Η σειρά των βιβλίων του Ίψεν από τις εκδόσεις Θεοδόσης Αγγ. Παπαδημητρόπουλος εμπλουτίζεται συνεχώς με νέα, άγνωστα για το ελληνικό κοινό, έργα αφού μεταφράζονται και κυκλοφορούν για πρώτη φορά. Έτσι, μαζί με τα ήδη οικεία μας, την Αγριόπαπια, τον Εχθρό του λαού, τον Πέερ Γκυντ ή το Όταν ξυπνήσουμε εμείς οι νεκροί κ.λ.π., μπορούμε πλέον να διαβάσουμε κι άλλα κείμενα, να γνωρίσουμε σφαιρικότερα τον δραματουργό, να εμβαθύνουμε -αν θέλουμε-... τα διευρύνουμε τους ορίζοντες μας, όπως συμβαίνει με όλες τις πρώτες εμπειρίες ή, πιο ρομαντικά, να ολοκληρώσουμε το μεγάλο παζλ συμπληρώνοντας όλα τα κομμάτια.
Η αξία των συγκεκριμένων εκδόσεων είναι ακόμα μεγαλύτερη αν υπολογίσει κανείς τα επιπλέον παραρτήματα που θα βρει σε κάθε βιβλίο: τις υποσημειώσεις, τις επεξηγήσεις, τα βιογραφικά στοιχεία και την εργογραφία, αναλύσεις, προλογισμούς κ.ο.κ. Μια ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των θεατρικών που περιέχει όλο το σχετικό υλικό μαζί με κάθε βοηθητικό. Θα έλεγα πως σε έναν τόμο μπορείς να γνωρίσεις πραγματικά το ζητούμενο και όχι απλώς να το διαβάσεις· κυρίως επειδή η πραγματική ουσία και η γνώση βρίσκονται σε όλες εκείνες τις πληροφορίες που χρειάζεται να αναζητήσει κανείς σχετικά και τις διερευνήσεις ή μελέτες, που εδώ δίνονται απευθείας άρα χωρίς επιπλέον κόπο.
Έτσι, το βιβλίο περιέχει όλες τις πληροφορίες για τη χώρα, τον συγγραφέα, τη γλώσσα και την παράδοση, όλο το πλαίσιο δηλαδή πάνω στο οποίο δόμησε το θεατρικό του ο Ερρίκος Ίψεν, όπως και άλλα δεδομένα για την εργογραφία και τη ζωή του. Αξίζει να σημειωθεί ότι με τον Όλαφ ασχολήθηκε επί πολλά έτη. Η πρώτη απόπειρα, «Ο αγριόγαλος του Γιούστενταλ», έγινε το 1850 και «Το πετροπούλι», ένα σχεδίασμα ρομαντικής όπερας ανάλογο με την πλοκή του Όλαφ, το 1859. Ένα ομότιτλο λιμπρέτο όπερας γράφτηκε το 1877 και το τελευταίο έργο στα 1902! Καταλαβαίνουμε ότι ο συγγραφέας απασχολήθηκε δεκαετίες ολόκληρες πάνω σε αυτήν την ιδέα, τη δούλεψε πολλαπλά, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το έργο.
Θα επιχειρήσω μερικά στοιχεία της υπόθεσης ώστε να κατατοπισθούν εις το δυνατόν οι αναγνώστες με το τρίπρακτο θεατρικό έργο. Ο Άρνε του Γιούλβικ επισκέπτεται μαζί με την κόρη του, Ίνγκεμποργκ, την Λαίδη Κίρστεν προκειμένου η πρώτη τη νυμφευθεί τον γιο της δεύτερης, Όλαφ. Γρήγορα ερχόμαστε απέναντι σε διάφορα προβλήματα -άλλοτε διασκεδαστικά κι άλλοτε δραματικά- όπως το μπέρδεμα ταυτοτήτων, την εξαφάνιση του γαμπρού, τα ηθικά θέματα και τα ζητήματα κύρους των οικογενειών -όπως επιβάλλονται από τη θέση και την τάξη τους-, τον έρωτα που αισθάνονται και οι δύο νέοι, μα για άλλους...! Φυσικά, συναντάμε παρεξηγήσεις και μυστικά ενώ αργότερα η συνθήκη καταλήγει δυστοπική για όλους τους βασικούς χαρακτήρες που πλέον οφείλουν να αντιμετωπίσουν την κατάσταση και να βρουν την καλύτερη λύση προς τους άλλους αλλά και προς το προσωπικό τους όφελος, δηλαδή μια διέξοδο από το αδιέξοδο. Ακούγεται ασφυκτικό, και είναι. Η κοινωνία έχει στεγανά: ο γόνος της καλής οικογένειας πρέπει να πάρει έναν εξίσου καλό σύζυγο, της τάξης του, ενώ είναι αδιανόητο να αλλάξει ή, ακόμη χειρότερα, να απατηθεί ο λόγος του αρχηγού της οικογένειας, του ανθρώπου που συγκεντρώνει εξουσίες ή και πλούτο.
Στην πλοκή υπάρχει μια κλιμακωτή εξέλιξη: το μπέρδεμα των ταυτοτήτων οδηγεί στο μπέρδεμα των ζευγαριών κι αυτό με τη σειρά του στο πρόβλημα των ζευγαριών και στο πρόβλημα των γονέων αυτών.
Στη δόμηση του δράματος υπάρχει ένας διασταυρώμενος χειρισμός των έξι βασικών προσώπων που αποτελούνται από τρία ζεύγη, καθένα εκ των οποίων από το αρσενικό και το θηλυκό (του). Ο πατέρας και η μητέρα που εδώ συμβολίζουν και την τάξη, τη δύναμη, τον κανόνα, το νόμο κ.λ.π. Η κόρη και ο γιός που εδώ συμβολίζουν και την νεότητα, το αυθόρμητο, το πηγαίο κ.λ.π. Και τέλος, ο υπηρέτης και η ξωτικιά που εδώ συμβολίζουν και το άδολο, το απαγορευμένο, τον πειρασμό κ.ο.κ.
Στην εξιστόρηση διακρίνεται το παραμυθένιο στοιχείο, με τους ήρωες να περνούν πολλά και το μέλλον τους να εμφανίζεται δυσοίωνο και μαύρο αλλά στο τέλος θα δικαιωθούν, θα τακτοποιηθούν οι εκκρεμότητες και οι διαφορές και καθένας θα βρει γαλήνη κι ευτυχία. Το «ζήσανε αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα» δηλαδή των κλασικών παραμυθιών αφού όμως ο ήρωας έχει περάσει τα πάνδεινα από κάθε είδους ταλαιπωρίες και αδικίες. Το πώς θα τακτοποιηθούν στο συγκεκριμένο τα ζητήματα, το αφήνω να το ανακαλύψετε στις σελίδες του, όμως πρέπει να σημειώσω ότι στο τέλος, στην κορύφωση του δράματος, η λύση έρχεται μέσα από δύο έθιμα! Η λαϊκή παράδοση είναι εκείνη που προσφέρει τη διέξοδο τελικά, παρακάμπτοντας τίτλους. Ο Ίψεν προσφέρει τη λύτρωση στους χαρακτήρες του και μάλιστα με έναν τόσο γλυκό τρόπο, σα να λέει ότι ένα έθιμο είναι ισχυρότερο όλων και κερδίζει τη μάχη εκεί που οι άνθρωποι, με τα αξιώματα και τα χρήματα, απέτυχαν. Φυσικά, τη μάχη την κερδίζει και ο έρωτας που θριαμβολογεί στο έργο· τελικά ανίκητος, Θεός υπέρ όλων.
Με τη δράση να επικεντρώνεται στα βασικά πρόσωπα και τα προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει καθένας (κάθε ήρωας με διαφορετικό πρόβλημα που όμως συνδέεται με το πρόβλημα του/των άλλου/-ων ενώ η λύση στο πρόβλημα του ενός αποτελεί πρόβλημα για τον άλλο σε ένα τέλεια σχεδιασμένο σύμπλεγμα από τον συγγραφέα) και το κείμενο να παρουσιάζει πεζά μέρη, λυρικά, ποιητικά σε εναλλαγές, διαλογικά μέρη και μονολόγους, ξεχώρισα την ηρωική μπαλάντα (και τη σημασία της στην έντεχνη ποίηση): ένα εξαιρετικό δοκίμιο που περιέχεται στο βιβλίο και θα μπορούσε να είναι/γίνει θέμα διατριβής με τεράστια έκταση και προεκτάσεις. Εδώ δίνεται περιεκτικά όμως απολύτως κατατοπιστικά. Οι ηρωικές μπαλάντες υπό την μορφή που τις γνωρίζουμε έχουν έντονα φανερό τον μεσαιωνικό χαρακτήρα.
Όλαφ: Με χρησιμοποιήσατε μονάχα για να ορθώσετε ψηλά την υπερηφάνεια σας, κ' εγώ ήμουν αδύναμος και συναίνεσα. Μα τώρα βρήκα τη δύναμη και τη θέληση· τώρα στέκομαι στα πόδια μου και θα ρίξω θεμέλια να χτίσω τη δικιά μου ευτυχία!
Το θεατρικό τιτλοφορείται από το όνομα του νέου, Όλαφ Λίλιεκρανς, που σαγηνεύεται από μια ξωτικιά, χάνει το μυαλό του και αρνείται τη θέση του για χάρη της ενώ κοντράρεται με το κατεστημένο, το νόμο, τον δυνατό που εδώ έχει τη μορφή της δεσποτικής μητέρας του, ρισκάροντας να χάσει τα πάντα μόνο και μόνο για να μη χάσει εκείνη.
Λίλιεκρανς δηλαδή Liljekrans: lilje=λίλιουμ, λείριον, κρίνο + krans=στεφάνι, ο στεφανομένος με κρίναΗ πιο όμορφη μού φόρεσε στεφάνι όλο φτιαγμένοαπό λουλούδια γαλανά και κρίνα πουν' κάτασπρα.Α' πράξη
Ο τόμος ολοκληρώνεται με την ανάλυση του έργου από τον ίδιο τον μεταφραστή, τον Θεοδόση Παπαδημητρόπουλο, που υπογράφει και τις υποσημειώσεις, τον πρόλογο κι επίλογο αυτού. Εκεί διαβάζουμε για τους εμβόλιμους μονολόγους, τις λεπτές αποχρώσεις στην ψυχική κίνηση των ηρώων, τις μεταβάσεις από τη γαλήνη του έρωτα στο έρεβος της ύπαρξης και πολλά άλλα. Χαρακτηριστικό της γραφής αποτελεί το ακόλουθο: Η εκτεταμένη λυρική αίσθηση σ' αυτό το έργο, ίσως να μη βοηθάει την ίδια την εκτύλιξη της πλοκής· σα να παγώνει ο χρόνος στιγμές-στιγμές όπως στ' αρχαία χορικά, δίχως όμως την ίδια λειτουργία και σκηνική αναγκαιότητα. Όμως όλα αυτά, και πολλά άλλα που θα μπορούσαν να αναφερθούν εδώ πρέπει να τα εξερευνήσει καθένας μόνος του διαβάζοντας το πόνημα.
Προσωπικά, θα ήθελα να επισημανθεί ακόμη ένα στοιχείο που αναφέρεται στις σημειώσεις της έκδοσης και «δουλεύει» ανεξάρτητα για κάθε επίδοξο συγγραφέα ή δημιουργό γενικότερα: Αν το νέο θέλει ν' απευθυνθεί στον λαό, πρέπει να είναι τρόπον τινά και παλαιό· δεν πρέπει να εφευρεθεί αλλά ν' ανακαλυφθεί· δεν πρέπει να φανερωθεί ως κάτι παράξενο κι εκκεντρικό προς τις αντιλήψεις τις απ' τους προγόνους στον λαό κληροδοτημένες... [...] ...δεν πρέπει να παρουσιαστεί ως ξένο οικιακό σκεύος μ' άγνωστη χρήση κι αδόκιμη για την καθημερινότητα· οφείλει ν' αναπαραχθεί σαν κάποιο παλιό οικογενειακό κειμήλιο που το έχουμε αφ' ενός λησμονήσει, αφ' ετέρου θα το θυμηθούμε μόλις πέσει πάνω του το βλέμμα, καθότι κάθε είδος μνήμης είναι πάνω του δεμένη -μνήμης που κείται εν ζυμώσει και απροσδιόριστη ακόμα εντός ημών, ωσότου ο ποιητής έλθει και την εκφράσει με λέξεις.
Το έργο μεταφράζεται για πρώτη φορά, οπότε δεν έχει ανέβει ποτέ στην Ελλάδα, αλλά ελπίζω να αξιοποιηθεί σκηνικά στο μέλλον για διάφορους λόγους, κάποιοι εκ των οποίων διαφαίνονται στα παραπάνω, όμως και επειδή δυο αουτσάιντερ καταφέρνουν να σταθούν και να κερδίσουν, με τον έρωτα να δικαιώνεται, όπως και ο αδύναμος, όπως και το καλό, το μη πονηρό. Επειδή ο Ίψεν είναι μέγιστος ποιητής κι επειδή αυτή η ιστορία προσφέρει τροφή πνευματική, καλλιτεχνική, ψυχοσυνθετική, ψυχογραφική κ.π.ά.
Το θεατρικό έργο του Ερρίκου Ίψεν, Όλαφ Λίλιεκρανς, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θεοδόσης Αγγ. Παπαδημητρόπουλος, σε μετάφραση και σημειώσεις του εκδότη.
Ευχαριστώ τον εκδότη για τη διάθεση του βιβλίου.
Το παραπάνω περιέχει αποσπάσματα.
Επίσης:
