Κάποτε είχα συλλέξει τα πιο σπάνια βιβλία, τα πιο μυστήρια, παράξενα –ακόμα κι επικίνδυνα εξ αυτών– και είχα γράψει δύο σχετικά άρθρα. Έκανα τις ίδιες αναζητήσεις και στους πίνακες ζωγραφικής και συγκέντρωσα μερικά πολύ ενδιαφέροντα δείγματα. Κάποια δημοφιλή τα απέφυγα για λόγους οικονομίας, όλες οι άλλες περιπτώσεις που έγιναν αφορμή να δημιουργηθεί ένας «μύθος», και να διατηρηθεί φυσικά, βρίσκονται εδώ.
Υπάρχουν πίνακες που ζωγραφίστηκαν πάνω σε άλλους πίνακες ή που έκρυβαν ένα διαφορετικό θέμα κάτω από το προφανές το οποίο αποκαλύφθηκε πολλά έτη μετά χάρη στις νέες τεχνολογίες. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί ο πίνακας του Πάμπλο Πικάσο «Το μπλε δωμάτιο», χρονολογημένος το 1901. Κάτω από τον πίνακα οι επιστήμονες ανακάλυψαν σκίτσο άντρα με παπιγιόν που κάποιοι θεώρησαν ως την πραγματική έμπνευση του τελικού έργου. Υπάρχει όμως και η θεωρία της οικονομικής στενότητας που αντιμετώπιζε ο ζωγράφος εκείνη την περίοδο η οποία, μαζί με την κατάθλιψη από την οποία έπασχε, ενδέχεται να ευθύνεται για το σκίτσο του άνδρα. Δηλαδή, ο Πικάσο να χρησιμοποίησε έναν παλαιό καμβά που δεν ήθελε πια και όχι έναν καινούργιο· εξάλλου υπάρχουν και άλλα έργα του Πικάσο της ίδιας περιόδου που δημιουργήθηκαν πάνω σε ήδη χρησιμοποιημένους καμβάδες. Αντίστοιχα, ο πίνακας με τίτλο «Γέρος με στρατιωτική στολή» του Ρέμπραντ (1631) απεικονίζει έναν στρατιώτη σε μεγάλη ηλικία όμως χάρη στη μακροσκοπική ανάλυση ανακαλύφθηκε ότι πίσω από αυτόν κρύβεται ένα άλλο ημιτελές έργο ενός πορτρέτου –μάλλον γυναικείο. Και ομοίως, «Το ανθισμένο λιβάδι» του Βαν Γκογκ (1887) όταν πέρασε από ακτίνες Χ φανέρωσε ένα πορτρέτο πίσω από το λιβάδι. Σε αυτή την περίπτωση η επικρατέστερη άποψη λέει ότι απλά ο ζωγράφος δεν ήθελε να ασχοληθεί με εκείνο το πορτρέτο.
Υπάρχουν πίνακες που ζωγραφίστηκαν πάνω σε άλλους πίνακες ή που έκρυβαν ένα διαφορετικό θέμα κάτω από το προφανές το οποίο αποκαλύφθηκε πολλά έτη μετά χάρη στις νέες τεχνολογίες. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί ο πίνακας του Πάμπλο Πικάσο «Το μπλε δωμάτιο», χρονολογημένος το 1901. Κάτω από τον πίνακα οι επιστήμονες ανακάλυψαν σκίτσο άντρα με παπιγιόν που κάποιοι θεώρησαν ως την πραγματική έμπνευση του τελικού έργου. Υπάρχει όμως και η θεωρία της οικονομικής στενότητας που αντιμετώπιζε ο ζωγράφος εκείνη την περίοδο η οποία, μαζί με την κατάθλιψη από την οποία έπασχε, ενδέχεται να ευθύνεται για το σκίτσο του άνδρα. Δηλαδή, ο Πικάσο να χρησιμοποίησε έναν παλαιό καμβά που δεν ήθελε πια και όχι έναν καινούργιο· εξάλλου υπάρχουν και άλλα έργα του Πικάσο της ίδιας περιόδου που δημιουργήθηκαν πάνω σε ήδη χρησιμοποιημένους καμβάδες. Αντίστοιχα, ο πίνακας με τίτλο «Γέρος με στρατιωτική στολή» του Ρέμπραντ (1631) απεικονίζει έναν στρατιώτη σε μεγάλη ηλικία όμως χάρη στη μακροσκοπική ανάλυση ανακαλύφθηκε ότι πίσω από αυτόν κρύβεται ένα άλλο ημιτελές έργο ενός πορτρέτου –μάλλον γυναικείο. Και ομοίως, «Το ανθισμένο λιβάδι» του Βαν Γκογκ (1887) όταν πέρασε από ακτίνες Χ φανέρωσε ένα πορτρέτο πίσω από το λιβάδι. Σε αυτή την περίπτωση η επικρατέστερη άποψη λέει ότι απλά ο ζωγράφος δεν ήθελε να ασχοληθεί με εκείνο το πορτρέτο.
Αυτές οι περιπτώσεις, όπως και κάποιες άλλες όπου οι καλλιτέχνες άλλαξαν γνώμη για τη σύνθεσή τους και διαφοροποίησαν το αρχικό τους σχέδιο, αν και έχουν ενδιαφέρον να τις παρακολουθήσει κανείς –ένεκα και των διευκολύνσεων που μας προσφέρει η τεχνολογία– δεν αποτελούν εικαστικές «βόμβες», ούτε φέρουν ανατριχιαστικές ιστορίες, ούτε ξεσηκώνουν τις συνωμοσιολογικές φωνές, μήτε σκανδαλίζουν. Εξάλλου, πολλές φορές το περίεργο στοιχείο ενός πίνακα δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια λανθασμένη αντίληψη-ματιά· όπως είχε συμβεί σε πίνακα του Ferdinand Georg Waldmüller (1860) που απεικονίζει μια γυναίκα του 1800 να βολτάρει στην ύπαιθρο και έναν επίδοξο μνηστήρα να την περιμένει στην άκρη του δρόμου με ένα τριαντάφυλλο. Πού να το φανταζόταν ο καλλιτέχνης ότι τον 21ο αιώνα θα κυκλοφορούσε η φήμη ότι η γυναίκα κρατάει iPhone! Βέβαια, πολύ γρήγορα απάντησε η γκαλερί ότι το αντικείμενο στα χέρια της είναι ένα προσευχητάρι λήγοντας τον «συναγερμό».
Παρακάτω, έχω συγκεντρώσει μερικά άλλα παραδείγματα –όχι τον Μυστικό δείπνο που τον έχουν αναλύσει εκατοντάδες όλα αυτά τα χρόνια, ειδικά μετά τον Κώδικα Ντα Βίντσι του Νταν Μπράουν– ίσως λιγότερο διάσημα, όμως σίγουρα ανατριχιαστικά.
Το 1902, ο Ούγγρος Csontvary Kosztka Tivadar (δεν τολμώ κάποια μεταγραφή του ονόματος στην ελληνική) δημιούργησε τον πίνακα Old fishermen, δηλαδή Μεγάλοι ψαράδες. Ο πίνακας όντως δείχνει το πορτρέτο ενός μεγάλου σε ηλικία ψαρά και μόνο πολλά πολλά χρόνια αργότερα οι άνθρωποι «ψάχτηκαν» γύρω από τον πληθυντικό αριθμό του τίτλου και τότε, τοποθετώντας έναν καθρέφτη στο μέσο του «είδαν» τις δύο πλευρές του εικονιζόμενου ψαρά. Η αριστερή μεριά του –δεξιός ώμος του ψαρά– αποτελεί μια ειρηνική, φιλήσυχη εκδοχή του που μεταφράζεται ως το Καλό άρα ο Θεός μέσα στον άνθρωπο ενώ αντιθέτως η δεξιά μεριά του –αριστερός ώμος του ψαρά– δείχνει ένα σκοτεινό κι άγριο προσωπείο που μεταφράζεται ως το Κακό, δηλαδή ο σατανάς μέσα του.
Η περίπτωση του Johannes Vermer είναι επίσης ενδιαφέρουσα. Τα έργα του φαίνονται αγνά και γαλήνια όμως κρύβουν σημάδια πάθους κι ερωτισμού. Στον πίνακα αυτόν (1662-1665) βλέπουμε μια νέα να μελετά μουσική στα πλήκτρα ενός βιργινάλι υπό το βλέμμα του δασκάλου της (virginal = μουσικό όργανο που συνδέεται με την αγνότητα, παρθενία). Αυτό εκ πρώτης, καθώς με μια πιο προσεκτική ματιά στον καθρέφτη του δωματίου θα διακρίνουμε το πρόσωπο της κοπέλας και ότι ο άντρας αποσπά ξεκάθαρα την προσοχή της. Μια αγνή μαθήτρια μουσικής τον 17ο αιώνα δεν θα κάρφωνε το βλέμμα της στον δάσκαλο την ώρα του μαθήματος, κι επιπλέον, ο καλλιτέχνης έχει τοποθετήσει περισσότερα σύμβολα πάθους: η στάμνα του κρασιού αποτελεί αφροδισιακή αναφορά, το μεγάλο έγχορδο μουσικό όργανο συμβολίζει τον φαλλό ενώ και η επιλογή της χαμηλής οπτικής γωνίας σκοπεύει να μας δώσει την αίσθηση ότι κρυφοκοιτάζουμε ένα ερωτικό σκηνικό.
Λίγους αιώνες πριν, ο Ιταλός Τζιότο ντι Μποντόνε, έφτιαξε τη δωδεκάτη σκηνή από τη ζωή του αγίου Φραγκίσκου. Ένα χριστιανικό έργο με τον Ιησού και τους αγίους το οποίο χρωστάει τη δημοτικότητά του, κατά μεγάλο ποσοστό, στον ειδικό της μεσαιωνικής τέχνης Κιάρα Φρουγκόνι, που παρατήρησε έναν χαμογελαστό διάβολο να σχηματίζεται στα σύννεφα.
Το έργο «Προετοιμασία της νύφης» (1880) είναι ένας ημιτελής πίνακας του Gustave Courbet, μέρος μιας σειράς που απεικονίζει τις παραδόσεις της αγροτικής ζωής της Γαλλίας. Όταν όμως πέρασαν τον πίνακα από ακτίνες Χ ανακάλυψαν ότι η σκηνή απεικονίζει μια κηδεία και η «νύφη» είναι το πτώμα! Μεταξύ μας, η «νύφη» δεν φαινόταν και τόσο χαρούμενη ούτως ή άλλως, δηλαδή αυτό που θα περίμενε κανείς σε μια απαθανάτιση ενός εθιμοτυπικού τελετουργικού και μάλλον θα έπρεπε να προκαλεί την περιέργεια του κοινού έτσι κι αλλιώς.
Πιο εντυπωσιακό παράδειγμα –σίγουρα πιο ανατριχιαστικό– αποτελεί η περίπτωση του πίνακα που βρίσκεται στο ξενοδοχείο Γκάλβεθ, στο Γκάλβεστον του Τέξας. Απεικονίζει τον Μπερνάρδο Ντε Γκάλβεθ, προφανώς ιδιοκτήτη του κτηρίου κρίνοντας από το κοινό όνομα με το ξενοδοχείο –δεν βρήκα κάπου περισσότερες πληροφορίες– ενώ ο καλλιτέχνης είναι άγνωστος. Οι επισκέπτες έχουν αναφέρει παράξενα συμβάντα γύρω από αυτόν όπως για παράδειγμα ότι τα μάτια του τους ακολουθούν ενώ κινούνται και ότι όσοι κάθονταν δίπλα στο έργο αισθάνονται άβολα και κρύο! Αλλά το πιο περίεργο με αυτό το έργο είναι το αποτέλεσμα των διαφόρων προσπαθειών τους να φωτογραφηθούν μαζί του. Κάθε φωτογραφία έβγαινε θολή ή με κάποιο άλλο πρόβλημα και όσοι τελικά κατάφεραν να φωτογραφηθούν με αυτό δήλωσαν ότι ζήτησαν πρώτα την άδεια του πορτρέτου!!Πάντως, ο πιο στοιχειωμένος πίνακας όλων των εποχών ενδέχεται να είναι ο «The hands resist him» (Τα χέρια τού αντιστέκονται) του Bill Stoneham, ο οποίος έχει κατηγορηθεί για τον θάνατο του ιδιοκτήτη του και ότι «ζωντανεύει» τα βράδια. Αν το προηγούμενο το έχετε ξανακούσει, εκείνο που δεν είναι ευρέως γνωστό είναι η δημιουργία δύο ακόμα πινάκων από τον ίδιο καλλιτέχνη που, μαζί με «τα χέρια», συμπληρώνουν ένα τρίπτυχο.
Προχωρώντας στις αναζητήσεις μου, «συναντήθηκα» με τη Mona Lisa του Isleworth. Η Τζοκόντα του Ντα Βίντσι στο Μουσείο του Λούβρου είναι υπερδιάσημη σε άπαντες όμως υπάρχει κι άλλη μία, του Isleworth, που επίσης αποδίδεται στον Da Vinci αλλά δεν έτυχε ποτέ μιας ίδιας προβολής. Δημιουργήθηκε νωρίτερα και βρέθηκε σε ιδιωτική συλλογή περίπου έναν αιώνα πριν. Σήμερα μπορούμε να τη δούμε στο Prado της Μαδρίτης και ένα από τα άλυτα μυστήρια του έργου είναι το σύνδρομο Stendhal που λέγεται ότι προκαλεί. Αυτή η πάθηση σε κάνει να αισθάνεσαι ότι βρίσκεσαι μέσα στον πίνακα και φέρνει επιθετικότητα ή και αυτοκτονικές τάσεις! Μάλιστα, σε αυτόν τον πίνακα, μπορούμε να δούμε ευκρινέστερα το θέμα με τον ορίζοντα –ένα από τα μυστήρια της Τζοκόντα– δηλαδή το διαφορετικό επίπεδο του ορίζοντα στο βάθος, ένα «λάθος»(;) που θεωρείται αδύνατο να έγινε αυθόρμητα από τον διάσημο ζωγράφο και, ως εκ τούτου, όλοι ψάχνουν να αποκωδικοποιήσουν την σημασία του. Ένα δείγμα μιας τέτοιας αποκωδικοποίησης –που τόσο αγαπάμε να κάνουμε στους πίνακες και τις τοιχογραφίες– αποτελεί η ανάλυση της Πλατείας Φόρουμ του Βαν Γκογκ· άποψη που δεν υιοθετεί η γράφουσα αλλά ΟΚ, έχει βάση.
Εδώ κάπου πρέπει να σημειωθούν και οι περιπτώσεις εκείνων που εντόπισαν ΑΤΙΑ, δηλαδή UFO, δηλαδή ιπτάμενα πλοία πάνω σε αναγεννησιακούς πίνακες (υπάρχουν και τοιχογραφίες). Κάποιες πιο πρόσφατες περιπτώσεις, όπως αυτή των Crying boys του Bruno Amadio δεν αναφέρονται στο παρόν. Όμως αν θέλετε να «ψαχτείτε» πάνω σε τέτοια θέματα αναζητήστε αυτούς τους πίνακες και τις πυρκαγιές –δεκάδες!– που συνδέθηκαν μαζί τους.
