Λουί-Φερντινάντ Σελίν
«Οι άνθρωποι είναι μύστες του θανάτου για τους οποίους πρέπει να δυσπιστούμε».
Σκεπτόμενοι τον Ζολά παραμένουμε κάπως ενοχλημένοι από το έργο του: είναι ακόμα πολύ κοντά σε μας για να τον κρίνουμε σωστά -εννοώ τις προθέσεις του. Μιλάει για πράγματα που μας είναι οικεία… Θα ήταν ευχάριστο, αν είχαν αλλάξει λίγο.
Ας μας επιτραπεί μια μικρή προσωπική ανάμνηση. Στην Έκθεση[1] ήμασταν ακόμα αρκετά νέοι, αλλά σε κάθε περίπτωση διατηρήσαμε την αρκετά ζωηρή ανάμνηση πως αυτό ήταν μια τεράστια βαρβαρότητα. Τα πόδια ιδιαίτερα, πόδια παντού, και σκόνη, σε σύννεφα τόσο πυκνά που μπορούσε να τ’ αγγίξει κανείς. Άπειροι άνθρωποι παρέλαυναν, κοπανώντας, διαλύοντας την Έκθεση. Και μετά αυτός ο κινούμενος διάδρομος που σύρθηκε μέχρι την αίθουσα των μηχανών, γεμάτη, για πρώτη φορά, από βασανιστικά μέταλλα, κολοσσιαίες απειλές, καταστροφές που περίμεναν να συμβούν. Η σύγχρονη ζωή ξεκινούσε.
Από εκείνη την εποχή, δεν υπάρχει βελτίωση. Από το «Η Ταβέρνα»[2], δεν υπάρχει βελτίωση. Τα πράγματα έχουν μείνει στην ίδια κατάσταση με κάποιες παραλλαγές. Είχε εργαστεί υπερβολικά καλά για τους διαδόχους του ο Ζολά; Ή αυτοί που ήρθαν μετά φοβούνται τον Νατουραλισμό; Ίσως.
Σήμερα, ο Νατουραλισμός του Ζολά, με τα μέσα που διαθέτουμε για να καθοδηγούμε τους εαυτούς μας, καθίσταται σχεδόν αδύνατος. Δεν θα άφηνε την φυλακή κάποιος, αν διηγούνταν την ζωή όπως την ήξερε, ξεκινώντας από την δική του. Εννοώ όπως την έχει καταλάβει κανείς για είκοσι χρόνια. Ο Ζολά ήδη χρειαζόταν κάμποσο ηρωισμό για να δείξει στους ανθρώπους του καιρού του, κάποιες χαρούμενες εικόνες της πραγματικότητας. Η πραγματικότητα σήμερα δεν θα επιτρεπόταν σε κανέναν. Για μας επομένως σύμβολα και όνειρα! Όλες οι μετουσιώσεις που ο νόμος δεν καλύπτει ακόμα! Γιατί, εν τέλει, στα σύμβολα και τα όνειρα είναι που ξοδεύουμε τα εννέα δέκατα της ζωής μας. Μα και τα εννέα δέκατα της ύπαρξης, που είναι ζωτικής ευχαρίστησης, είναι άγνωστα ή απαγορευμένα σε μας. Τα όνειρα επίσης θα κυνηγηθούν κάποια μέρα. Αυτό που αξίζουμε είναι μια δικτατορία.
Η θέση του ανθρώπου στο μέσο του συμπλέγματος: νόμων, εθίμων, επιθυμιών, κομποδιασμένων, καταπιεσμένων ενστίκτων, έχει γίνει τόσο επικίνδυνη, τόσο τεχνητή, τόσο αυθαίρετη, τόσο τραγική και ταυτόχρονα τόσο γκροτέσκα που η λογοτεχνία δεν ήταν τόσο εύκολο να συλληφθεί όσο τώρα, αλλά επίσης ήταν και πιο δύσκολο να την αντέξουμε. Είμαστε περικυκλωμένοι από ολόκληρες χώρες ηλίθιων με μετατραυματικό σοκ[3], που το παραμικρό σοκ τους ωθεί σε ατελείωτους δολοφονικούς σπασμούς.
Έτσι έχουμε φτάσει στο τέλος είκοσι αιώνων υψηλού πολιτισμού και παρόλα αυτά, κανένα καθεστώς δεν μπορεί να αντισταθεί σε δύο μήνες αλήθειας. Εννοώ την μαρξιστική κοινωνία όπως και τις αστικές και φασιστικές κοινωνίες μας.
Στην πραγματικότητα, ο άνθρωπος δεν μπορεί να αντέξει σε καμία από αυτές τις κοινωνικές μορφές, εντελώς βίαιες, απόλυτα μαζοχιστικές, χωρίς την βία ενός μόνιμου και αυξανόμενα μαζικού, επαναλαμβανόμενου, ξέφρενου ψέματος: του «ολοκληρωτισμού» όπως αποκαλείται. Στερούμενου αυτού του φραγμού, οι κοινωνίες μας θα κατέρρεαν στη χειρότερη αναρχία. Ο Χίτλερ δεν είναι η τελευταία λέξη, χρειάζεται ίσως να δούμε περισσότερα επιληπτικά φαινόμενα ακόμα εδώ. Ο Νατουραλισμός, σε αυτές τις συνθήκες, είτε το επιθυμεί είτε όχι, γίνεται πολιτικός. Τον σκοτώνει κανείς. Μακάριοι αυτοί που τους κυβερνούσε το άλογο του Καλιγούλα[4]!
Τώρα, τα δικτατορικά στόματα συναντώνται παντού, από τους αμέτρητους αλκοολικούς, από την μονοτονία των καθημερινών δραστηριοτήτων, από τους μυριάδες καταπιεσμένους, όλοι πνιγμένοι σ’ έναν αχανή σαδομαζοχιστικό ναρκισσισμό, όλοι προερχόμενοι από έρευνες, πειράματα και κοινωνική ειλικρίνεια. Οι άνθρωποι μού μιλάνε πολύ για την νεότητα, το κακό είναι βαθύτερο από την νεότητα! Όντως, στην νεότητα βλέπω μόνο μια κινητοποίηση επιθυμιών: για απεριτίφ, αθλήματα, αυτοκίνητα και θεάματα, τίποτα καινούργιο. Οι νεαροί, τουλάχιστον όσον αφορά τις ιδέες, κατά κύριο λόγο, σέρνονται πίσω από τις κουτσομπολίστικες, φιλοχρήματες, δολοφονικές R.A.T[5]. Σε αυτό το πλαίσιο, για να είμαστε δίκαιοι, ας σημειώσουμε ότι οι νέοι δεν υφίστανται με την Ρομαντική[6] έννοια που ακόμα δίνουμε στην λέξη αυτή. Από την ηλικία των δέκα το πεπρωμένο του ανθρώπου φαίνεται αρκετά σταθερό στις συναισθηματικές πηγές του. Μετά από αυτήν την περίοδο, υπάρχουμε μόνο μέσα από ανούσιες, ολοένα λιγότερο ειλικρινείς και περισσότερο, θεατρικές επαναλήψεις. Ίσως τελικά, οι «πολιτισμοί» θα υποστούν την ίδια μοίρα; Ο δικός μας φαίνεται να είναι αρκετά επικεντρωμένος σε μια ανίατη μαχητική ψύχωση. Ζούμε μόνο για αυτού του είδους τις καταστρεπτικές επαναλήψεις. Όταν παρατηρούμε από τι ταγγισμένες προκαταλήψεις, τι σαπισμένες «ανουσιότητες», μπορεί να ανατραφεί ο απόλυτος φανατισμός εκατομμυρίων, από τα αποκαλούμενα εξελιγμένα άτομα, εκπαιδευμένα στα καλύτερα σχολεία της Ευρώπης, είμαστε σίγουρα εξουσιοδοτημένοι να ρωτήσουμε τους εαυτούς μας, αν το ένστικτο του θανάτου στον άνθρωπο και στις κοινωνίες του, δεν έχει ήδη κυριαρχήσει αποφασιστικά στο ένστικτο της ζωής. Γερμανοί, Γάλλοι, Κινέζοι, Βλάχοι. Δικτατορίες ή όχι. Τίποτ’ άλλο πάρα προσχήματα για να συνεχιστεί το παιχνίδι, μέχρι θανάτου.
Θα ήθελα να εξηγήσω τα πάντα μέσω των κακοήθων αμυντικών αντιδράσεων του καπιταλισμού ή της ακραίας δυστυχίας. Αλλά τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά ή τόσο σημαντικά. Ούτε η βαθιά δυστυχία, ούτε η αστυνομική καταπίεση δικαιολογεί αυτές τις μαζικές παρορμήσεις ολόκληρων χωρών προς τους ακραίους, επιθετικούς, εκστατικούς εθνικισμούς. Σίγουρα μπορεί κανείς να εξηγήσει τα πράγματα -κατά αυτόν τον τρόπο- στους πιστούς που έχουν ήδη πειστεί προκαταβολικά. Είναι οι ίδιοι άνθρωποι στους οποίους αναλυόταν πριν δώδεκα μήνες, η άμεση, αδιαμφισβήτητη άφιξη του κομμουνισμού στην Γερμανία. Αλλά η επιθυμία για πολέμους και μακελειά, δεν μπορεί να έχει ως ουσιαστική πηγή την όρεξη της ανώτερης τάξης για κατακτήσεις, δύναμη και προνόμια (αυτά των κυρίαρχων τάξεων). Τα πάντα έχουν ειπωθεί, αποκαλυφθεί, με αυτόν τον τρόπο χωρίς να έχει αηδιάσει κανένας. Ο παρών οικουμενικός σαδισμός προωθείται πάνω από όλα, από μια επιθυμία για ανυπαρξία, βαθιά ριζωμένη στον άνθρωπο, και ιδιαίτερα στην μάζα, ένα είδος σχεδόν ακαταμάχητης, ερωτικής, ομόφωνης ανυπομονησίας για τον θάνατο, με χαριεντισμούς φυσικά, και χίλιες αρνήσεις. Αλλά ο τροπισμός[7] είναι εδώ, και τόσο πολύ δυνατός, γιατί είναι απόλυτα μυστικός και σιωπηλός.
Τώρα οι κυβερνήσεις έχουν αποκτήσει τις συνήθειες των επικίνδυνων λαών τους, είναι καλά προσαρμοσμένες σε αυτούς. Τρέμουν κάθε αλλαγή στην ψυχολογία τους. Επιθυμούν να ξέρουν μόνο μαριονέτες, πληρωμένους δολοφόνους, ετοιματζίδικα θύματα. Φιλελεύθεροι, μαρξιστές, φασίστες είναι σε συμφωνία σε ένα μόνο σημείο: στρατιώτες! Τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο. Στην πραγματικότητα, θα μπορούσαν να κάνουν τους ανθρώπους απόλυτα ειρηνικούς. Αν οι αφέντες μας έχουν φτάσει σε αυτήν την σιωπηλή πρακτική συμφωνία, ίσως συμβαίνει γιατί η ψυχή του ανθρώπου τελικά έχει κρυσταλλοποιηθεί, σαφώς σε αυτήν την αυτοκτονική μορφή.
Μπορεί κανείς να αποκτήσει τα πάντα από ένα ζώο με την ηπιότητα και την λογική, ενώ οι μεγάλοι μαζικοί ενθουσιασμοί, οι ανθεκτικοί παροξυσμοί των πληθών, σχεδόν πάντα διεγείρονται, προκαλούνται, διατηρούνται από την ανοησία και την βαρβαρότητα. Ο Ζολά δεν ήταν ανάγκη να οραματιστεί τα ίδια κοινωνικά προβλήματα, καταγεγραμμένα ιδιαίτερα σε αυτήν την δεσποτική μορφή, στο έργο του. Η πίστη στην επιστήμη, εκείνο τον καιρό αρκετά καινούργια, έκανε τους συγγραφείς της εποχής του να πιστεύουν σε κάποια κοινωνική πίστη, είχαν έναν λόγο για να είναι «αισιόδοξοι». Ο Ζολά πίστευε στην αρετή, πίστευε στον εκφοβισμό του ένοχου ανθρώπου, αλλά όχι στο να τον κάνει απελπισμένο. Σήμερα, ξέρουμε ότι το θύμα πάντα απαιτεί το μαρτύριο και περισσότερα μαρτύρια. Έχουμε ακόμη το δικαίωμα, χωρίς ανοησία, να αντιπροσωπεύουμε κάποια Πρόνοια στα γραπτά μας; Ήταν απαραίτητο να έχεις στιβαρή πίστη. Το κάθε τι γίνεται πιο τραγικό και πιο ανίατο, όσο περισσότερο διεισδύει κανείς στο πεπρωμένο του ανθρώπου. Ας αφεθεί αυτός να σταματήσει να το φαντάζεται και να το ζήσει έτσι όπως είναι… Θα το ανακαλύψει. Δεν θέλει κανείς να το παραδεχτεί ακόμα. Αν η μουσική μας, στραφεί προς το τραγικό, είναι επειδή θα έχει τους λόγους της. Οι λέξεις του σήμερα, σαν την μουσική μας, δεν πάνε πολύ μακριά από ότι πήγαιναν τον καιρό του Ζολά. Δουλεύουμε στο παρόν μέσω ευαισθησίας κι όχι μέσω ανάλυσης, εν συντομία «από μέσα». Οι λέξεις μας φτάνουν μέχρι τα αισθήματα και μερικές φορές τ’ αγγίζουν. Αλλά την ίδια στιγμή, έχουμε μάθει πως η δύναμή μας έχει σταματήσει εκεί, για πάντα.
Ο Κουπώ[8] μας δεν πίνει πια τόσο όσο ο αρχικός. Έχει εκπαιδευτεί… Μπαμπαλίζει πάρα πολύ. Το «ντελίριό» του, είναι ένα τυπικό γραφείο με δεκατρία τηλέφωνα. Δίνει διαταγές στον κόσμο. Δεν του αρέσουν οι γυναίκες. Είναι επίσης γενναίος άντρας. Είναι πολυπαρασημοφορημένος.
Στο παιχνίδι του ανθρώπου, το ένστικτο του θανάτου, το σιωπηλό ένστικτο, ίσως είναι αποφασιστικά και ορθά τοποθετημένο, μαζί με τον εγωισμό. Παίρνει την θέση τού μηδέν στην ρουλέτα. Το καζίνο κερδίζει πάντα. Ο θάνατος επίσης. Ο νόμος των αριθμών δουλεύει για αυτό. Είναι ένας αψεγάδιαστος νόμος. Ό,τι προσπαθούμε, με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο, σκοντάφτει πάνω του και μετατρέπεται σε μίσος, σε κακό, σε γελοιοποίηση. Πρέπει να είναι κανείς χαρισματικός, με έναν μάλλον περίεργο τρόπο, για να μιλήσει για κάτι άλλο πέρα από τον θάνατο, σε καιρούς όταν σε γη, θάλασσα, στον αέρα, στο παρόν και στο μέλλον, υπάρχει μόνο αυτό το ερώτημα. Ξέρω πως μπορεί ακόμα κάποιος να πάει να χορέψει μουζέτα[9] στο νεκροταφείο και να μιλήσει για αγάπη στο σφαγείο. Ο κωμικός συγγραφέας διατηρεί το έδαφος του, αλλά αυτό είναι μόνο μια παρηγοριά.
Όταν θα έχουμε γίνει φυσιολογικοί, με την έννοια πως οι πολιτισμοί μας το καταλαβαίνουν, το επιθυμούν και σύντομα το απαιτούν, νομίζω ότι επιτέλους θα μπορέσουμε να εκραγούμε κι από μοχθηρία. Θα μας έχει μείνει μόνο το ένστικτο της καταστροφής για να απασχολούμαστε. Είναι εκείνο που καλλιεργείται από το σχολείο και εκείνο που διατηρείται καθ’ όλη την διάρκεια αυτού που αποκαλείται ακόμα ζωή. Εννέα γραμμές εγκλήματος, μια βαρεμάρας. Όλοι θα πεθάνουμε μαζί, συνολικά με ευχαρίστηση, σ’ έναν κόσμο που θα έχουμε χρειαστεί πενήντα αιώνες για να τον περιφράξουμε με περιορισμούς και φοβίες.
Είναι ίσως καιρός να προσφέρουμε ένα υπέρτατο φόρο τιμής στον Εμίλ Ζολά, στην αυγή μιας επικείμενης καταστροφής, ακόμα μιας. Δεν τίθεται πλέον το ερώτημα να τον μιμηθούμε ή να τον ακολουθήσουμε. Προφανώς δεν έχουμε ούτε το χάρισμα, ούτε την δύναμη, ούτε την πίστη την οποία δημιουργούν τα μεγάλα πνευματικά κινήματα. Θα είχε αυτός, αντίστοιχα, την δύναμη να μας κρίνει; Έχουμε μάθει παράξενα πράγματα για τις ψυχές από τότε που έφυγε.
Η διαδρομή του Ανθρώπου είναι μονόδρομος, ο θάνατος είναι ιδιοκτήτης σε όλα τα καφέ, είναι το μπουρλότ[10] «του αίματος» που μας έλκει και μας κρατάει.
Για μας, το έργο του Ζολά μοιάζει, σε κάποιες απόψεις, με το πολύ σημαντικό έργο του Παστέρ[11] (ακόμα τόσο ζωντανό), σε δύο ή τρία ουσιαστικά στοιχεία. Και στους δύο αυτούς άνδρες βρίσκουμε, μετουσιωμένη, την ίδια σχολαστική τεχνική της δημιουργίας, την ίδια έγνοια για την πειραματική ακεραιότητα και πάνω από όλα, την ίδια ανυπέρβλητη δύναμη τής επίδειξης, στην περίπτωση του Ζολά σε επική μορφή. Αυτό θα ήταν υπερβολικά πολύ για την εποχή μας. Απαιτήθηκε πολύς φιλελευθερισμός για υποστηριχθεί η υπόθεση Ντρέιφους[12]. Είμαστε μακριά από την εποχή αυτή, σε πείσμα όλων των ακαδημαϊκών.
Σύμφωνα με ορισμένες παραδόσεις, χρειάζεται να τελειώσω την μικρή μου ομιλία με έναν τόνο καλής θέλησης, αισιοδοξίας. Αλλά τι μπορούμε να ελπίζουμε για τον Νατουραλισμό στις συνθήκες που βρίσκουμε τους εαυτούς μας; Τα πάντα και τίποτα. Καλύτερα περισσότερο τίποτα. Γιατί σήμερα οι πνευματικές διαμάχες ερεθίζουν πάρα πολύ για να γίνουν ανεκτές για πολύ καιρό. Η αμφιβολία είναι στην διαδικασία της εξαφάνισης από αυτόν τον κόσμο. Σκοτώνεται μαζί με αυτούς που αμφιβάλλουν. Αυτό είναι αρκετά σίγουρο.
«Όποτε ακούω να ξεστομίζουν την λέξη «πνεύμα» γύρω μου, φτύνω!»[13], μας προειδοποίησε ένας πρόσφατος δικτάτορας που, για αυτόν ακριβώς τον λόγο, εκθειάστηκε. Αναρωτιέται κανείς, τι μπορεί να κάνει αυτός ο υπό-γορίλλας αν του μιλήσει κάποιος για «Νατουραλισμό»;
Από την εποχή του Ζολά ο εφιάλτης που περικύκλωσε τον άνθρωπο δεν έχει γίνει μόνο σαφώς καθορισμένος, αλλά έχει γίνει επίσημος. Στον βαθμό που οι «θεοί» έγιναν πιο δυνατοί, έχουν γίνει επίσης πιο θηριώδεις, πιο φθονεροί και πιο ανόητοι. Έγιναν οργανωμένοι. Τι να τους πεις; Δεν γίνεσαι πια κατανοητός.
Η Νατουραλιστική σχολή θα έχει εκπληρώσει πλήρως το καθήκον της, νομίζω, την στιγμή που θα απαγορευτεί σε κάθε χώρα του κόσμου.
Αυτή ήταν η μοίρα της.
Μετάφραση - απόδοση - σημειώσεις Χριστόφορου Τριάντη
Στη συνοδευτική εικόνα βλέπετε πίνακα του Εντουάρ Μανέ (1832-1883), Πορτραίτο Εμίλ Ζολά.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Ο Σελίν αναφέρεται στην Παγκόσμια Έκθεση του 1900 στο Παρίσι. Περιλάμβανε διάφορες εκδηλώσεις, τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1900 και πολλές τεχνολογικές καινοτομίες. Ουσιαστικά με αυτήν την φαντασμαγορική Έκθεση η Γαλλία (και η Ευρώπη) αποχαιρετούσε τον 19ο και εισερχόταν στον 20ο αιώνα
[2] «Η Ταβέρνα» (L'Assommoir) (1877) είναι το έβδομο μυθιστόρημα στον εικοσάτομο κύκλο «Οι Ρουγκόν-Μακάρ» (Les Rougon-Macquart) του Ζολά. Θεωρείται ένα από τα καλύτερα έργα του και περιγράφει την δυστυχία και τα πάθη της εργατικής τάξης.
[3] Η λέξη που χρησιμοποιείται είναι “shell-shock”. Αυτός ο όρος περιγράφει την νευροπάθεια των στρατιωτών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου μετά από μαζικούς βομβαρδισμούς.
[4] Αναφορά στο άλογο του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Καλιγούλα (37-41 μ.Χ.) Incitatus (Ορμητικός). Ο Incitatus, σύμφωνα με τον Σουετώνιο διορίστηκε ιερέας από τον Καλιγούλα, ενώ επρόκειτο να γίνει και ύπατος.
[5] “Rapport d'Atelier Territorial” (Αναφορά Περιφερειακού Εργαστηρίου)
[6] Εννοεί το λογοτεχνικό ρεύμα του 19ου αιώνα
[7] Ο τροπισμός είναι η τάση των φυτών να προσανατολίζονται ανάλογα τα εξωτερικά ερεθίσματα κατεύθυνσης. Εδώ χρησιμοποιείται με την έννοια της τάσης.
[8] Ο Κουπώ είναι ο δεύτερος σύζυγος της Ζερβαίζ στην «Ταβέρνα». Αρχικά είναι οπαδός της απόλυτης αποχής από το αλκοόλ, αλλά διολισθαίνει σταδιακά στον αλκοολισμό. Χάνει τελικά κάθε ενδιαφέρον για την γυναίκα του και την ζωή γενικά.
[9] Η Bal-musette ήταν δημοφιλής χορός του Παρισιού από το τέλος του 19ου αιώνα μέχρι το 1960 περίπου. Χορεύονταν σε καφέ και μπαρ Ιταλών μεταναστών.
[10] Πρόκειται για παιχνίδι με χαρτιά. Στην Γαλλία είναι γνωστό ως belote. Παίζεται και στην Ελλάδα και την Κύπρο (όπου ονομάζεται πιλότα).
[11] Ο Λουί Παστέρ (1822-1895) ήταν πρωτοπόρος Γάλλος μικροβιολόγος. Μεταξύ των πολλών ανακαλύψεων του ήταν η παστερίωση και το πρώτα εμβόλια κατά της λύσσας και του άνθρακα.
[12] Η Υπόθεση Ντρέιφους ή απλά «Η Υπόθεση» (L'Affaire) ήταν ένα σκάνδαλο που συντάραξε και δίχασε την Γαλλική κοινωνία, μεταξύ των ετών 1894-1906. Ο στρατός κατηγόρησε άδικα για κατασκοπία τον Εβραίο αξιωματικό Αλφρέντ Ντρέιφους (1859-1935). Η σύγκρουση μεταξύ των οπαδών και των πολεμίων του Ντρέιφους έφτασε στα όρια του εμφυλίου πολέμου. Από τους επιφανέστερους οπαδούς της αθωότητας του ήταν κι ο Εμίλ Ζολά.
[13] Εδώ παραφράζεται το ρητό «Wenn ich 'Kultur' höre… entsichere ich meinen Browning» (Όταν ακούω «κουλτούρα», απασφαλίζω το Μπράουνινγκ μου). Αποδίδεται λανθασμένα από τους περισσότερους στον Χέρμαν Γκέρινγκ, αλλά στην πραγματικότητα προέρχεται από το θεατρικό έργο “Schlageter” του Χανς Γιοστ. Την αναφέρει ένας φίλος του ομώνυμου ήρωα, που θεωρούνταν ως μάρτυρας από τους Ναζί.
