Μάθημα Λογοτεχνίας
6.
Καὶ ἀκαρτέρει, καὶ ἀκαρτέρει
Φιλελεύθερην λαλιά,
Ἕνα ἐκτύπαε τἄλλο χέρι,
ἀπὸ τὴν ἀπελπισιά...
(Αἴθουσα σχολική.)
Ἄρη, διάβασε. (Ὁ Ἄρης ἀναγιγνώσκει τὴν στροφή.) Ἄλλη μία φορά. (Τὴν ἀναγιγνώσκει πάλι.) Ἄλλη μία -μή δυσανασχετῆτε! Πρέπει νὰ μείνῃ τὸ γράμμα ὡς ἦχος καὶ νὰ ἔχουμε κεῖνον συνεχῶς στ’ ἀφτιά μας· ἀλλιῶς πῶς θὰ μιλήσουμε γιὰ τὸ κείμενο καὶ μέσῳ αὐτοῦ;.. (Τελευταία ἀνάγνωση.) Ὡραῖα, Ἄρη, σ’ εὐχαριστῶ πολύ. Τώρα, ἂς πᾶμε μαζί.
Πόσες γραμμές εἶναι τὸ κείμενο; (Πετάγονται πολλοί μαθητές:) Τέσσερεις. Ποιός τὸ ἔγραψε; Ξέρει κανείς; (Σιωπή.) Εἶναι τοῦ Διονυσίου Σολωμοῦ· ἡ ἕκτη στροφή –γράφει ἐπάνω: 6.– ἀπὸ τὸν Ὕμνον εἰς τὴν Ἐλευθερίαν· οἱ πρῶτες δύο στροφὲς τοῦ ποιήματος εἶναι ὁ Ἐθνικὸς Ὕμνος τοῦ Ἑλληνικοῦ κράτους καὶ ποιοῦ ἄλλου κράτους; Γνωρίζετε; (Σιωπή.) Τῆς Κυπριακῆς Δημοκρατίας, παιδιά μου.
Γιά δῆτε: Καὶ ἀκαρτέρει, καὶ ἀκαρτέρει... Φιλελεύθερην λαλιά... Μὰ δὲν ἔχουμε μάθει πώς, ὅταν δέν ἀκολουθῇ, ὡς σημεῖο στίξεως, τελεία ἢ ἐρωτηματικὸ ἢ θαυμαστικὸ ἢ ἀποσιωπητικά, μετὰ ἡ γραφὴ συνεχίζεται μὲ πεζό γράμμα; Ἐδῶ, ὅμως, εἶναι κεφαλαῖο τὸ Φ. Ἔτσι ἐτύπωναν παληὰ τὴν ἀρχὴ τοῦ ἑπομένου στίχου, δηλαδὴ τὴ νέα ρυθμικὴ ἑνότητα τοῦ ποιήματος. Οἱ ποιητικὲς δημιουργίες, ἂν κ’ ἔχουν ἀναγκαίως λογικὴ δομή –καὶ συχνὰ στερεότατη–, πρωτίστως συντάσσονται βάσει ρυθμῶν, σχημάτων δηλαδὴ ποὺ ἐπανέρχονται στὸν χρόνο καταπὼς στὴ μουσική. Ὁπότε πάνω ἔχουμε τέσσερεις ρυθμικὲς ἑνότητες: τέσσερεις στίχους. Προσέξτε: ἀκαρτέρει/χέρι· γράφουμε ει στὸ ἀκαρτέρει, ἀλλὰ προφέρουμε ὡς νὰ ἦταν ἰῶτα, ἴδια μὲ τὸ χέρι. Ἔπειτα: λαλιά/ἀπελπισιά. Θυμηθῆτε καὶ ξανακοῦστε τὸν ἦχο τῶν στίχων στὸν νοῦν σας μέσα: ἴδιος ρυθμὸς ὁ πρῶτος μὲ τὸν τρίτον, ἴδιος κι ὁ δεύτερος μὲ τὸν τέταρτον, καὶ παντοῦ τόνοι σὲ μονὲς μόνον συλλαβές, καθὼς λέμε: τροχαϊκός εἶναι ὁ ρυθμὸς τοῦ στίχου. Ὅμοια ἀναπτύσσεται ὅλο τὸ ποίημα μὲ 158 τέτοια τετράστιχα, δηλαδὴ 158 στροφές. Στὴν Ἀρχαιότητα, ὅταν ἐχόρευε ὁ χορός (στὸ Θέατρο, στοὺς ἐπινικίους χορούς), μᾶλλον τὴ μιά πήγαινε κυκλικῶς πρὸς μία κατεύθυνση, τὴν ἄλλην ἀνάποδα: τὸ πρῶτο ἐλέγετο στροφή, τὸ δεύτερο ἀντι-στροφή, δηλαδὴ ἐστρέφετο τὸ βῆμα πρὸς τὴν ἄλλη φορά. Αὐτὸς ὁ ὅρος ἀπὸ τὴν ἀρχαία χορικὴ ποίηση ἔμεινε καθ’ ὅλον τὸν Μεσαίωνα, πέρασε σὲ ὁλόκληρη τὴ Λογοτεχνία τῆς Ἀναγεννήσεως, ἔφθασε στὴν Ἰταλικὴ τοῦ ΙΗ΄ καὶ ΙΘ’ αἰῶνος ποὺ μιμεῖται ἐδῶ ὁ Σολωμὸς ἀναδημιουργῶντας την ἐπὶ τῇ βάσει τῆς Ἑλληνικῆς δημώδους τοῦ τόπου καὶ τοῦ καιροῦ του, δηλαδὴ μὲ σημαντικὰ στοιχεῖα ἀπὸ τὸ λαϊκὸ ἰδίωμα -τὴ λαλιὰ τοῦ δήμου.
Ὁ ποιητὴς ἦταν ἀπὸ τὴν Ζάκυνθο, ἀριστοκράτης· ἡ Ζάκυνθος εὑρίσκετο ὑπὸ ἰταλικὴ κατοχὴ χρόνους πολλούς· ἐπῆγε, λοιπόν, ὁ δημιουργὸς νὰ σπουδάσῃ στὴν Ἰταλία. Ἔμαθε τὴν ἐκεῖ λογοτεχνία: τοὺς τρόπους, τὴν ἔκφραση, τὰ μέτρα (δηλαδὴ τὰ εἴδη τῶν στίχων), τὶς ὁμοιοκαταληξίες της. Ἐπέστρεψε στὸ νησί του. Ἀλλά, προτοῦ γράψῃ ἐντέχνως στὴν Ἑλληνική, συνέθεσε στὴν Ἰταλικὴ ρῖμες, δηλαδὴ ὁμοιοκαταληξίες σὰν τὴν ἀκαρτέρει/χέρι. Ἐλάτρευαν τότε, κι ἀκόμα σήμερα, στὴν Ἰταλία τὸν μελισμένο λόγο, δηλαδὴ τὸν λόγο ποὺ φθάνει μέσῳ τῆς σειρᾶς καὶ τοῦ ρυθμοῦ τῶν λέξεων νὰ εἶναι μέλισμα -τραγούδι! Στὴν πέννα τοῦ Ἑπτανησίου ἐνηρμονίσθη προοδευτικῶς ἡ κληρονομιὰ τῆς Ἰταλικῆς Ἀναγεννήσεως –ὅπως ἐθεραπεύθη κιόλας κατόπιν τῆς Ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως τέσσερεις αἰῶνες πίσω, καθὼς καὶ στὶς μετέπειτα ἐποχές–μὲ τὸ δημοτικὸ τραγούδι τῆς πατρίδος μας· ἀπὸ αὐτὰ τὰ δύο, μὲ στοχαστικὴ ἐκ τοῦ παραλλήλου μελέτη τῶν ἄλλων τότε σημαντικῶν τῆς Εὐρώπης, ξεπήδησε ὁ λόγος τοῦ Σολωμοῦ ὕστερα ἀπὸ πολλὲς δοκιμές.
Ὅλα ἐτοῦτα καλά καὶ ἅγια, ἀλλὰ πᾶμε πάλι στὸ γράμμα· πάντα πίσω στὸ γράμμα πρέπει νὰ ἐπιστρέφουμε, ἀλλιῶς χτίζουμε χτίζουμε οὐρανοξύστες καὶ πύργους τῆς Βαβὲλ καὶ χάνουμε ἀπὸ τὸ βλέμμα μας τὸ ἔδαφος, καὶ τὸ ἔδαφος εἶναι τὸ γράμμα τῆς πρωτογενοῦς δημιουργίας. Ἀκαρτέρει: Στὴν Ἑπτάνησο ἔχουν συνήθεια νὰ προσθέτουν ἕνα α ἐμπρὸς ἀπὸ λέξεις. Ἄρα στὴν Κοινὴ γλῶσσα, θὰ ἐλέγαμε: καρτέρει. Τί χρόνος εἶναι; Κύριε, μπερδεύτηκα -κάτω ἔχει παρατατικό, τὸ ἐκτύπαε. Ἐνῷ πάνω μοῦ φαίνεται γιὰ ἐνεστῶτας. Μπράβο, Σωτήρη! Καλά μπερδεύθηκες, γιατὶ ἐσκέφθης! Ἄρα τὸ ἀκαρτέρει εἴτε εἶναι ἐνεστὼς μὲ παρελθοντικὴ λειτουργία (καθὼς λέμε: ἱστορικὸς ἐνεστώς) κι ἀνέβηκε ὁ τόνος λόγῳ στίχου (ἀκαρτερεῖ -> ἀκαρτέρει) εἴτε λείπει ἕνα ε (ὅπως στὸ τέλος τοῦ ἐκτύπαε, ἀκαρτέρειε -> ἀκαρτέρει) γιὰ τὸν στίχο πάλι, κ’ ἔχουμε ἔτσι παρατατικόν. Καρτερῶ σημαίνει περιμένω ὑπομονετικῶς. Ἡ καρτερία εἶναι ἀρετή, ἡ δύναμη ν’ ἀναμένῃ κάποιος ὑπομονετικῶς τὴν ἐκπλήρωση τοῦ σκοποῦ του. Καὶ μάλιστα ἐδῶ ἔχουμε ἀναδίπλωση, δηλαδὴ ἐπανάληψη τοῦ ρήματος: ἡ καρτερία εἶναι μεγάλη· ἂν εἶναι τῷ ὄντι ἱστορικὸς ἐνεστώς, ἔρχεται ἀκόμα κοντύτερά μας τὸ αἴσθημα αὐτὸ τῆς ὑπομονῆς, ποὺ εἶναι βάσανο μεγάλο. Τὸ ποίημα εἶναι ἀφιερωμένο στὴν προσωποποιημένη Ἐλευθερία, ὄχι ὅμως γενικῶς, ἀλλὰ τῆς Ἐλευθερίας τῆς Ἑλλάδος εἰδικῶς ἀπὸ τὴ σκλαβιὰ τῶν Ὀθωμανῶν Τούρκων. Ἡ Ἐλευθερία, σχεδὸν ταυτιζομένη προκαταβολικῶς μὲ τὸν ὑπόδουλον Ἑλληνισμό, ἀνέμενε ν’ ἀκούσῃ μιὰ φωνή, ὥστε ν’ ἀναλάβῃ πάλι τὰ ἡνία στὶς ζωὲς τοῦ λαοῦ -ἀνέμενε μιὰ λαλιὰ ποὺ νὰ τὴν ἀγαπᾷ, νὰ τὴν φιλεῖ. Ἀλλὰ δὲν ἐφθανε οὔτε ἀπὸ τόπον ἑλληνικὸν οὔτε ἀπὸ ἔξω, ἀπὸ φίλους καὶ συμμάχους, μιὰ τέτοια λαλιά. Κ’ ἔτσι ἐκτύπαε τὸ ἕνα χέρι τὸ ἄλλο (παληὰ ἐσήμαιναν τὴν ἔκθλιψη: τ’ ἄλλο, ὅπως οἱ Ἀρχαῖοι τὴν κράση μὲ τὴν κορωνίδα: τἄλλο -τἀνδρός < τοῦ ἀνδρός), γιατὶ δέν ἄκουγε μήνυμα σωτήριο καὶ ἀπηλπίζετο. Παρατηρῆστε ὅτι φεύγει τὸ ο γιὰ νὰ μή χαθῇ ὁ ρυθμὸς τοῦ στίχου. Ἄρη, ὅταν ἀνέγνωσες, ἐπῆγε ἡ γλῶσσα μόνη της καὶ εἶπες: κι ἀκαρτέρει, κι ἀκαρτέρει· πράγματι, αὐτό συμβαίνει συχνὰ σὲ τέτοιους συνδυασμοὺς τῆς Ἑλληνικῆς. Ἀλλὰ ἐδῶ εἶναι Ποίησις! Τὰ λέμε ὅλα μὲ τὸ νῦ καὶ μὲ τὸ σῖγμα, δίχως ὅμως ν’ ἀκουγόμαστε σὰ ρομποτάκια: Θὰ διαβάσουμε καί, ἀλλὰ ὁ ἦχος ε θὰ εἶναι σ’ ἕνα χρόνον μὲ τὸ α ἀπὸ τὸ ἀκαρτέρει. Ὅμοια στὸ βία ἀπὸ τὴν πρώτη στροφὴ τοῦ Ὕμνου -δέν ἀναγιγνώσκουμε: βιά, παρὰ ποὺ λέγονται σ’ ἕνα χρόνο τὸ ι μὲ τὸ α. Τὸ φαινόμενο λέγεται μετρικὴ συνίζηση, δηλαδὴ δύο γραμματικὲς συλλαβές –δίχως ν’ ἀλλοιοῦνται– «κατακαθίζουν» (κατά + ἵζω = καθίζω, παράβαλε συν-ίζ-ησιν), καὶ συμπαρευρίσκονται σ’ ἕνα χρόνο τοῦ στίχου. Ν’ ἀκοῦτε τὸν λόγο σας· ὅταν λέτε ἡ ἄμμος τῆς θαλάσσης, νὰ ἐκφέρεται το η μὲ τὸ α σ’ ἕνα χρόνο, δίχως τὸ ἕνα νὰ χάνεται μέσα στὸ ἄλλο, γιὰ νὰ μήν ἔχῃ χάσματα ἡ ὁμιλία σας, νὰ μήν ἔχῃ χασμῳδίες. Ν’ ἀκοῦτε τὸ ἀπειροελάχιστο, παιδιά μου, τὸ λεπτότερο, τὸ πιὸ καλοκρυμμένο -αὐτό σημαίνει: ἀναγιγνώσκω ποίησιν.
Ὅταν ἔγραφε ὁ Σολωμός, εἶχε προηγηθῆ τὸ ἀναποδογύρισμα τῆς Εὐρώπης μὲ τὴ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση καὶ τὸν Ναπολέοντα. Τὰ ἔθνη, ὡς συλλογικοὶ ζωντανοὶ ὀργανισμοὶ μνήμης, ὅπως παρουσιάζονται μέσῳ τῶν λαῶν στὴν Ἱστορία, ἤθελαν ν’ ἀναλάβουν τὶς μοῖρες τῶν κρατῶν· ἤθελαν νὰ ἐλευθερωθοῦν ἀπὸ παλαιότερα τυραννικὰ καθεστῶτα. Στὴ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση ὕμνησαν τὴν Ἐλευθερία, τὴν Ἰσότητα, τὴν Ἀδελφότητα· κι αὐτὰ τὰ τρία ἦλθαν νὰ ἐναρμονισθοῦν μὲ τὸν μακραίωνο, τὸν ἐπὶ μακρὸν προϋπάρχοντα, πόθο τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους γι’ ἀπελευθέρωση κ’ ἐπανένωση μὲ τὸ κληροδότημα τῆς Χριστιανικῆς Ρώμης, τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τῆς Ρωμαιοσύνης/Ρωμηοσύνης, καὶ τῆς Ἀρχαίας μεγίστου Παραδόσεως τοῦ Πνεύματος. Ἐπίστευαν στὴν βοήθεια καὶ τὴν ὑποστήριξη τῶν παγκοσμίων Μεγάλων Δυνάμεων τῆς ἐποχῆς· ὅμως, αὐτὴ δέν ἐνεφανίζετο. Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος ὁ Σολωμὸς στὸ ποίημά του, Ἡ Ἑλλάδα:
Ἡ Εὐρώπη τὴν κυττάει πῶς θὲ νὰ πράξῃ·
Τῆς Εὐρώπης κυττάει κατὰ τὰ μέρη·
Χωρὶς ὄψι τὸ πρόσωπο ν’ ἀλλάξῃ,
Ἀπάνου εἰς τὴ ῥομφαία βάνει τὸ χέρι
Βασιλικά, καὶ μὲ πολέμιαν τάξι
Ἔκαμε νεῦμα, ὁποῦ ἔλεγε: Ἀκαρτέρει [ἐδῶ, προστακτική].
Στὶς ἐπιστολές του, ὁ Σολωμὸς μνημονεύει ἕναν μεγάλο τῆς Ἰταλικῆς Παραδόσεως καὶ θεμέλιο τῆς Ἰταλικῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως, τὸν Μακκιαβέλλι.
Κύριε, ἔχω ἀκούσει πὼς αὐτὸς ἦταν κακός. Χαρά, πολλούς ἀρίστους ἔχετε ἀκούσει γιὰ κακούς, καὶ πολλούς ποὺ ἔχετε ἀκούσει γι’ ἀρίστους, δὲν θὰ ἔπρεπε δι’ ὅλου νὰ τοὺς εἴχατε ἀκούσει... (Πρῶτα ἀπορία στοὺς μαθητὲς καὶ κατόπιν χασκόγελα.) Ἡσυχία... Ὁ φιλόσοφος καὶ ἱστορικός, λοιπόν, προειδοποιεῖ στὸ ἔργο του, τὸν Ἡγεμόνα (γιὰ τὴ λειτουργία τοῦ πρώτου σ’ ἕνα κράτος), πὼς δύο στρατοὺς πρέπει νὰ φοβᾶσαι, σὰν τοὺς καλέσῃς βοηθούς: τὸν μισθοφορικὸ καὶ τὸν ξένο· ὁ πρῶτος δέν ἔχει μπέσα, δέν ἔχει λόγον εἰλικρινῆ, τὰ κάνει ὅλα γιὰ τὴν ἀμοιβή· ὁ δεύτερος, ἀκόμα καὶ ἂν σὲ στηρίξῃ παροδικῶς, ὅταν θὰ ἔλθῃ ἡ ὥρα καὶ ἀλλάξουν τὰ συμφέροντα τοῦ πολεμάρχου του, θὰ στραφῇ ἐναντίον σου· ἐπειδὴ κιόλας θὰ τοῦ ἔχῃς ἐπιτρέψῃ νὰ διαβῇ τὰ σύνορά σου, θὰ στρογγυλοκαθίσῃ μέσα καὶ θὰ σὲ ὑποκαταστήσῃ. Ὁ Μακκιαβέλλι δέν προάγει μιὰν βλακώδη ἀπομόνωση, ἀλλὰ δείχνει μιὰν ὁδὸ μεσότητος, ὡς νὰ λέῃ: Πρᾶξε τὸ ἀναγκαῖον κατὰ τὴν παροδικὴν ἀνάγκη, ἀλλὰ ἔχε κατὰ νοῦν νὰ βαστᾷς μές στὸν οἶκο σου τὴν πρωτοβουλία τῶν κινήσεων καὶ νὰ μή σύρεσαι πίσω ἀπὸ τὸ ἅρμα κανενὸς προστάτου.
Οἱ Ἕλληνες κάτι καταφέραμε καὶ κάτι τώρα καταφέρνουμε, ὅταν ἀναλαμβάνουμε πρωτοβουλία κινήσεων καὶ δέν ἀναμένουμε μοναχὰ ν’ ἀντιδροῦμε στὰ δύσκολα τῶν καιρῶν· ὅταν δέν περιμένουμε ἀδρανῶς τῶν ἄλλων τὴν βοήθεια. Λ.χ. στὴν περίπτωση τῆς Φιλικῆς Ἑταιρίας ἀνέλαβε τὸ Γένος τῶν Ἑλλήνων κ’ ἐσταμάτησε νὰ χτυπάῃ τὸ ἕνα χέρι τ’ ἄλλο· κάπως ὡμονόησε, ἐσχεδίασε, ἐξωπλίσθη, ἔκαμε τὸν σταυρό του καὶ προχώρησε· καὶ ἐχρειάσθη πάλι νὰ κάμῃ τὸν σταυρό του, ὅταν δέν εἶχε προσχεδιάσει καί –ἀκόμα χειρότερα– κατέληξε στὴν ἄρνηση κάθε λογικοῦ σχεδιασμοῦ... Ὅταν πρωτοβούλως ἐκινήθη τὸ Ἔθνος τῶν Ἑλλήνων, ἡ Ἐλευθερία τὸ ηὐλόγησε.
Θεοδόσης Αγγ. Παπαδημητρόπουλος
Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θεοδόσης Αγγ. Παπαδημητρόπουλος ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Διονυσίου Σολομού. Βρείτε το βιβλίο εδώ!
95.
Λάμψιν ἔχει ὅλη φλογώδη,
Χεῖλος, μέτωπο, ὀφθαλμός·
Φῶς τὸ χέρι, φῶς τὸ πόδι,
Κι’ ὅλα γύρω σου εἶναι φῶς.
Τὸ βιβλίο, σὲ σχῆμα τσέπης, περιέχει τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ Ἰάκωβου Πολυλᾶ ἀπὸ τὰ Προλεγόμενά του, τὶς σημειώσεις ἀπὸ τὴν πρώτη ἔκδοση, κριτικὸ ὑπόμνημα κι ἀναγκαῖα γραμματικά, ἑρμηνευτικὰ καὶ πραγματολογικὰ σχόλια. Δίδεται ἔμφαση στὴν ἀνάλυση τῆς στιχουργίας-μετρικῆς τοῦ ποιήματος, ὥστε νὰ φωτισθοῦν βαθύτερα ἡ τεχνικὴ καὶ τὸ ὕφος τοῦ ἔργου.
