koukidaki: Ψίθυροι του Βαρδάρη

Αγαπητές και αγαπητοί φίλες και φίλοι,

Έχουμε την χαρά να φιλοξενούμε κοντά μας την αγαπητή συγγραφέα Σοφία Βόικου. Η λέσχη ανάγνωσης βιβλιοθήκης Ορέστου έχει μελετήσει παλαιότερα το βιβλίο της «Το μυστικό της καταιγίδας» και συνεχίζει στο πλαίσιο του αφιερώματος του φετινού κύκλου συναντήσεων στη Θεσσαλονίκη με το βιβλίο της ίδιας «Ψίθυροι του Βαρδάρη», ένα βιβλίο αφιερωμένο όπως μας λέει η συγγραφέας «Σε όσους σεργιάνισαν, πόνεσαν κι αγάπησαν στους δρόμους της Σαλονίκης».

Η απαρχή της συγγραφικής ιδέας αυτού του μυθιστορήματος γεννήθηκε όταν η κα Βόικου έλαβε ένα έγγραφο νομικού χαρακτήρα ότι το κράτος πρέπει να αποζημιωθεί επειδή η πολυκατοικία στην οποία βρίσκεται το πατρικό της διαμέρισμα είναι χτισμένη στο ρέμα του Μπουγιούκ Ντερέ. Αυτό στάθηκε αφορμή για έρευνα, επαναπροσδιορισμό, αναζήτηση και ανακάλυψη εκ νέου της πόλης μας μέσα από το μυστικό παρελθόν της, πριν την άναρχη ανοικοδόμηση της δεκαετίας του 1950, που αλλοτρίωσε την όψη της.

Στις αρχές του 20ου αιώνα η Θεσσαλονίκη είναι πόλη Εβραίων, μουσουλμάνων και χριστιανών. Μια πόλη που αναζητά κυριολεκτικά την ταυτότητά της. Η πλοκή της ιστορίας εκτείνεται χρονικά από το 1912 με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και τελειώνει το 1943 με τον ξεριζωμό των Εβραίων, γιατί είναι ένα σημείο σταθμός στην ιστορία της με ιδιαίτερη ιστορική αξία, αφού η πόλη είχε την μεγαλύτερη καταγεγραμμένη κοινότητα Εβραίων στην Ευρώπη, και αυτοί ήταν αναπόσπαστο τμήμα της πόλης. Αυτό είναι λοιπόν το χρονικό πλαίσιο του μυθιστορήματος. Η χρονιά σταθμός είναι το 1917 με τη φωτιά της Θεσσαλονίκης, κατά την οποία καίγεται το εμπορικό κέντρο της πόλης. Παράλληλα σηματοδοτεί μια αναγέννηση μέσα από τις στάχτες των ηρώων, μια καινούρια αρχή για τις ζωές τους.

Στην πυρκαγιά του 1917, ο Μεχμέτ εφέντης σώζει τη ζωή μιας χριστιανής, της Σοφίας, την οποία και ερωτεύεται παράφορα, παντρεύεται όμως την αδερφή της την Αναστασία. Η Σοφία και ο Εμμανουήλ, είναι οι δύο βασικοί ήρωες του μυθιστορήματος και πάνω σ’ αυτούς χτίστηκαν όλοι οι υπόλοιποι ήρωες, μουσουλμάνοι, Εβραίοι, ντονμέδες, φραγκολεβαντίνοι, χριστιανοί, και όλο το φυλετικό συνονθύλευμα. Παρά τη διαφορετικότητά τους σε πολιτικά πιστεύω και θρησκευτικά, όλοι οι λογοτεχνικοί ήρωες έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό. Όλοι αγαπούν την πόλη και αισθάνονται μέρος της. Η Ζοζεφίν και ο πολυτελής οίκος ανοχής φιλοξενούν πλήθος αντρών που συμμετέχουν στον καταστροφικό πόλεμο. Η Εσρά είναι η τσιγγάνα που αφουγκράζεται τους θορύβους των ανθρώπινων ζωών και ζει υπογείως σε μυστικούς δρόμους. Ο Ζαν Πιερ είναι ο έρωτας της Ζοζεφίν. Ο Μεχμέτ εφέντης, πλούσιος, αγαπά τις επίγειες απολαύσεις, όπως και η Σάρα Ζοζεφίν. Ο Ταξίν πασάς υπογράφει το πρωτόκολλο παράδοσης της πόλης, μιας πόλης των 39.000 Ελλήνων, 45.000 Τούρκων, 61.000 Εβραίων. Μια επιστολή, πολλά χρόνια αργότερα, αποκαλύπτει μυστικά που είχαν θαφτεί στο πέρασμα του χρόνου και συνδέονται με την μοίρα των ανθρώπων της πόλης.

Μετά την φωτιά του 1917 το εμπόριο άρχισε να περνάει και στα χέρια των Ελλήνων, ενώ πρώτοι ήταν οι Εβραίοι, 2οι οι μουσουλμάνοι, 3οι οι χριστιανοί στην πόλη και όλοι ήταν μέλη της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αυτές οι φυλές και οι θρησκείες συνυπάρχουν ακόμη και μετά την απελευθέρωση. Η Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη πλούσια και πολυπληθυσμική, πολυπολιτισμική και ανθίζει στα τετρακόσια χρόνια που όλες αυτές οι μειονότητες ζουν μαζί. Παράλληλα, 250.000 ξένοι στρατιώτες στρατοπεδεύουν στην πόλη, που σημαίνει ότι αφήνουν χρήμα μέχρι και το 1922. Άρα η πόλη έχει οικονομική δύναμη, παρά την πυρκαγιά που αναστέλλει την ανάπτυξή της. Πρόκειται για μια καθοριστική περίοδο, που μεταμορφώνει την πόλη στην σημερινή αρχιτεκτονική εικόνα της. Το βιβλίο μάς προσκαλεί να δούμε την πόλη με άλλη ματιά, ως κτήρια που είχαν και κρύβουν μια ιστορία. Η συγγραφέας προσωποποιεί τα κτήρια και τα συνδέει με τις ζωές των ανθρώπων. Ταυτόχρονα με τα γεγονότα που διαδραματίζονται στην πόλη, λειτουργεί και μια υπόγεια πόλη, μέσα στην οποία κατοικεί όπως είπαμε η Εσρά, η τσιγγάνα, της οποίας η γέννηση χάνεται μέσα στο χρόνο.

Τα νέα θεμέλια ξερίζωσαν τον τρόπο ζωής που υπήρχε στη Λεωφόρο εξοχών με τα δεκαοχτώ νεοκλασικά κτήρια, που ήταν συνοικισμός των αριστοκρατών και ευκατάστατων πολιτών. Η πόλη έχει διαχρονικά ενέργεια και αύρα, μια μαγεία, έναν μυστικισμό. Διαβάζοντας το βιβλίο ο αναγνώστης θα την αισθανθεί ως αισθητικό τοπίο, θα ζωντανέψουν όλες οι αισθήσεις του και κυρίως το συναίσθημά του που θα τον προσελκύσει στην πόλη. Ήταν βέβαια ακόμη πιο μαγική, έχει χάσει από την μαγεία της και την εξωστρέφειά της, αλλά και πάλι διατηρεί κάτι από αυτήν προχωρώντας στα νέα της βήματα. Εξάλλου κουβαλάει πολλά ρωμαϊκά μνημεία και βυζαντινά κτήρια και ναούς, πολιτισμικά σύμβολα που στοιχειοθετούν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της.

Η Αθήνα επικεντρώνεται στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό με τον κλασικισμό της, ενώ η Θεσσαλονίκη στον βυζαντινό πολιτισμό. Έχουμε την παραλία, που κάνει ξεχωριστή και επισκέψιμη την πόλη μας. Βεβαίως, ο ξεριζωμός των Εβραίων ήταν ένα σκοτεινό κομμάτι, μια μελανή σελίδα, γιατί εξυπηρετούσε σκοπιμότητες, καθώς από αυτήν την κατάσταση εξυπηρετήθηκαν και οι Έλληνες, που πήραν σπίτια και περιουσίες, αλλά και όσοι άρπαξαν αντικείμενα αξίας από τις οικείες Εβραίων που άδειασαν. Καταστράφηκε όλο το νεκροταφείο και έγινε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και μόλις πρόσφατα μπήκε η επιγραφή, που θυμίζει το παρελθόν σε εκείνο το πολεοδομικό σημείο της πόλης και καθιερώθηκε πορεία μνήμης των Εβραίων.

Συνεπώς, δεν πρέπει να εξωραΐζουμε το παρελθόν μας και να το εξιδανικεύουμε, αλλά να αναγνωρίζουμε τα λάθη μας και να στεκόμαστε επικριτικά απέναντι σ’ αυτά. Να αποβάλλουμε τον ναρκισσισμό και εθνικισμό, να μην προσκολλόμαστε στο παρελθόν, αλλά να κοιτάμε με δημιουργική διάθεση στο μέλλον. Το στάδιο της συγγραφής, εκμυστηρεύεται η συγγραφέας, είναι πιο καλό και από την χαρά της συγγραφής, γιατί σε οδηγεί σε νέα ανεξερεύνητα μονοπάτια. Ο Βαρδάρης είναι ο άνεμος της πόλης μας, που παρασέρνει τον αναγνώστη στην ιστορία και αναδύει ψιθύρους ξεχασμένους από το μακρινό παρελθόν.

Αυτό το βιβλίο το αισθάνεται η συγγραφέας ως ηθικό χρέος στην πόλη της, τη γενέτειρά της, τη Θεσσαλονίκη και θεωρεί ότι την βοήθησε να δραπετεύσει, αφού η πλούσια ιστορία της πόλης προσφέρεται. Είναι ένα βιβλίο πραγματικά απολαυστικό που βοηθάει τον αναγνώστη να ανακαλύψει εκ νέου την πόλη μας και ιδανικά να την αγαπήσει και να την σεβαστεί λίγο παραπάνω. Η λογοτεχνία βοηθάει και χτίζει σχέσεις συναισθηματικού δεσμού, γιατί αφυπνίζει το συναίσθημα.

Όσον αφορά στους ήρωες του μυθιστορήματος, η συγγραφέας ξεχωρίζει την Εσρά ως την αγαπημένη της ηρωίδα, που της δημιούργησε ψυχική ανάταση, γιατί έχει μεταφυσική χροιά, όπως κάθε παραμύθι πρέπει να έχει. Αντιθέτως, τον Τζανέτο δεν τον συμπάθησε ποτέ ούτε η ίδια που τον δημιούργησε. Η ίδια μας παροτρύνει να ασχολούμαστε με πράγματα που μας αρέσουν, ν’ ακολουθούμε τα θέλω μας για να είμαστε ευτυχισμένοι, κάτι που μας βρίσκει απόλυτα σύμφωνους, για αυτό και διατηρούμε την βιβλιοπαρέα της φιλαναγνωσίας που μας δίνει την δυνατότητα της αλληλεπίδρασης και της επικοινωνίας στη δημόσια ανάγνωση σημαντικών λογοτεχνικών βιβλίων με την φιλοξενία πάντοτε της δημοτικής βιβλιοθήκης της Ορέστου, που μας προσφέρει τον χώρο και τα εποπτικά μέσα. Κλείνοντας, ο κάθε αναγνώστης κερδίζει τις δικές του εκτιμήσεις και συναισθήματα από το βιβλίο και τους ήρωές του.