνά πανδοχεία για θεατρίνους, και τώρα που αυτό το «παλιοφάρμακο» την έχει εξοντώσει, δεν μπορεί να βλέπει τους γιους της να την παρακολουθούν! Εθισμένη στη μορφίνη για ν’ απαλλαγεί απ’ τους φριχτούς πόνους που την βασανίζουν μετά τη γέννηση τού Έντμοντ περνάει τις ώρες της στην κρεβατοκάμαρά της πνιγμένη σε σκέψεις νοσηρές που δεν της αφήνουν περιθώρια αισιοδοξίας. Και παρότι η συμπάθειά της είναι ο Έντμοντ (ο συγγραφέας) δεν παύει να μνημονεύει πως αυτός ήρθε μετά από ένα αγγελούδι που είχε χάσει πριν. Και τον κατηγορεί γι’ αυτό! Ο μονόλογός της μοιάζει ατελείωτος, γιατί αμέτρητα είναι και τα παράπονα που κουβαλάει μέσα της, αγόγγυστα. Η μόνη της παρηγοριά στο συνεχές της μαρτύριο είναι η αναπόληση των ήρεμων εποχών στο πατρικό της, στη σχολή Καλογραιών, όπου είχε φοιτήσει και φυσικά η γνωριμία με τον άντρα της που τόσο την είχε απορροφήσει! Αντίθετα, όταν βλέπει τα μέλη της οικογένειάς της, παρότι όλοι προσπαθούν να είναι ευγενικοί και προσεκτικοί μαζί της, να φέρονται μεταξύ τους ύπουλα και υποκριτικά, νιώθει ανίκανη να επέμβει.
«Χτίζει τείχος γύρω της. Σαν ομίχλη», λέει ο Έντμοντ για τη μάνα. «Εσύ φταις γιατί δεν έδωσες λεφτά για έναν καλό γιατρό», κατηγορεί τον πατέρα του.
Ο Έντμοντ είναι τώρα φυματικός. Αφού δοκίμασε διάφορα θαλασσινά επαγγέλματα, τελικά ενδίδει στη λογοτεχνική του κλίση. Γράφει ποιήματα, διαβάζει, κυρίως Νίτσε, δημοσιεύει εργασίες του σε εφημερίδα, ενώ παράλληλα ακολουθεί, νομοτελειακά σχεδόν, την οικογενειακή ασθένεια. Πίνει. Ο πατέρας του τον κατακρίνει διαρκώς για όλα, ο δε αδελφός του πασχίζει, τώρα, να τον αποτρέψει απ’ την καταστροφή. Ενώ πρόκειται να μπει σε σανατόριο, ο πατέρας αποδεικνύεται γι’ άλλη μια φορά ανεπαρκής. Από τσιγκουνιά ή αδιαφορία σκοπεύει να τον στείλει σε κρατικό ίδρυμα. Οπότε ο Τζέιμι, έξω φρενών, τον κατηγορεί για τσιγκουνιά. «Γεροτσιγκούνη, σε σιχαίνομαι», ουρλιάζει. «Είσαι ψεύτης», φωνάζει ο πατέρας. Λογαριασμοί άλυτοι, για χρόνια και χρόνια, βυθισμένοι σε μια ένοχη σιωπή, ήρθε η ώρα να λυθούν με βίαιο τρόπο! Σφάζονται, αλλά αγαπιούνται! «Ποιος θέλει να βλέπει τη ζωή όπως είναι στην πραγματικότητα;», λέει ο Έντμοντ κουρασμένα. Και συνεχίζει με αδύναμη φωνή: «Πρέπει πάντα να μεθάτε με ό,τι. Με κρασί, με ποίηση ή αρετή! Για να γλιτώσετε απ’ τον Χρόνο, όπως λέει ο Μπωντλαίρ.».
Ίσως, αυτή η θολούρα της μέθης να σου δίνει την ώθηση που χρειάζεσαι, όταν η λογική δεν σ’ αφήνει να προχωρήσεις. Η παρότρυνση αυτή του συγγραφέα, απόρροια της προσωπικής του τραγωδίας, μας περιγράφει την απόγνωση κάθε ευαίσθητου ανθρώπου που δεν έχει πλέον την αντοχή να αντιμετωπίσει τα καθημερινά ανθρώπινα. Γιατί σ’ αυτή την οικογένεια, καθένας είναι εγκλωβισμένος στην δική του τραγωδία. Όλοι μπορούν άνετα να δικαιολογήσουν την αρνητική τους πλευρά. Ο πατέρας, η μητέρα, τα παιδιά, ο καθένας τους ξεχωριστά, μας μιλούν με μακρούς μονολόγους για τα προσωπικά τους βάσανα. Το παρελθόν, οι πρόγονοι, η άγνοια, η επιβίωση, οι ρυθμοί της ζωής, τα πρότυπα, είναι μερικές εύλογες δικαιολογίες που μας προβάλλουν και που τις γνωρίζουμε όλοι μας πολύ καλά.
Τώρα, αλλά κι από πάντα, η οικογένεια, σαν θεσμός, είναι και ήταν προβληματικός. Αν τα μέλη της οικογένειας δεν μπορούν να βοηθήσουν τους εαυτούς τους, πώς θα αλληλοστηριχθούν, με ειλικρίνεια κι αγάπη, ιδιαίτερα σε δύσκολες στιγμές; Κι αν η ιδιοτέλεια καθορίζει τις ενέργειές τους για ποια ευτυχία μιλάμε; Εδώ βρίσκεται, λοιπόν, η τόλμη του Ευγένιου Ο' Νηλ, που όχι μόνο αποτόλμησε, σε μια δύσκολη εποχή, να μιλήσει για θέματα απαραβίαστα περίπου, αλλά πήρε την οδυνηρή απόφαση να εκτεθεί αυτοβιογραφικά! Όταν οι ήρωες αλληλοσπαράζονται και το «αίμα» τρέχει από παντού μέσα σε μια οικογένεια, δεν μπορεί παρά να ακολουθήσει η κάθαρση, η λύτρωση! Λόγια πικρά, δηλητηριώδη, που δεν είχαν ποτέ ειπωθεί, αλλά κατάτρωγαν τη χαρά και υπονόμευαν τη διέξοδο, τώρα, ειπωμένα με μια άγρια βιαιότητα, σπάνε το απόστημα κι ανοίγουν διάπλατα πόρτες και παράθυρα της ψυχής ώστε να αποσυμφορηθεί αυτή από τη βαναυσότητα των λέξεων και των συναισθημάτων! Μια οικογένεια, πνιγμένη στη δυστυχία της σιωπής, της συνήθειας και της αποδοχής, φτάνει στα όριά της. Και τότε διαπιστώνουν, ο καθένας με τον τρόπο του, πως παρ’ όλ’ αυτά αγαπιούνται!
Κι αναρωτιέται κανείς, αυτό συμβαίνει, μόνο στην οικογένεια του συγγραφέα; Μήπως όλοι μας, τηρουμένων των αναλογιών, δεν έχουμε να θυμηθούμε αντίστοιχες καταστάσεις; Οικογενειακά δράματα, μικρά και μεγάλα, κρυφά και «ολίγον» φανερά, δεν μας εκπλήσσουν συχνά, όταν κυρίως φτάνουν στη δημοσιότητα; Τι γίνεται πίσω απ’ την κλεισμένη πόρτα του σπιτιού, συνηθίζουμε να λέμε, είναι άγνωστο! Κι έτσι είναι. Εδώ, λοιπόν, αναγνωρίζουμε τη διαχρονικότητα, την οικουμενικότητα του έργου αυτού. Ο Ο' Νηλ κραυγάζει μέσα απ’ τη σπαρακτική ιστορία της οικογένειάς του πως αυτή «δεν αφορά μόνο τον σύγχρονο άνθρωπο, αλλά και τον άνθρωπο του μέλλοντος».
Στο τέλος, οι ήρωες, βασανισμένοι από την αναπάντεχη σύγκρουση και τη βίαιη αποκάλυψη της αλήθειας, εξοντωμένοι, προσπαθούν να κατανοήσουν, να συχωρέσουν, αν και δεν ξεχνούν, ο ένας τον άλλον και να συνεχίσουν να πορεύονται μετέωροι κι ελπίζοντες!
«…Και κει, κατά την άνοιξη, μου συνέβηκε κάτι. Ναι, το θυμούμαι. Ερωτεύθηκα τον Τζέιμς Τάιρον και ήμουνα τόσο ευτυχισμένη για έναν καιρό», λέει η μάνα που αποφεύγοντας τις πικρές αλήθειες ζει στον κόσμο της αναπολώντας ευτυχισμένες στιγμές. Κι έτσι, με την έννοια της ευτυχίας –έστω και παρελθοντικής– που εισχωρεί αναπάντεχα, στη ρημαγμένη απ’ τον πόνο ατμόσφαιρα, κλείνει το βαθιά ανθρώπινο έργο του ο μεγάλος Ευγένιος Ο' Νηλ.
«Φυσικά θα γράψω έργο και για την Ευτυχία. Αν βέβαια συναντήσω ποτέ αυτή την πολυτέλεια και διαπιστώσω πως παρέχει δυνατότητες για θεατρική πράξη, πως έχει κάποια αρμονική σχέση με τον βαθύτερο ρυθμό της ζωής… Η αντίληψη πως η τραγωδία αποκλείει την έννοια της ευτυχίας είναι διαβατική μόδα της εποχής μας… Ένα πραγματικό έργο τέχνης περικλείει, σε τελική ανάλυση, το μήνυμα της ευτυχίας.», είναι τα λόγια του.
Βάσω Ζαφειροπούλου
Επιμέλεια: Τζένη Κουκίδου
